Q . F. F.
S.
D IS SE R T A T IO
G R A D V ALIS
D EV R B E T O R N A ,
EI QUEADJACENT1BVS PAROECIIS,
Q v A M S u f f r a g a n t e A m p U J f . S e n a t u P h i l o f o p h . mRegia Academia Vpfaltetifi,
S u b P R A E S I D I O ,
V I R I A d m o d . R e v e r . Q ? A m p h s ß m i
M a g .E R IC I
AL.STRIN,
L o g . & Metaph* P R O FE SS. Reg. & Ord,.
b . t» Facult. F bi lof, D e c a n i Spedab ilis,
Placidae bonorum fid it disqulfitiont
E
r ic v s; B
r v n n i v s,
er.
fil.
W e s t r o - Bo t n i e n s i s.
Ia Audit. Guftav. Majori ad diem
iz
Junii A n n i m dccxxxi.Horis ante meridiem folitiii
S : AE R ;
a eM :
t i sS U M M A E
F I D
ReverendMmo
PATRI ac D O M IN O ,
D » J O A N N I S T E U C H I O ,S. S* T heologiae D O C T O R I
L on ge C eleb errim o ,
R egni S veciae
ARCHI-EPISCOPO
E m in en tiilim o ,
A cadem iae V plalienfis
PRO-CANCELLARIO
M agn ificentiflim o,
Vc &
V en. C onfift. Eccle£
P R A E S I D I
G raviflim o,
f M M lu p r or fus ammo a g ita vi, an eo audaciae pro•
H JB
cederem , ut N o m e n T u u m ,R e v e ren dis- J / g J S r fime in Chr ifto P a r e r , per totum quaqua p a te t. literaium orbem, celebrat tjjimttm ,levidenfibushis- ce , omniqur fplendere deflitutis de T orna pagella p ra eficere auderem. Sed audaciam fecit haud minimam ,
nunquam fatis praedicanda illa gratia , qua fingulos in M ularum ccflris pugnantes Alumnos , et jam minimos >
nullo non tempore ampleâi digneris. Anim um quoque
erexit , Maecenas M a x i m e , quod Patrem meum Pa
r e n t is T u i , dum in vivis eßet, R e v e re n d iflim i, jam
in coelis Beatiflimi, patrocinio, per trium annorum jbatium prorfm paterno clim fruentem , fingulari fa vo
re , magnis que affeceris benefietis. Horum licet parum idoneus praeco /im ,Jim ulque ulteriorem Gratiam devoto animo ambiam ; innoxio tamen conamini utignofeas, An
ti fles S u m m e , humillimus oro, at que hoc, quicquid efl
munufc u lt, graliofe accipias, non quod dignum J i t , quod graiifjimam & venerabundam figmficet mentem. Moderatorem omnium rerum D EU M T 0 . M. affiduis folli citabo Ju fp iri is, «/ T e , Reverendiflime V ater,per longam annorum feriem , incolumem atque felicem ejfe
jubeat. Sic Ecclefia Regni Svediaci de Ctftode verae
Religionis fidißim o, hae Camenae omnesque Clientes de
M ae c e n a t e bewgm ßm e erga eos animato, /ibigratula
r i pu/Junt. Valeas ergo , vigeas, floreas ad Ieram us
que Jeneclutem. Ita fubmijfa mente precatur
R E V E R E N D IS S I M I ) P A T R IS
Cultor devotiffimus
S:
a eR :
a eM :
t isM A G N A E FIDEI V I R O ,
Rever
end
PATRI
a cD O M IN O ,
D
n
N I C O L A O
S T E R N EL,
P e r Norlandias OccidentalesS V P E R I N T E N D E N T I
C e le be rr im o ,Ven. Confift. Hernoefandenfis
PRAES1DI
G r a v i f l i m o , Gymnafii ScholarumqueE PH O R O
M ax im e incl ut o,M
a e c e n a t iMaGNO.
j g / g c A u d immemor f i m , Re v e re n d if l im em — ig P a t e r , iflius d ie i, quo mihi in affectum
wm T u u m prodire primum licuit. Qua oc
ca fio ne non tantum favorem fum m um ; fed et jam affe- élitm in me p r open fi (fimum , immo Ji dicere auderem
paternum i maximo meo cum gaudio declar afli. Tdenevo* lentia ifta prorfus fingular is, hanc mihi et jam fiduciam a d d it, ut lucubrationes ha [ce de ultimis Dioefeceos T u a e locis, tenui licet M inerva adumbratis, N o m i n i T u o
confie rare audeam. Accipias igitur , quaefo , M a e
cenas O pt im e , placido, ut files v u ltu , munufculum
bocce chartaceum. Rejpicias quoque animum offerentis,
utpote pietatis (unul ac venerationis plenum. Quod f i
im petravero, tzw/ dubito , quin clientem T u u m pofi-
m / hadenus fin u T u o foveri patiaris. Supplicibus
interim Supremum Idumen invocabo precibus, T e ,
N o b i l i f l i m a m q u e T u a m Familiam felicitate
affatim beet, diutiffime A r d o k incolumem
fer-i w . J/0 vo iw , v i x e r it, vovebit
Rcverendiflîmi Nom inis Tui
. V. i . - # * * % «A > • , ' ' • , > • X • ~ , ... • ’ ' f - r cliens humillimus Er i c v s Br v n n i v s.
L. B.
V
T 'ceteri Commilitones honor at is fim i p a tr i
am ©* natale fiuum folum com m entatio-
fu is tlluHrare ßud u eru n t 5
«Gf
rgo lo r n a m adjacentesque paroecias, patriam
meam dulcisfimam, oculiscIu is L . B. tandem f i m
ß o 5
tubens fa te o r, w;d*
/^«<r m ateriam
(pisfisfimis tenebris involutam , tawta dxfßsip,
quanta volui ac debui , propter gravisfim um tl-
lum morbum , ^ 0 «0« /ta pridem per dim idium
anni ß>atium laboravi, quique me in has te m
poris anguftias conjecit,
wo« potmjfe.
In te
rim p ra e ß iti,
poto,
Semper enim animo
meo obfervatum efi illud
Poetae:
E fto m em or patriae, quae te genuitque
tulitque.
E nixe igitur l e
L , B.
rogatum volo
,/tf/V w««#* l u o arrifennt pa la to , #/pote
minus accurata expolita, benigne tamen inter
preteris. - Aä/tf.
i
;
N.
C a p . F r i v s.
V R B E V T O R N A
-§.
i.
U o d a d p d l a t i o n e m u r b s n o f t r a , in W * Botnia antiquiflima & pri maria, a paroecia, in qua eftfira_/, t r a x e r it , omni caret dubio; quip pe quae a non paucis retro feculis, haec nomina, Tom e, Tcrna^Tornea, & c. promifcue erjamnum ufirata,fortita eft. Hanc moftram adertionem > M. JOH. T O R N A E V S a ) , n e c non privilegiaurbi concéda,firmiter ftabiliunt b). Sed qu o rfu m civium verba a Rev. BILBERGIO n o tata , p er ti n e a n t, profe&o ignoramus; dicit e n im :
Infidae urbem f a flam ejje cognominem tempore fundat i - otiis y cives ajjeruerunt c)\ quum tamen infula, prifcis
t e m p o r i b u s , & ante urbem exftru&am , Sven*
A (ar,
a ) I » d e f i n i t i o n * L a f f o m a e c, f. M- S.
V
T 'ceteri Commilitones honor atisßmipatirrri-
am Q f natale fu u m fo lu m commentatàico-
nibm fu is iÜuHrare ß u d u eru n t 5 ita
ego 'lornam adjaceniesque paroecias, p atriaum
m eam dulcisßm am, oculis cIu is L. B. tandem jtfim
ß o 5 Jed tubens fa teo r, me circa banc matertamm
fpüfisßm is tenebris in vo lu ta m , tanta dnftßem^\
quanta volui ac debui , propter gravU fim um tui*
lum morbum, quo non tta pridem per d im id w im
anni fp a tm n laboravi, quique me in has term -
poris angußias conjecit, uti non potmffe.
InUe-
rim p ra eflu i, quae potuit
Semper enim amrnio
meo obfervatum efl illud Poetae:
Efto m em or patriae, quae te genuitqu<e
tulitque.
Enixe igitur 'T.e L . B. rogatum volo
,u t ea
y quaieheic minus
*1
u qarriferint p a la to , ut pote limat
m inm accurata expolita, benigne tamen inter
preteris. - Vale.
/ .
N . J .
C
a p. P
r i v s .VRB E T T O R N A .
- §■
U o d aclpellatioiiem urbs noftra,
in W - Botnia antiquifiima & pri maria, a paroecia, in qua eftfita_,, t r a x e r i t , omni caret dubio; q u ip pe quae a non paucis retro feculis, haec nomina, Torne, Torna, Torne a, & c. pr omifcue erjamnum ufitata, fortita eft. Hanc n o f tr a m a d e r t i o n e m , M. JOH. T O R N A E V S a) , n e c non privilegia urbi concefla,firmiter ftabiliunt b). Sed q u o r fu m civium verba a Rev, BILBERGIO n o tata , p er tin e a n t, profe&o ignoramus; dicit enim :
Infulae urbem f a flam ejfe cognominem tempore fundati - onis, cives ajferuerunt c)\ quum tamen infula, prifcis
t e m p o r i b u s , & ante urbem exftrufram ,
Sven-A (arf
a ) ln d e fir ip tio n c L appa»/,te c, f. M- S.
fa r , au di er it, ho di eq u e audiat. Varia diximus no-
mi n a paroeciae T o r n e n f i olim impofita fuifle ; lin gula ii urbi ad fc rip fe ris , perinde nobis erit. Sed fi cui volupe f u e r i t , melioris ergo diftindionis, urbi n o m e n Torno, amn i Torneâ , paroeciae denique-j
Torne vel Torna adfignare , nec nos habebit c on
trarios. Plura de hifce dabitur nobis occalio in q u i r e n d i , q u u m de paroeciis a d u r i fimus. I n t e r i m tra nlitum facimus ad alia.
§.
in
Situm urbis jam indicare lu b e t y q ue m in fine ipfius finus B oc ni ci , ad os fere amnis Tornoè'nfis
O ’ / o /
fub latit. 65. 43, & long. 45. 44. a ), d e p r e h e n di mus. Sita eft urbs T O R N O V I A , verba f u n t b . m.
B I L B E R G II , in flumine Torneö in Lapponia oriundo ,
loco peramoeno , quem fluvius in duo cornua dtvijus,
it er um que junélus qua /e in mare exonerat, efficit b).
E t G Y L L E N S T O L P E W E X1 0N1VS dicit: Torno
emporium in extremo finus bothnici, fuper infula, quam
flumen efficit, collocatum , nec procul ab oflio fluminis
m mare mox ruentis c). Addimus etiam verba O L .
M A G N I , quae non de ur be no ftra; fed de inlula-» in qua eft lita, veterique e m p o r io ibi h a b i t o , acc
i-pienda
a ) Vid. BILB, 1. c. p« 12. 28- 56. & Prof. SP O L E R eU t. Com .
D AHLBERG .f.-tfta m , M. S. Hifce Amplilïïmis viris ma xima fides mcrito cil Àabend a; quippe qui ad m a n d a tu m Clem . Regis C A R O L I XI, W - B o t n i a r a À:o 1 6 >5. p e r a g r a r u n t , èc in ftrum entis huic pro p o fito in k r v ic n tib u s latit. l e lo n g it. pro b e delinearun t, b) 1. c, p, 2 6.-.
Jpienda (unt: L abitur, inquit, ex montibus hujus a •
(fluilonaris Bothniae (h. e. fu n d i maris) undofus & p ro * j f ini dus a m n ü , qui duobus oßiis fertur in mare , relifto tin medio brevi /patio, /// <700 fundatum eft oppidum, (ßuod Torna - - dicitur. Hoc oppidum in loco plurimum
(amoeno & commodo fituatum d). Infulae h uju s lon
g i t u d o , q u artam fere partem milliaris, continet,in- cque m eridiem atq ue feptentrionem fefe extendit. In iiila infulae p a r te , qua occidentem fpeélat, ipfa urbs, iin lon g itudin em magis quam latitudinem porre&a, trribusque plateis per urbem r e g u la rib u s, nec non 114 conftans viculis, confpicitur. T O R N A M no- f f t r a m , Joco amoeniflimo, im m o etjam faluberri- rmo , fitam eflTe, veriflimum eft. Silvae quidem lu- e i q u e inlulam non e x o r n a n t; a parte tamen fepten- t:rionali, ar bo res minoTis generis variae, denfifli- r a a e confitae funt, quarum in medio pilafterium, mi r u m in m o d u m a veteribus elaboratu atque excifum, aîpparer.Praeterea agris & pratis gaudet jucudiflimis, q u a e urbi n o n paru conciliantamoenitatis. Re&eob- f e r v a t W E X I O N . nempe portu heicfuifle quondam o p t i m ü aeq; accom odiflimum e ) ; fed dolendum elf, incolas h o c co m m odo hodie carere, ac jamdudum c ar u i de . Ha nc vero rem pluribus in pofterum_» p e r f e q u e m u r , ubi de amne nobis fermo incidit. Infula haec §. l||. Svenfar / ) d i & a , aquis quidem
A 2 fern per
d ) E x H iß. R eru m Sept. 1. I'o. c. I. cf MART. ZE I.LERI neue b*- fichretbunp der K.dmchreiche Sek~vedm u xd Gothen p, m. 17^ e) 1, c,
f ) Hoc n o m en nifi derivaveris ab a ntiquo verbo S-xjon iübintclligc
dénotante-A • » 5 ) ° ( *«*•
Temper c i r c u m c i n g i t u r ; com p a r e t t am en l o c u s ^ r - be paullo fuperior, Nàra?t n u n c u p a t u s , ubi aefta- te fervente elapfisque a q u is , pedes, profiliendo e r uno lapide in alium, flumen tranfire poteft. T e m pore vero v er no & aucflumnali, fluvio turgefcente* flrepitus aq u a r u m non m inim u s heic auditur. H i n c di&is te m po rib u s to rrens Naeran, lembis T o r n a t n proficifcentibus , o p t i m a m & c o m p en di o f am pr a e bet viam g ) t
§. H I
Antiquitas, prim or di a nec no n incre men ta-* u r b i s , ex recepta t r a å a n d i m e t h o d o , j a m b r e v i t e r indaganda veniunt. FuifTe quidem R e g is glor. m. J O H A N N I S III. m a n d a tu m , ut Tuo t e m p o r e ur bs heic loci e x f t r u e r e t u r , plurimae Regis literae te- f tantur a )\ fed intervenientibus procul du bi o aliis curis publicis, hic labor fubftitit. D o n e c R e x gl. . m . G V S T A V V S A D O L PH V S ad p e ti ti on em fub- di ror um , Birkarlorum p u ta , aliorumq; h o m i n u m ditiorum ibi d e g e n t i u m , hoc r e d i n te g r a r e t pro* p o f l t u m , privilegiisque confirmarer. Fundata eH
haec urbs , ut u t a m u r verbis Ep. B I L B E R G I1, in hac
. . injula
a vero foifan aberraveris. Hinc S 'v e n fa r , cjua^fî dicer
es m erca to ru m in fu
la m , q u o d n o m en o p tim e ei convenit, ob negifloqejs
ibidem |a m d u d u m a
Birkarlis habita s. '
g ) O b fe rv atu fane d i g n u m efl. fluv ium T o r n e n f c m
hanc viam o lim p e r c u r r ite j illa vero pluribus rebus o bftrufta, aljam
o rien tem verfu* fibi a p e r ie b a r , q u a m Jemper deinde retinuit. Sed ha c de re pluribus infia,
a ) D a t. annis d. 16. Junii. I f 35 » *1. .9. J a n u a rii.
1585. d. 2?• ■Maji. 1589* d» 3 . Februarii.
4$S ) o ( SSI*
s
infula anno Chrißi M D C X X , cum antea Jedes inhabi tantium e ffet, abin de ä ß a n tia aliquot ßadiorum in me ridiem y ubi adhuc templum vetus esi lapideum b). M a
x i m u m r o b u r P A L M S K I ö L D I a n a d o c u m e n t a , in Bibliotheca Vpf. publica adfervata , & a Max. Rev. D n. Do&. ac Bibliothecario Celeberr. G E O R G I O W A L L I N (cu ju s b e n e v o l e n t i a m , favoremcp fum- m u m , f u m m a animi v en er at io n e nullo no n t e m p o r e agnofcairD benigne n o b i sc u m co m m u ni ca ta , ad- fertioni noftrae conciliant. V id el ic et : R e x q u a m p r i m u m , lo cu m urbi conde nd ae apt um per Dn. O L A V M B V R E V M delineatum , videbat, confeftim e d i d i t , per literas d. 7. Sept. 1620. m a n d a t u m , ut u r b e m exftrui c u r a r e n t futuri cives. H i n c m o x f u n - d a m e n t a hu jus u r b i s , tres fratres, P E T R V S , K E - N 1C I V S & A N D R E A S Petri filii, in P ar o ec i aSkeU
leftenfi nati c), jecere,fedemque fuam ibi fixere. V n -
de etjam p r im i incolae ac m e r c a t o r e s falutabantur. P of tqu am j a m pofita erant f u n da m en ta urbis, faci le quidem intelligere poflumus, n u m e r u m m e r c a t o r u m paullarim accreviffe; (ed q u a n t u m fingulis a n nis ce r to ftatuere n e q u i m u s . Poft a c c e f l i o n e n u xer o m o x , fuis quisque ftudens r e b u s , aedi*
A 3 ficia
t’ ') d. 1. p. 2 6 . 0 H i fratres q u o t a n n i s , praecipue t e m p o ribus n u n d i n a r u m , u t m erc atu ra m ad S 'v e n ß r - fa t a m a a g e r e n t , hafce o« ras petebant. L oci dein de jucun didatc & p r o p r i o deniq ue c o m m o d o a l l e c i , heic c o n f id e b a n t, ut afta urbis publica p r o b a n t . Sciendum q u o q u e eft, ho s fuifle Revercndrfi, Archi - Epifc. K E N i n i ex forore N epotes , H o rum pater PETRVS O L A V I fuit abayus m a te rn u s P, * P. M , JtR. Ï R O - S T E R J , ut ipfc m i t i p er literas benigne ua rrayrt.
6
ficia er ig e re c o e p e r u n t , idque tanta cu m diligentia, u t p o f t breve t em pu s urbis ibi c e r n e r e tu r im ag o .
5. IV.'
JVd privilegia q u o d a t t i n e t , fciend um eft, e a de m originem fuam debere , R eg i G V S T A V O A- D O L P H O ; qui non ta nt um pio zelo, ut T o r n a ex- f t r u e r e t u r , fla g ra v it ; fed et jam illam e g r e g i i s , an nis 1621 d. 12 Maji, &
1627
d. 15 Feb r. do n av it p r i v i l e g i i s , ut §. p r o x im e praecedenti in n u i m us. Illa pof tmodum fmgulari c u m c l e m e n t i a , ab o m ni bus fuccedentibus Re g ib u s confirmata efle i n v e ni m u s a). Privilegiorum fingula m o m e n t a tradere-* fu per vac an eum du x i m u s ; contenti no m inafle fe- quentia: infula Svenfar, ante u r b e m co n d it am , 4 rufticis inhabitabatur, q u o r u m t r e s , in p ar te qua m e r i d i e m , quartus a u te m qua aquilonem fpe&at,, fedes habuerunt fuas. H o r u m o m n i u m f u n d o s , t r i bus portionibus virilibus refpondentes, R e g i a M A- J E S T A S aequo pretio e m it , & incolas f u t u r o s il lis , addita XII. an n o r u m i m m u n i t a t e , clementifli- m e donavit. P l u r a , fcitu digna , in ipfa differca- tione inferemus.§. V.
'His itaque praemiffis, figillum urbis paucifli* mis indicabimus. Habet T o r n a noftra infigne-»,
T urrim t
*0 Q u o d , C o m es Palatinus J O H A N . CASIMIR (».ui Rex GVS 1 A-
VVS A D O L PH ad exteros a b i t u r u s , ra tionem dirigendi in tr a R e g n u m Ita-
tu s & filc i Regii, c o m m i f i t . vid, C c l . L O C C . Htß . Her. S-vectc, p. m. 5^ 4 - )
fua dederit privilegia A* liS jt.-d . 7 N ovem b, quae deinde C lem , R e g in a
7
T u r r im , quod erjam in figillo urbis confpicitun,.
H o c a Rege Gl. G V S T A V O M A G N O concefTum efTe confiât a)% F o r m a hujus ut fingulis patefcar, necefTarium p u ta v im u s, typum ligno infculptum i n fro nt e Dirfertationis exhibere..
$ vi.
R e q u ir it j a m ordo , ut rationem aedium Scpu* Iblicarum & privatarum habeamus, quae urbern^» :n o (l r a m olim ornarunt , hodieque ornant. Vbl
’.Templt p r im um facienda eft mentio. Notandum«»
tenim e f t , incolas urbis, non ftatim urbe aedifica* tta , te m plo aliquo gavifos fuifle; fed Sacra perage- ire fua in fano ipfius paroeciae funt eoa&i. Haec wia aliaque impedimenta , quum faepe , hunc lo c u m f req ue ntantibus, magna adferrent incommo- (da, p r o p r iu m fibi exftruere templum , animo agita*- Ibant. Sed quum hoc opus magnos requireret fum- t t u s , quibus pares non eflent, fubfidia fibi aliunde c o n q u i r e r e coeperunt; Vnde Clerus Vpfalienfismi c o m i t i i s An. 1642 d. 7. Febr. ad petitionem indi- g e n t i u m , de aliquo auxilio Regiam Majeftatem«» iimplorabat a). Quo igitur anno jafta fint funda* imenta t e m p l i , i g n o r a m u s , ut & inhabitatores igno« r a n t ; e x di&ls tamen colligi poteft, haud multo psoft an te n o m inatum annum illudêxftruftum fuifTe.
S e d 1* a ) Pri-vt/, 3 ' u b i Verba ita jacent: D erfore g tfv e W/ t dem
t tl S t a d s - tmârc^e utt dents Stads -ß g n ete, a t tru i^ t tch f o t r a e t
T O R N , efter ß t m ' m trttntngen u tw ïfà r.
8 - m ) o ( s « .
Sed o b ti ne t heic trit um illud : nihil ta m (labile, q u o d non excidio fit obnoxium. An. 1682. d. 21. Julii fulgure incenfa, celerrimeq ue in cineres re- d a d a elt haec facra aedes, cum om ni bus o r n a m e n ti s illi dicatis. Ho c fanum ligno aftabre ex - d r u d u m , & amoeno ab urbe orie ntem verius po- fitum c a m p o , turrique eleganti o r n a t u m erat. Ad te m p lu m exftabat c a m p a ni f t e r i u m , in quo duae campanae pendebant, quae mediis in flammis i n nox iae deciderunt. Suggeftum , fubfellia, aliaque o r n a m e n t a non r e f e r e m u s; n o m i n a m u s tantu m^ , i nt er utenfilia facra calicem a u r a t u m , qui f up er de s f a d u s e f t , quippe hocce tempo ris m o m e n t o infe- liciffimo, deftinato ufui inferviebat. N e c p r a e t e r eunda duo in altari exftantia eximiae ma gn it ud in is candelabra, notatu fane digniffima. H aec tantae e r a n t m o l i s, ut feneftras ad altare altitudine lua_* fuperarent. Quodvis loca lamp adu m 24 c o n t i n e bat. Illa D i r e d o r officinarum Dn. AR.ND. G R A P E dono dederat. Impenfae 1200 thal.'cupr. lum -
m a m conftituunt *). Hac aede folo a e q u a t a , in-# Curia facra p e r ag eb an tu r, usque dum t e m p l u m ^ , q u o nunc g a ud en t, e x f t r ud u m eft. Hujus initium f t r u d u r a e t a d u m eft An. 1 6 8 ; , & ‘pr oxi m e lequenti op u s c o n t i n u a t u m , quo etjam , exceptis t am en fornicibus t e d i & fubfelliis, ira abfolutum , ut t e m p o r e fefti S. JOH. B A P T IS T A E , a Praep, & Pad.
Piten-*) C o p iam h a ru m r e r u m , m u lta r u m q u e aliaru m mih
i fecit Vir Spe. f t a t a e fidei & pru d e n tiae, Du. JAC. PL A N ST R oM, qui cu ram vectigalium T o r n , om ni c u m laude gerÖ it,
P i t e n f iu m M* P E T R O Q R A A N initiatum 5c Deo d i c a t u m lit. R eliqua, quae reftabant, fenlim ab- f o l v e r u n t T o r n e n l e s , & illis ornamentis, quibus n u n c corufcat, exornarunt. L o n g i t u d o hujus ad . 4 8 , latitudo vero ad 20 cubitos fefe extendit. Haec l la c r a aedes ligno etjam concinne fabrefa&a, loco ; a d m o d u m jucundo , paulloque aquilonem verius ; a pr ior i diftante, fita eft. Hincreéte b. m.BILBER- <GlVS : ligneo enim (templo) eoque elegantijjtmeexftru-
iflo in urbe gaudent b). Quam quoque laudem,Max.
I R e v . Dn. Docff. & Bibliothec. Celeber. GEORG1VS ‘W A L L I N huic aedi adlcribit c)> Exterius turr i i m e d i o c r i , optime tamen e r e & a , campanifterioque
u t ) o cci dentem verfus , per quod introeunt in coe-
i m e t e r i u m , affabre aedificato , fuperbit. In hoc cdaae fulpenfae funt campanae e)% non quidem ma- jjoris m o li s, foni tamen boni. Illam quoque habet j p r a e r o g a t i v a m , quod fatis fuperque lucidum,
mul-B tis
b) d. 1. p. 2 6 . c) I» itinerario fu o p, gß,
C a m p a n iltc riu m cit a ltitudinis i oO q u a ß pedum ] tltuc per (calas ,
e/asque f à t n p ra ecip ites, Rex Potentiflimus CAROLVS XI. folcm innocci-
« I n u m v ilu ru s, a fie n d tt ; com itatus quibusdam praecipuis u n is , tanquar»
h iu ju ) ob (e r u a tto n a cunoßs tejhbus : m te r quos nom m atim prolati fur.t] C a
n n e s ü V S T A W S D V G I A S , Prc~j:K c tarum S o rlundi carum Praejies -, Cou-
fiiU a tttu C .in tellarm e CAROL. PIPER j £5 Coniiharuts bclhcus JOH, H O G- HIVSEN. vnj, BILB. Rj S. 1. p. u .
e)
Major illa, ex ambabus prioris templi campanis fula, hanc geltat imfcriptionem : je ru fa le m &r bjgd at thet Jl^al uara en Stad, ther man
tilfam-n tilfam-n a tilfam-n bomm a J^al, Ab utilfam-na parte haec comparetilfam-nt verba ; Me fecit JACOBVS
BilERMAN, an. l6<$6. Ajj altera,nomina tunc temporis Confulis & Senat«- r u im , qui cu ram fufionis habebant, Minoris infcriptio ; SOLI DEO GLO- RilA ! Ab. una parte haec nomina leguntur: H inne frisjjon, Brtta ifacs
dcotter, Ertc H m lerjfon, qui hanc numeri dederunt. Ab altera 5 Me fe a t Ja ctibus liter m a n a n , l 6 g y
1©
•m ) o c
tis m a g n i s q u e feneftris iiluftre fit. Interius f o r n i ci b u s gaudet q u a t u o r , q u o r u m duo p r i m a r i i , v a riis pi&uris nitent. C h o r u m , uti vo c a n t , i m p r i m is tabula, fundo caeruleo literisque aureis in m e m o r i a m Auguftilïïmi Regis CA R O L I X I . p a r i e ti a d f i x a / ) ; atque tabula altari impofita, n o n q u i d e m m a g n a , egregia ta m en , coena m D o m in i c u m XII. Apoftolis pr ae fe re n s , ornant. P r a e t e rea hunc l o c u m , m o n u m e n t um in m em o ri am - , Majoris cujusdam Leg ionis W - Botnicae e r e & u m ac fingulari arte c o n f e & u m , condeco ra t^ ). Sp len d or em quoque a d d u n t non m i n im u m , 5. ifti l y c h n u c h i , ab incolis urbis pie donati. Parietes q u i dem non epitaphia & to re u m a ta ; fed lamina atque brachia candelis adaptata , aliaque no n t a m (citu
neceffa-f ) Rex Sereniflf. d u m auguftitfim a fua praefentia haec loca h o n o r a b a t ; • b fe r v a ti o n e m d e folc inoccidu o in pugilla ribus fu isa d n o ta r e n o n g
r a v a tu s eft. Q u a e obfervatio q u u m in fu b d ito rü venerit m an u s ; cu ra fimul Sa trap
ae regio nis, i n rei pe rpetuam m e m o r i a m , in tabula parieti adpofita, deferipta cern
itur. Ver'» h a Regis h in t J Mnno 1 6 9 4 f i m 'u" tr den 14. J u n tt t a fà g o W ^ i u
ppâ Tor
vo fo c k e fia fe lfolen a lt in t i l kfockan trefierd , och otta m in u te r t t l t o l f om
n a tte n ; ta k.om en m o ln sk y f o r fe le n . M en n ä r flo cka n w a r t o / f och
6 m i n u te r e fte r m id n a tte n , fo m kpm tn p ä then a n d ra dagen , fo m w a r den I 5 J u n i i , (a g o W s fo le n m e d f i n a f u l l a ft rÅ lar up çâ ig en . Om in te t m olnet hade kom m it, f ä hade W i f e d t folen hela n a tte n , f ö r u n d e r h o riso n te n w a r f i l e n m te t, E n a r det in te t d r m u le t, u ta n I fa r t nväder , f o k‘tn en f i f i ^ n har t Torno hela n a tten . D ig n ilf im u m p r o f e f t o m o n u m en t u m , q u o d no s
pofleri admrremiir, tantique Principis incredibilem in a d eo d iv erfo a Regiis « ur is n e g o t i o , fbîlicitndm em , ac cxaftifTîmam d ilig e n tia m v
e n e r a b u n d i celiebrcmus vid. B1LB. 1, c, p. 1 4 . & RVD B. A ti. T , p, 2 6 4 .
g ) Sic fefe habet inferiptioî K ong/, M a i f t s T to m a n och M ajor u n
der- W efterhottts I n fa n te r ie , WäIborne H err A L E X A N D E R F
R E D R IC H s a c k g e n a n t won O S T E R , dr f i d t L rfla n d p ä O efel d , 10 N ow em h,
•m ) o c
$&-m e c e f l a r i a , quae propterea $&-mifTa faci$&-mus , veftiunf. Si uggeftus fane eft elegantiflimus, caelatis pi&is- q j u e , alicubi etjam inauratis imaginibus decorus. Wt enf ilia facra pretiofa fane , & magni funt pretii, pvraeter alia ornamenta , quibus enumerandis B. L-.. nunc non morabimur. T e m p l o huic n o m e a W L R l C A E circa initia ejus inditum fuit, fine dubio i m m e m o riam Clementiflimae R e g in ae, Conjugis RLegis ac Herois incomparabilis C A R O L1 XI . De-
uis qui hanc aedem facram voluit, ab omni in f o r t u n i o in pofterum etjam eam confervet !
g. Vll.
Curias q u atuor fuiffe, poft urbem primo c t o n d i t a m , invenimus. Stru&uram primae confum- n n a t a m cum primordiis ipfius civitatis; (iecundae v<ero , priori faftidita , poft temporis quoadam in t e r v a l l u m abfolutam fuifte perhibetur a). Ambae i m cendio 1672 deletae funt. Tertiam deinde ex« ft:ruebant cives egregiam fane & fplendidam ; va- riiis enim erat diftinåa locis, turrique alta, in qua fomora campana, convocationi e o ru m , quorum in tegrerat, ferviens, infignita. Sed & hanc vehemen- ti;fftmae flammae 3714 confumferunt. Hancdeni- qiue excepit, quae hodie fat nitida fpe<ftatur. T u r ri rotunda & b r e v i , confpicua ta m e n , incus cam pa n u la pendenti, ornata eft. A d radices tu rris,
B 2 qu ad
ran-<*) An, 1656. Status Orientalis & Occidentalis Botniae TORNAM comvenere , ibidemque <le quibusvis negotiis Comitia in hac aede celebra- verrc -, ut m ecum, vir antiquitatum callentillîmus, adm. Rev. & P r a e d . M a g E IR .ïR O S TE RV S 1* .& P ,KiemieRfium yigilaatiflimus .benignecommuni c a v it.
! I ) ° (
q u a d r a n g u l a r e confpicitur & altum am b u l a c r u m ( altan ) co n ci nn e p i ft u m atque caelatum. Plu r im a e contignarioiies loc or um q ue par titiones heic funt , q u a r u m qu o q u e quaedam m e rc i b u s M u f c o v i t a r u m , quas faepius T o rn a m tra n sp o r t an t , inferviunt. P r a e t e r C u r i am , ad dignitatem u rb is civilem pertinet j u r i s d i & i o , quam ad hu c r e t i n e t e fartam atque illibatam ; cui praeeft Conful cum IV. S ena toribus , q u o r u m eft ad trutinam & n o r m a m legis, c o m m e r c i o r u m , aliorumque quae ad c i v i u m c o m m o d a c o n d u c u n t , cur am agere. C o n f u l e s . u t a c c e p i m u s , funt fequentes : i. Dn. Kenicius Petri An* 162t . pr im us poft u r b e m condi tam conf ul , a t q u e u n u s fratr um , qui fedes fibi p r i mu m ibi fixere. 2.
Petrus P etri 1644. an frater p ri o r i s , qui e o d e m
n o m i n e 4 l i g n a t u r, in cer tum eft. 3 . 'Joannes Inge'
valdi 1648* 4' Olaus Svart \ 6^6. 5. Andreas
Tor-fonis 1660. (i. Joannes Mibcaelis 1664. 7. Petrus
Johannis 1666. 8- Olaus Hellbom 1 6 8 f • 9. Johan
nes Chore 1690. 10. Carolus Sadlin 1709, hodie j u d e x
p er La p po n ias To r n e n f e m & Kien ienfem, 11. Abra-
hamus Burman 171?« 12. Seger Svanberg 1717, n u n c
J u d e x r e r u m Metallicarum p e r Botniam juftitfimus. i$.lfacus Grundel i72 5,qui hoc officio ad hu c fu ngitur,
§. VIII.
L o c is publicis a d nu m er an d a venit Schola , ubi anfa fubmi ni ft rat ur j u v e n t u t i , tam urbicae quam rurali , elementa b o n a r u m ar t iu m addifeen« di. I n co m m o da pr om an ant ia ex miflione filiorum
fuo-*8# ) o ( %&- i* f u o r u m ad loca rem otiora , qu um viderent inco lae ; fupplices petebant a Rege Gl. mem. G V S T . A D O L P H O , ut huic malo occurrerer. Cui pet i tioni R e x non refragabatur; fed clementifiime-* conc ef ii t, u t Scholam conderent«). Licet jam i n colae hocce g au der en t edi& o; protra&um tamen-, eft h o c pium propofitum ad annum 165*1. dum ad m a n d a t u m Reginae C H R I S T I N A E , per Praefe- é l u m provinciae F R A N C . C R V S E B Iö R N d . 2 Apr. i 6 5 r . illis i n j u n g e b a tu r, ut non tantum Stholam a e d i f i c a r e n t ; fed etjam domicilia futuro remori pa r a r e n t . Hinc m o x Schola eft exftruéta. N u m e r u s fcholarium aliquando m a j o r , aliquando m inor con fpicitur. Fidelibus Temper floruit praecepto r i b u s , habetque unum tantum Re& orem , Colle g a m nullum. H o r u m n u m e r u m nobis traditum«, l u b e n t e s (ubjicimus ; 1. Mag. Georgius Elinguis > de» inde Mathes. L e d ta r Hernoefandiae circa annum.* 1657. 2. Dn. N Sandman„ 3. Dn. Nicolaus Tornaeus, q u i b u s annis fparta haec hifce duobus demandata fit, ad eo non liquet. 4. Da. Job. Halftus, poftmo- d u m PafiorEcclefiae fuperioris Caliciae ad annum
1682. m o r i t u r 1730. 5. M. Olavus Rozelms a. 1685-A n n o fequentis Scholae Trivialis ritenfis Pro-Re* d o r . An. 1686. L e d . Log. & Phyf. in Gymnafio Hernoef. conflituitur. 1687* finem vivendi fecit-,. 6. Dn. Joannes Hiorn, priori m o x fucceflRt. Sparta fibi commiffa fideliter f u n d u s , vitam ibidem cum
B3 m o
m o r t e m u navit 170;. 7. M . Sveno Ridemus Renhorn, qui poft 4 a n n o r u m fpatium , ad Re&oratuiTL-, Sch. T r i v . Hernoef. tra nsl atu s, q u e m per 8 a n n o s om n i cu m cu ra adminiftravit ; tandem 1715 diplo m a te R e g i o Praep. & Paft.in paroecia Brunflod]en\t- l a n d o r u m conftitutus eft. E vita m i g ra v it 1724. 8. M. Olaus Sund, 1707 huic officio ad m ot us eft,vir de ecclefia pro incomparabili, in j u v e n t u t e ed o c e n d a , diligentia, optime meritus. F it Paftor in p a roecia Solleftenfi A n g e r m a n n o r u m 1713. & tandem-* o m n i u m , praecipue literatorirm m a x i m o cu m d o lore, pie exfpiravic 1729 d. 29 April. 9. D n . //>•<*-
cl Noraeus 1713. deinde Paftor in Raeffund J emt l.
m o r i t u r 1726. 1 0 . Dn. lfacusGrape 1715. p o f t m o d u m C o m m i n i f t e r T o r n o v . o p t i m u s , j a m Paftor fupe- r i o r i s Caliciae vigilantiffimus. 11. M. Abrahamus
fougt 1719. hodie Praep. & Paftor T o r n , meritjffi-
m u s . 12. Dn. Johannes Wegelius 1726. qui hac fpar- ta n u n c o m n i u m cum adplaufu rite d e f u n g i t u r , a n tea ob hoftiles in patrios lares i n f u l t u s , m u lt a m a l a pa t i en te r perpeflus.
$. IX.
Ae de s privatae ante incendium 1 7 1 4 fa t»s e “ g r eg i e ex ligno, pro conditione illorum t e m p o r u m , fabricatae e r a n t , plurimae que duo h a b e b a n t t a b u lata. Hodi e v e r o u r b e m noftram eadem m ateria
aedif icata m ,n o n t a m e n pr icri ftru<fturae refpon* d e n t e m vidimus. Q u o d quidem non negligentiae in c o l a r u m , fed potius tumultuofis iftis t e m p o r i b u s
adfcribendum eft. Sunt praeterea fundi magis mi* nu sv e a m p l i , pro cujuscunque forte & ratione«» poffefloris. Maximi in longitudinem 40 & latitu dinem 60 cubitos c o n tin e n t, alii vero minores funt. M erc atores optimae fortis, aedificia fua habent ad aq uam proxima,vilioris, ad plateam fecundam, vi- liffimae, ad tertiam.
5. X . ’
Jam ad c o m m ercia nobis veniendum eft, quae v i ä u m & a m i å u m civibus praeftant, quae etjam contributiones erogandas allevant. Heic nobis fi- ftitur occafio difTerendi, quanta & quam ampla«» > e xe r cu er int olim , & ante urbem exftru&am, Bir* karli To rnen fes cum aliis commercia. Audiamus O L . M A G N V M in hanc rem egregie loquentem:
A d ipfamenim ( T O R N A M ) , inquit, confluunt Ruffi albiyLappones, Biarmi, ‘Botnienfes, Finn i , Sveci, Tavafii, Heljtngi & complures alii ex partibus Norvegiae, per altflimos montes & vaftas folitudines d). Sunt etjam
m ih i ad manus literae quaedam antiquae, quae i- dem & plura probant atque confirmant. Quam* o b r em non tantum hifce oris proximis ut Helfin- g is , Finnis , Tayaftis & c.; fed etjam Gothis, aliis* q u e , huc fe c o n ferendi, merces fuas exponendi venales , & permutatione earum , alias fibi necefla- rias c o n q uirendi, occafio data fit. Hinc cum ma j or ib us tunc temporis emporiis, noflrum conferre n o n
i6
) e (
non dubitamus. Opcime e r g o O L . M A G N VS : Nec
ahud, a i t , emporium jrequenttus in toto trafiu juppo-
la r i, quam eft haec T O R N A £). N a m q u e & loci
a m o e n i t a t e , & por tus hoc te m p o r e com m odit at e, & denique p r op ri o max im e c o m m o d o illuc allicie. b a n tu r advenae. Vnde lo cu s, ubi mer ces d iv e n d e b a n t , Satama *) a u d i t , cujus fitus ad iniularru
SvetiJar, ubi nunc urbs c o n f p i c i t u r , e r a t , unde«,
etjarr SvenJar-Satam a nuncupabatur. N e c hodie ur bs noftra mercacuram facit fpertiendam ; praeci pue vero cu m finitimis, ut Tornenjibusy Kiemienfibuç & Calicienßbus c). Certis anni te m p o ri b u s feu nun- dinariis , haec loca noftri vi funt, & ab incolis t e m por e aef tivo , falmones , t r u t t a s , falares, haren* gas , diverfas albulas , lupos m a r in o s in Iole fic- ca to s , b u t y r u m , carnes , cafeos, fevum &c. p e r m ut ati one mer ci um (uarurn vel n u m e r a t a pecu n i a m e r c a n t u r. T e m p o r e vero hi emali, frumenta««, f e v u m , l u p u m , pelles varii gene ri s, lu tra rum fci- licet, v u l p i u m , u r f o r u m , f c i u r o r u m , m uf ie laru m , m a r t u m , caftorum , g u lo n um , r a n g if e r o r um fyl- veft riu m &c. eodem modo colligunt. P o rro c u m L a p p o n ib u s La pmarckiis T o r n . & K iem . d egen t i
bus ,
V '
b) /. c. conf. M A R T. ZEILLERVS d. p. 17v
*) D e n o tat enim S u ta m a Ck em porium &: p ortu m t u t u m , u t me per l i t e r a s , P .l’, a d m . Äev. & Praecl. M. H E N . FORBVS pro ea , qua cll b e nignitate fumma> certio rem reddidit. Qui etjam lu am m ihi in pluribu* p r o m tu s exhibuit operam . Am bae (Ignificationes o p tim e c onveniunt,
c) m Paroecia K j e m t , Noltri c u m civibus Vlo * efib u s. in paroeciis
fu p e r . & m fe r . C a lid is cum I .u le n h b u s mercatu ram e x tr c e n t comm unem*
___________ ^ ) G C 17
t b u s , c o m m ercia interdum lucri plena,pera£unt. Suis
rr angi feris hieme ad eos in vifunt, <£r pro mercibus, quas /(fecum a d veh u n t, altas porro aequa aeßimatione a lap- poonibus recipiunt d). M erces, quas cives ibi eoe*
r m u n t , & quas eo vehi cu ran t, funt variae; qua- r r u m n u m e r u m ut ineamus , prolixum omnino fo- rret. In te rim ad Cel. S C H E F F E R V M e) B. L. m o- ddefte m it timus. Deinde negotiationes cum N o r- w eg ic is paflim noftri exercent; ad quos, ante Fe- Iftum n a t a l i t io ru m , proficifcuntur. Iter fane peri- c:ulofiffimum ; nam accidit, u t , tempeftate in Al p i b u s N o r v e g ic is orta , peregrinantes rangiferos fiuos ae re & nubibus ablatos , vel in totum perdant, wel ad diftantiam 4 vel 5 mill, quosdam innoxios, qjuosdam laefos reperiant ; homines vero in rece p t a c u l i s m o n tiu m , habitacula fua quaerere cogan- tiur ; alias etjam illis una cum jumentis pereundum eiffet / ) , Varia heic coemtitant , u t : afellos va- riios, paucas tantum pelles rangiferinas, tegumen t a lanea & c , q u a e , propriis primum divenditis, nangiferis fuis m axim a cum cura reportant. Sed & cum Mufcovitis denique T o rn en fes, ut utamun>
v'erbis BILBFK^GII , non contemnenda habent com-
m inci a , qui quotannis fu as apud eos exponunt merces ,
aiequijjimoque pretio divendunt ; quandoquidem illis
ip!ts eae minoris conflant. ex urbe Archangel advedae, udi Batavorum frequentijßmus appuies g), Nec pige*
_________ C bit
d) RILB. d. 1, p, 2 6 . e) in Lappontu p, 17^ ieqq.
/ ) Q u a m d iu in hoc itinere m o r e n tu r, indicat l'ERJNGSK. pag.
Mtot, ^£>/. his verbis, Septimana, inquit, u t plurim um X ll tter idnd Nar- JC‘l ,CHr* ( T ornenles) perßeere fêlent, g') Joco ia cp 1115 citat»,
geb it adferre ve rb a OL. B EN Z E L I 1 , cui p o f tm o - du m , Nobilitatis infignia adepto, nom en fuit B E N - Z E L S T I E R N A : Sed &• ad vier c atus, i n q u i t , Bothmae
ad occidentem fitae , Ruffig maxime vero T O R N O V I
A M , celebre regionis ißius emporium, bis in anna (fa epius e t j a m ) terreß ri non minus ac maritimo i ti
nere adeunt, & merces tion foliim rufficas, ex ea ru m
num ero, quas [upra jam enumeravimus ; (nempe p a n
n u m viliflimum , coria c r u da , l i n u m , cannabem* linamenta , lintea varia & id g en us alia) fe d & aro-
mata , fac char um , ficos , u v as, zing iberi, piper, a li as que diverfi generis f i e cies, in Perfia & Siberia aliis ~ que ad orientem locis natas adferunt h). O m n e s m e r
ces fupra nominatas , a d j eå i s aiïeribus, tra b ib u s nec non pice fluida, (exceptis i i s , quas R u t h e n i ad f e ru n t vel ipfi a nobis em u nt , & quas in ufus p r o prios c o a c e r v a n t ) Stockholmiam t e m p o r e v e r n o & a u & u m n a l i , non fine m ag n o vitae difcrimine , navibus fuis t r a n s p o r t a n t , easque in te rd u m majori, i nt er d um minori c u m lucr o exponunt. N a v i b u s deinde Stockholmiae allevatis, vi nu m varii gene* ris , f r u m e n t a , falem , aliasque necefiarias mer ces re por tan t. C ir cu m fl an da s quasdam h uc fpe&an- tes> ob temp ori s anguftiam,fcientes praetermifimus.
$. XL
VItimo urbis noftrae fata recenfenda veniunt.’ Frequentibus eft haec devaftata incendiis, videlicet167*
b) ex Di(T Aead, de S'veonnfn tum genttbut Eurepaett /ecundn
m i*
4M ) o (
w
■*672 d. i Maji fuperior pars urbis, u n a c u m Curiis n e c n o n Schola in cineres reda&a eft. 1677. in Febr. i t e r u m partem quandam delevit incendium. 168?
d u o r u m fund orum aedificia, cafu incenfa-, confla g r a r u n t . Haer et adhuc in om niu m civium animis d i e s ifte fatalis 1 O&ob.An. 1714, dum fere tota, e x c e p t i s paucis aedibus ad plagam urbis fuperio- r e m & inferiorem , incendio miferrime devorata Fuir, Reliquias fequenti anno violenta Bellonae m a nius f lam mis devaftavit. Inundinationibus quoque u r b s n o f lr a , loci fic ferente natura , faepius obno x i a fuit. N u n q u a m autem & civitas & cives, tan t u m da m ni acceperunt, quantum an. 1677 d. 25 M a j i ; q u u m aquae fluminis ripas fupergreflae non t a n t u m totam pervagatae funt u r b e m , fed etjam«. p r o m t u a r i a mu ltorum feu frumentarias tabernas, a d ripas exftantes, aufugientibus civibus, abftu* I e r u n t . N e c praetereunda funt infortunia , quae i t i n e r a periculofa, Stockholmiam navigantibusfae- p i u s adt uler unt, ac etjamnum adferunt; dum non folum b o n is , fed quod gravius eft, uxores maritis, m a r i t i ux oribus , parentes liberis, liberi parentibus p e r naufragia orbantur. Haec igitur de urbe T O R N A breviter diéla funto. Optamus autem velitSum- m u s r e r u m Arbiter,clypeo milericordiae fuae, u r b e m noftram in pofterum ab omnibus memoratis, aliisque fortunae infultibus, fartam atque te&atrL, f e r v a r e , ut conftanter floreat, donec tota univerli hujus comp ages pereat !
i o ) ° (
C
a p. P
o s t e r i v s.
D EP A R O E C I I S
Superiori <£r biferioriT O R N A .
$. i.P
Ro r r if i m u s e x a m i n a t u r o s , de vero T o r n a e e ty m o , d u m §. II. capitis fuperioris,nos penitius favente N u m i n e paroecias defcripturi efle- m us . Sicut jam , utin am om in e faufto ! eo per* ventum eft, o p t a m u s , ut p r o m id o fatisfacere vale amus. V e r u m enim vero hic (alebrofa no bis in e un d a via e f t , ’ q u u m varii in varias ab ean t opinio n es , nihilque ftatuant c e r t i , led luam unicuique-» relinq ua nt fententiam. Qui dam T o r n a m , a D e o , qu em antiqui coluere , 'Ihor , ut b . m . Ampl.RVD* B E C K I V S P at er a) , aliique, derivari co n ten dun t. Sed v o ca b u li analcgia id r eq u ire re v i d e t u r , ut_» hoc n o m e n , fi a Thor e d e t , non Torne, fed Thore>n o iTorno, led 7hor'6y <5c fic c o n l e q u e n t e r , diceretur. Alii hoc vocabulum a verbo Svethico T o r n tur rirr, vel F en ni co Torni idem d é n o t a n t e , dici v o l u n t ; quia amnis T o r n ö e n f i s , ubi Te in mare e x o n e r a s tu rr im quafi repraefentat. Alii v er o a l i t e r, q u o r u n lingulas fententias, nos brevitati lita ntes , ficco, u t i a j u n t , pede praeterimus. Dicit quo dam loc:>
incompe-■■ — - »... - — ■» ■ ■■■■■«. » ■ ■ 1 ^
I n c o m p ara bilis RVDBECKlVS Pater: hanc regionem
apud Hifloricos ejje celebratifiimam, caufTam addit: quoniam maris b ait h ici ultimum /in um claudit b). Quam
obfèrvationem etjam antiqui procul dubio attende bant. Verofimilius ergo eft, & veritati maxime c o n f e n t a n e u m , hoc nomen ortum a vocabuIoSveo- g o t h is antiquitus ufitato, Torna vel Torna *) h. e.
r e v e r ti, finire ; quia heic (Inus Botnicus finitur, ut
aq ua s fuas ulterius diffundere nequeat. Ex tali (i- n u s Botnici fine vel termino opinamur jam cum M . JO H . T O R N A E O * ) , hujus regionis denominatio n e m olim fluxifte. Meliorem aptioremque vocis o r i g i n e m , fi quis invenerit, gratiflimum erit.Con- t r o v e rl l a m , u trum amnis primum , an ipfa terra ho c n o m in e infignita fuerit, noftram non facimus. P r o b e etjam diftinguenda venit, T örnoa noftra a
Tôrnoa meridionali, quae antea Vplandiae adfeita;
An. v e r o 1689. Sudermanniae combinata eft d ), H a r u m aurem paroeciarum, de quibus nos agimus, q u a m o b r e m altera Juperior e), altera inferior nomine t u r , ex illarum fitu patebit.
__________________ C j _________________ § £ . C) Ati- T o m . I . p, }04> * viet. Glojj.S'veop, Arch. H. SPEGEL
in voc. Torna 3c Torna In inferiptione figilli hujus paioeciae antiqui 3c h o dierni legitur i T e m a fo rn e s figi H , ubi d e n o m in a tio
> cum hoc an tiquo ver-, b o , o p tim e rotidein vcibis coincidens , cernitur,
r ) in Mfc, de defertprtone Lappon.c.^, d) vid, Nob« PERINGS,
Mon.Vpl. p- 9 . c£ p. n 6 . H 7,
e) Haec paroecia, dum fuit inferiori a d n ex a, nomen Sar^j/a x for-
tita eft, q u o nom ine etiam hodie ill3 paroeciae pars, quae templo prim a rio f a b |3cct, gander, eon f. A dd. m h / f f . Ledes, Rev, Atch, H,SL'£GEL
p. 66» Tel U t , Don, JAC. VLFH, faftae a. 14^2»
Sitae igi tur futit hae paroeciae in fine ipfias finus Botnici , vel in m edio quafi ipfius lemi- c i r c u l i , quem ultimus maris Baltici finus eflficit. N e veroconfufio quaedam exiftar,vel ta ediumB. L. t r a d a t i o par oeciarum c o n j u n d i m con fi der at ar um , pariat ; figillatim , qu am longe iateque hae paroe ci a e , e a r u m q u e limites fele e x t e n d a n t , b re v ite r indicabimus. N e m p e T o r n a i n f e r i o r , in l on g it u di n e ab ipfo ore amnis ad p ag um fu pr em um Korpiky-
la , 3. milliaria, totid em que in latitudine a p ag o
Seivis ad Kakama , continet. Ad aquilonem lo r >
voviam / aperior e m , q uam locus quidam R a ja - man
h . e . terra term in i, fupra t o rr e n te m vel villam M a r-
iimo d i d a m , a noftra fejungit ; ad orientem pa
roeciam Kiemi, q u am iteru m collis quidam Kallin-
kangas vel fluvius kakama fe p ar at ; ad m e r i d i e m Jm um Botnicum ; ad occidentem Cahciam inferiorem ,
qu a e ab hac circa lacum kiaelltraesket dividitur, vi cinas habet. Superiori ver o T o r n a e , verius au- f l r u m paroecia m o d o n o m i n a t a ; verius occafum
fuperior Calicia, nec non particula Lapponiae L u -
Jenfis crjas d i d a ; verius bo ream Lappmarckia Tor-
tienfis; verfus e u r u m partes quaedam paroeciae Kte- ntetifis, ejusdemque Lapponiae , co n t e r m in a e iiint.
L i m i t e s cir cumcirca , natura ipla , per clivofa loca & juga m o n t i u m , conftituir. Lo n g it u d o X X V . mil. l u p er at ; latitudo vero inaequalis conlpicitur. Inferioris paroeciae portiones viriles l i e f ; fuperi- oris vero 6 3 H n u m er an t u r. J u n d i m centu riam faciunt militibus 20i conflantem. H ab en t inluper
v i c i fere f in guli, filvas admodum vaftas, de fuo p l e r u m q u e nomine nuncuparas, funtque filveftria alia loca adeo fpatiofa, uc incolae nefeiant, quous q u e limites fefe extendant. Hinc plurimis in locis e x t r a ripas am n is, omnia longiflimo tra&u funtin* c u l t a atque horrida. U t T o r n a inferior campeftris <Sc plana , fic contra fuperior falebrofa & montofa-* e f t regio. Alias fitus h arum paroeciarum c o m m e n d a b i lis eft. Quippe medias paroecias interfe- c a t a m n i s , cujus ripas maxima pars incolarum in* h a b i t a t . Deind e infulae in ipfo amne fere innum e r a e , nec non ad litora maris denfiflime conftratae, n o n poflunt non huic orae profpe&um conciliare-j p u l c h e r r i m u m . V e r b o : o m n e s , qui haec loca«, a d i v e r e vel a d e u n t, praecipue temporibus vernis & aeflivis, nobiscum certiiïime teftatum ib u n t, fingu la efTe c o n fp e d u jucundiffima,
$. III.
Sed q u u m h arum paroeciarum antiquitatem pr im o rd ia manifeflare teneamur, tanta obftacula n o b i s o b v e n iu n t, ut plane ignoremus, quid prius q u i d pofterius dicendum fit. Attamen quicquid as- fidua inquifitione expifcari unquam poruimus, in m e d iu m prolaturi fumus. Profundae eruditionis Vir R V D B E C K l V S Pater dicit, prim um illud mortali
um agmen cum Duce fuo feptentrionalia loca patens, f o il Babylonicam dijperfionem haec loca primum oc-
jam loco ftatuit. Japheti, pofteros primam fibi tan»
quam fix am jedem fecijje fuprema hinniae, Lappwe, Hel- fingiaeque ; poftmodum ver o, occupata et jam Sv eon i a me ridionali, tandem in D aniam, Germaniam, Britanni *
® , aliasqtte terras habitatum coucejjtjje b). A lb um adjiciunt calculum Clar. B l ö R N E R r) perp lu rim i- que alii </). H o c fi ftatuendum eft, m er ito loca To r n o ën f ia & C i m m e r i a vaginam gent iu m auftra« liorum appellaveris. Sane a veritate non videtur.» effe a l i e n u m , hanc r e g i o n e m , p r o p te r n a t u r a m lo* ci ho m in es ad fe inv it antem,multiplicibusque c o m m odi s pr aeftantem , incolas p r im u m accepifle^. Quae c o m m o d a illo praefertim t e m p o r e , n o n iftis r e b u s , quib us mor ta li um alii aliis iefejam a n t e p o nendos a r bi tr an t u r , fed potius locorum o p p o r t u n i t a t e , ad c o m p a r a n d a m r e r u m ad vitae fuftentati- o n e m neceflariarum copiam , h . e , ad ve*
nationes & pijcationes &c. inftituendas e) , aeftima-
bantur . E x quibus om nib us , ut reliquae partes o r bis feptentrionalis, T o r n a praecipue c o m m e n d a n da eft. P o r r o non p a r u m facit ad antiquitatem-», quod O R P H E V S , (ecundum laudatum A u & o r e m , appellaverit T o r n e n f e s T otvçxç f ) . Pof tmo du m ad o cul um us q u e c o m m o n f t r a t N o f t e r RV D B E C K I «
VS,
k) T o m . III. p, cf. p. 4.2. ubi oftend it vir Ccl. Celto-Sihjtarum
•vel Celtarum antiqutffimum Jupra Torne domichum h, e, Gettabem fui (Te.
Dicit q u o q u e p, # 0 . Tornam p r im u m A tio l.y biac rilio o c ca fio n e m dediiTc confiderandi c o r p o ra coeleftia. Cf. T , 11, p. 1 6 1 . 1 6 4 . nec n on p 8$.
c) in Di(T. Acad. de S-vecha Boreali p. J. cf, Gotunh, illius p -1 9 , 2 <J,
d ) vid. Di(T, Clar, Cand, IS. S T E C K S t N , d e W-Botnta p ^ . 6 .
V S , P T O L O M A E V M , qui vixit feculo p o f tN . C. f e c u n d o , in fcriptis fuis Geographicis , T O R N A E to ti d em l i t e r i s , u t apud omnes Geographos legi t u r , nominaffe g). Praeterea Vir Celeb. Runas in te r r i s noftris pr imum inventas , nec non fcipiones R u n i c o s primum conditos fculptosque eße probat h). H u j u s calendarii callentiflimos incolas etjamnum h a b e m u s . N e q u e Re gio noftra plane caruic olim m o n u m e n t i s Runicis; reperiebatur enim lapis q u i d a m R u n i c u s , ad lacum kaymdjerfwi i) nuncupa t u m , in quo tres coronae atque fcriptura Runica in fe u lp ta e , confpiciebantur, ut verba Dn. JOH. H À D O R P H11 inn u u nt Æ). Nob . Secret. P E R1N G - SK1ÖLD1VS& comes e j u s H A D O R P H1VS j u n i o r , t e r r a m noftram, indultu Regis C A R O L1 XI, invi- f u r i , h u n c etjam locum p e te b a n t, ubi in lapide«» ^ fc ri p t u r a m quidem R u n i c a m , fed valde obicuram,
u t fenfum eruere nequirent, comperiebant.
Tantum aevi longinqua valet mutare vetußas l).
Alia figna vetuftatem redolentia, hic non inveni u n t u r , quare illa evanuifle putantur. E t quidni tanta antiquitas ejusmodi aboleverit ? quum multa r e c e n t i o r i s aevi opera in nihikim quafi redaéfca«.
D jaceant.
g ) T . 1. p. 3 9 4 . b ) Ati. T. 11. p, 61 0 . 613,
/) Diflantia hujus l a c a s , a ferri oihcina l{e n g u , vel adjacente pag®
T n ja U , 3. mill, fuperat.
Verba H A D O R P H . in M en, PALMSK. de W-Tiotnta tn genere c o m p a ren t. O b fc rvatu cft ciigrium , hunc lapidem tribus coronis olim fuiflc o r n a t u m ,q u a e ligna ubique non comparcnt.Nullibi fcio illas in lapidibus R.*- nicis vilas effe , dum excepero lapides M orenfis vc 1 Mor* - flcu * r, quos Er*- d iti, inte r vetulhfïim a m onum enta Runica , numerandos volunt. Cf, Com, ER, D A H L E E R G S vec. ^ & N . I ) Virg. A e n e ti. h t, 415,
j a c e a n t . Addimusdenicß verba Dn. OL. B E N Z E L I Ï feu , u t poftea di&us e f t , B E N ZE L S T I E R N A , a n tiquitatem hujus loci adftruentia , dicit e n i m : E x
quibus illud quoque (loq uitu r heic de negot iat io ni bus
M u fc o vi t ar um c u m n o f tr is ) certißimo velut argu
mento , colligimus, iter illud, quo prim i harum terra rum inhabitatores, ex A ft a ad haec prim um loca a d - v e â i , ac crebrae inde Majorum m ftro r tm in Orientem
expeditiones ultro citro faåae leguntur, adhuc et ja m
frequentari m j. Helfingos Svecos haec loca q u on ~
d am etjam inco luifte , nom ina pag or um q u o r u n - dam , ut Helftngbyn, Biörcko, Kiörsbäck, &?//<?;; & c - m a x i m u m aftertioni noftrae r o bu r addunt. Q u o autem t e m p o r e F enn i in hanc terram p e r v e n e r i n r , nec ex hiftoriis patriae in venim us, nec incolis c o n f l a t; credibile tamen e f t , illos ad haec loca ol i m acceftiffe, q uu m Finlandia gent ium plena, colonias quas dam prifcis r et ro temp oribus diftribuerit n ). H a s ambas paroecias , u n am antiquitus c o n f ti t u - ifte, v er ift im um e f t; fed quando f ep ara ti o n em (u b - i v e r i n t , altum eft lilentium. Illam ta m e n non ira pride m facftam efte , vel ex h o c conjicimus, q u o d q u u m Concilium Vpfalenfe An. MDXCIU. celebra-, r e t u r , nulla fieret mentio fuperioris paroeciae , ejusque P af tc ri s > f ed ta nt u m T o rn a e ; q u u m t a m e n
fingu-m ) Ex Di IT. Acad. de S'Veotiufingu-m cu m G ent, Earop. fe c u n d u m leg es 0
pacta com m erciis, p, go .
n ) Finlaudiam inde ab antiquis t em p o rib u s fuifle p o p u lo fàm re
g io - » e m , vel exinde p r o b a t u r , q u od laepc colonias miferit ad a l i a
s , o m n ia q a c ad occafum d e f e r t a , H e lfin g tae , M e d elp a d ta e, A n g e rm a n n tae & D a h a e * F i a n « adi«ipleveritr
4« ) « ( H»* *7
li n g u l a r u m paroeciarum lacerdotes receptae con- felfioni fublcriberent. Deinde ex figillis paroeci a r u m e v i n c i t u r , quae circa a n n um MDCXVJlldi- verfa conf piciuntur, hasce paroecias tunc te m p o ris etjam feparatas efie; quum antea in literis atq; fcriptis obllgnandis T o r n o a e , non additis vocabulis
inferioris 6c Juperioris, figillum ufurpatum fuerit.
$. IV,
T e m p l u m hu jus paroeciae delineaturo, occur r i t q u id am fcrupulus, circa aetatem flru&urae; prae c ip u e q u u m ad polles januae majoris , nec non«, facrarii hujus t e m p l i , computatio quaedam pror- fus incredibilis, hunc in m odum lapidibus exarata: confpiciatur. V e ru m enim vero omnibus luculentiflime pat et , lapides holce a Caementario pr a e p o l le re collocatos elTe, quod vel pun&a ad l i m b u m fuperioremevincunt. Adeoque redlius lo co calculi prioris ponitur 1208. Fatem ur quidem, rationes quas dam, vetullarem hanc deflruentes, ad- ferri polle ; fed illas ceu minus firmas omittimus. Ca pe lla m , paullo v erfu saq uilonem ab hac facra«. a e d e , circi ter X X X orgyias dillantem, antiquitus fuilTe, pro vero venditamus; quippe rudera,robur adfertioni addentia, etjamnum apparent. Hanc h o lies R u t h e n o s flammis devallalle perbibetur. Sed propius ad re m . Procedendo ab urbe mill, £ iten* trans a m n e m verfus m e r i d i e m , occurrit plaga«* feptentrionalis infulae Bidrck'ô, in cujus fpatiofa pla
nitie , lu p er collem paullo editiorem 6c
n u m , ubi falub err im us fpirat aë r , ficum eft fanum
parochienfe. H o c fatis augufta & capaci forma__»
aedificatum eft. Intra m u r u m ulnas in long. 54 - in. latit. 23 continet. T o t i u s m u ri conftru<ftio ex r u
diore lapide conftaf. Ingreffis in v e f t ib u l u m , q u o d & a r m a ri u m cum vulgo appellare licet, confpici- endus offertur in limine templi g r and ior lapis (e ft vero repofirus in liminis v i c e m ) quaff dolabratus , qui b ar om etr i inftar inftantium te mp eftatu m n u n
tium agit. Coelo fereno hic plane ficcus; n u b i b u s aurem o b d u f t o , adven tant ibu squ e pluviis ac i m bribus , gut tae fple n de nt es ta n q ua m ebullientes c e r n u nt u r. A nti qu it ate m redolent baptifferium q u o d dam olim ufiratum, nec no n imagines quaedam-» pervetuftae , & id ge nus alia. S u g g e f tu s h a u d i n elegans eft, quem loco prioris Conful civitatis p r i m us K E N l C l V S Petri dono dedit. Q u a t u o r l y chnu chi ex orichalco fufi , una cum 6 laminis p a rieti adfixis, nec non candelabro in altari, d o m u m iftam facram , ubi opus eft, illuminant. C et er a, ut utenfilia facra &c. injunfta brevitas p r a e t e r ire jubet. Viciffitudines fuas quoque fubivit haec facra aede s, dum pr o p te r v e t u f t a t e m, rimas a d m o d um m a g n a s , parietes pafli iunt, ut tandem A. M D C C X . Dom. P a l m a r u m , du m Sacra p e r a g e ba nt u r , pàrs parietis ad fubfellia facerdotum a b rupta decideret. C ete ru m hoc d a m n u m ex cle mentia Glor. m em . Regis Incomparabilis C A R O L ! Xll, fingulari qu o q u e atque indefeffa cura Praecia* rifffmi Ecclefiae Praep. & Paft. Mag. H EN R . FOR* BVS, (cui etjam pr aefentem debet fplendoremï
( Çuenti anno refartum eft, C o e m e t e r i u m con- ffecravit H A E M I N G V S Epifcopus Abcenfis; non__» t t a m e n (uo, fed nomine H A E M IN G I Archiepifeo- jpi Vplalenfis, u t m e m o ria e prodit N.S. P ER IN G . a) ( C a m p a n i l e , quod verfus aquilonem ad feptum coe- î m e t e r ii pofirum e f t , duas optimi foni campanas Ifuftinet b). Reftat jam feries Paftorum. Donec u- Ib e r i o r de iis notitia haberi poflit, nom inum quo- i r u n d a m iftorum quam vis fimplicem & mancam-, ir e ce nf io ne m hic adponere vilum fuit. Dn. Andre-
ias Andreae EJfevius, prorfus incertum eft,quo tem-
jp o re hic v ix erit; fed quod heic fuerit, innuit pi- <<ftura quaed am ,epitaphii loco, parieti facrarii adfi- :xa c). Dn. EJchil/us, qui Concilio Vpfalenfi inter- (fuit. Dn. Canutus Canui i. Dn. Martinus Matthiae. IDn. Johannes Wargms mort- 1627. Dn. Martinus
M a rg in s, W i b o r g e n fis , antea Paftor Eccles. Fen.
IStockh. Mag. Johannes Tornaeus, Praep. & Paftor. (d. 27. Jan, 1640 conftitucus; vir de Ecclefia optime m e r i t u s , obiit anno 1671. d. 16 Julii. Dn. Hen-
it'icus Tornflrtim, Paftor faa us 1672. mor. 1682, d.
30 Maji. Dn. Gabriel luderus priori fucceffic, finem 'vivendi fecir 1705. M d g Henncus Forbus, Regio
•dip lo m ate ftipatu s, P a f to rT ornenfium digniftimus •evafit 1706. hau d multo poft Praepofitus
meritifti-D 3 mus.
a) in Mon. ypl. p. 4 . c f Mon. ylier. p. I 4 7 . />*) H a ru m m ajor
fu-ifi eft 1724« d. 14 Julii } m inor vero 172J. d. 14. Maji, Priores campanas
t tt m p o re Part,M art. W a r g n fufas, Ruffi 1717 ad pagum l\orf> i^la fullulcrunt,
c) Pi&ura ifta habet letè inilar femicirculi, fiipra quem haec exilant
'Verba: P oft tenebras (pero lucem. A n d re m Andrea* E[fe~vtt*s Intra fin uni l h j |a s in f u m m o , C olum bae effigies ; infra ad dextram ; effigies Salvateiis> » i fim ftram ; S. A n d re a o im a g o cum cruce exprefTa.
