Svenska landsmål och Svenskt folkliv_1958_h1-4

H. 272 fr. början

ARCHIVES DES TRADITIONS POPULAIRES SUE,DOISES 1958 (LivR. 272)

SVENSKA

LANDSMÅL

SVENSKT FOLKLIV

LANDSMÅLS- OCH FOLKMINNESARKIVET I UPPSALA GENOM

DAG STRÖMBACK

1958

H. 1-4

0. T. BEITO, Drag av utviklinga i hallingmålet dej siste mannsald - rano. — E. TöRnzvisT, Substantivböjningen i Östergötlands folkmål. — M. ERIKSSON, Tallen på torpet. —0. ODENIUS, Brev från W. Mann-hardt till H. Hildebrand. — S. FRIES, Slutljudande m i stället för äldre n i fornsvenskan och i uppsvenska dialekter. — R. BROBERG, Åke Campbell 1891-1957. — Litteratur. Av M ERIKSSON. — Undersök-ning av svenska dialekter och folkminnen. Av D. STRÖMBÄCK, F. HED-BLOM, S. BENSON, T. JOHANNISSON och C.-M. BERGSTRAND. — Insänd litteratur.

STOCKHOLM

P. A. NORSTEDT & SÖNER Boklåds pris för årgången 15 kr.

ARCHIVES

DES TRADITIONS POPULAIRES

SUE- DOISES

REVUE

FONDEE EN 1878 PAR J. A. LUNDELL

PUBLIEE PAR L'INSTITUT DE DIALECTOLOGIE ET DE FOLKLORE Å UPSAL AVEC SUBVENTION DU

GOUVERNEMENT SUEDOIS PAR

DAG STRÖMBÄCK

SERIE B

LmmtN, fitudes de noms et mots dalff:carliens I:2.

KARLGREN, Gammalsvenskby. Prononciation et flexion du dialect des villageoises.

LINDEN, Etudes de noms et mota delkarliens I:3. BJÖRKLUND, Le parlier de la paroisse de Älvdalen en DaMcarlie en 1622.

SVENSKA LANDSMÅL

SVENSKT FOLKLIV

TIDSKRIFT

GRUNDAD 1878 AV J. A. LUNDELL

UTGIVEN MED UNDERSTÖD AV STATSMEDEL AV LANDSMÅLS- OCH FOLKMINNESARKIVET I UPPSALA

GENOM

DAG STRÖMBÄCK

B -SERIEN

LINDAN, Dalska namn- och ordstudier 1:2.

KARLGREN, Gammalsvenskby: Uttal och böjning i Gammalsvenskbymålet.

LINDitN, Dalska namn- och ordstudier 1:3.

BJÖRKLUND, Älvdalsmålet i A. J. Prytz' Comoedia om k. Gustaf I 1622.

Almqvist & Wiksells BOKTRYCKERI AKTIEBOLAG

ARCHIVES

DES TRADITIONS POPULAIRES

SMOISES

REVUE

FONDEE EN 1878 PAR J. A. LUNDELL

PUBLIRE PAR L'INSTITUT DE DIALECTOLOGIE ET DE FOLKLORE Å UPSAL AVEC SUBVENTION DU

GOUVERNEMENT SU2DOIS PAR

DAG STRÖMBÄCK

1958

QUATRE-VINGT-UNIEME ANNE

SVENSKA LANDSMÅL

OCH

SVENSKT FOLKLIV

TIDSKRIFT

GRUNDAD 1878 AV J. A. LUNDELL

UTGIVEN MED UNDERSTÖD AV STATSMEDEL AV LANDSMÅLS- OCH FOLKMINNESARKIVET I UPPSALA

GENOM

DAG STRÖMBÄCK 1958

ÅTTIOFÖRSTA ÅRGÅNGEN

Almqvist & Wiksells

BOKTRYCKERI AKTIEBOLAG UPPSALA 1958

INNEHÅLL

sid.

BEITO, OLAv T., Drag av utviklinga i hallingmålet dej siste

mannsaldrane 1

BENSON, SVEN, Landsmålsarkivets i Lund årsberättelse 1956/57 205 BERGSTRAND, C.-M., Årsberättelse från Institutet för folkmin-

nesforskning i Göteborg 1956/57 213

BROBERG, RICHARD, Åke Campbell 1891-1957 170

ERIKSSON, MANNE, Tallen på torpet 83

FRIES, SIGURD, Slutljudande m i stället för äldre n i fornsven-

skan och i uppsvenska dialekter 149

JOHANNISSON, TURE, Årsberättelse från Institutet för ortnamns- och dialektforskning i Göteborg 1956/57 211 ODENIUS, OLOPH, Brev från Wilhelm Mannhardt till Hans Hil-

debrand 106

STRÖMBÄCK, DAG OCH HEDBLOM, Fougn, Landsmåls- och folk-minnesarkivet i Uppsala, Årsberättelse för budgetåret 1956/57 191 TÖRNQVIST, EINAR, Substantivböjningen i Östergötlands folkmål 44 Litteratur:

EDUARD KOLB, Alemannisch-nordgermanisches Wortgut, 1956,

Anm. av MANNE ERIKSSON 178

ELIAS WESSåN, Våra folkmål, 5 uppl. 1958; Svensk språkhi- storia I. Ljudlära och ordböjningslära, 5 uppl. 1958. Anm

av MANNE ERIKSSON 182

Atlas över svensk folkkultur I: Materiell och social kultur, utg av SIGURD ERIXON, 1957. Anm. av MANNE ERIKSSON. . 186

IISSUMnS EN FRANAIS

Page BEITO, 0. T., Aspects sur le dgmeloppement dialectal du Hallingdal

(vall& de Halling, Norvg)ge) pendant les dernäres Onkrations . 40

BENSON, S., Compte rendu des recherches dirigg,es par les Archives

de Dialectologie Lund 1956/57 210

BERGSTRAND, C.-M., Compte rendu de l'Institut de Folklore de Go-

thembourg 1956/57 214

BROBERG, R., Åke Campbell. Mcrologie 177

ERIKSSON, M., Le pin de la ferme, Håvaintil 50 104

—, Comptes rendus littéraires 190

FRIEs, S., M final au lieu de n ancien dans le vieux sugdois et dans

les dialectes de la Sukle centrale 169

JOHANNISSON, T., Compte rendu de l'Institut des recherches topony-

miques et dialectologiques de Gothembourg 1956/57 212

ODENrus, 0., Lettres de Wilhelm Mannhardt adress(Ses å Hans Hilde-brand, publig,es avec une introduction et des commentaires . . . 148

STRÖMBÄCK, D. et HEDBLOM, F., Compte rendu des recherches diri-giSes par les Archives de Dialectologie et de Folklore å Uppsala

1956/57 204

TÖRNQVIST, E., La Sclinaison dans les parlers de la province d'öster-

götland 82

LIVRES, publications annuelles etc., re9ues par la r&laction 1/4-30/11

Drag av utviklinga i hallingmålet dej siste

mannsaldrane

Av Orv T. BEITO

Innleiing

»Verkligheten bakom en geologisk karta ligger för-ankrad i berggrunden genom årtusenden. Men språket bor i människors sinnen och är dömt att förändras med generationsväxlingar, folkflyttningar och sociala omvälvningar.» (Karl-Hampus Dahlstedt, Norrländska och Rikssvenska s. 1.)

§1

Målfora våre har vel aldri endra seg meir frå generasjon til genera-sjon enn i våre dagar. Gamle sermerke &fyr ut med dej eldre ce t t 1 e - dene, og dej unge får etter kvart eit mål som er meir avslipt og mindre sermerkt for det einskilde målforeområdet.

Målgranskarar, både i vårt land og i grannelanda, har klaga over at mykje verdfullt vitskapleg tilfang kverv med dej gamle målforeser-merkel, og dej gjer kva dej kan tu å berga dette tilfanget for ettertida. — Det er då lett skjoneleg at målforesamlarane vanleg held seg til dej eldre informantane på kvar stad og ser meir bort frå målforet til ung-domen. Dette kan nok ög hänga saman med eit eldre historisk syn på språk og språkutvikling; målgranskarane har sett det som ej viktigare oppgåve å klårleggja eldre målforevokster enn å studera nyare ov-ringar. Såleis finn ein i vanlege norske målforeutgrelingar lite eller inkje om skiftingar i talemålet frå generasjon til generasjon. — Men

i Jfr. t. d. Hallfrid Christiansen: »Dialekt- og folkeminneforskningens skjeb-netime» (Aftenposten 26/11-1955) og »Norske dialekter og folkeminner i fare-sonen» (Arbeiderbladet 12/12-1955). Sitat av Chr. Molbech (frå 1820), N. M. Petersen (1850) og Feilberg (1882) hjå P. Skautrup, Nogle bemeerluiinger om vort mål. Hardsyssels Aarbog 1935, s. 27 f.

2 OLAV T. BEITO

så lenge unge og eldre enno med visse endringar talar same målforet, hoyrer ög målet til dej unge generasjonane med i eit heilsleg bilete av målforet. Å lyda på talen til ulike generasjonar skulle vera noko av det mest interessante ein målforegranskar kan gjera; for her har ein hove til å hoyra i levande bruk ulike utviklingssteg i målet. Granska-ren får sjå blenk av målforesoga, som kan kasta lys over utviklinga vidare. Dette har clialektologar i andre land vore meir merksame på enn vi. Ein kan sjå det både av dialektmonografiar og av spesialut-greiingar om nyare utvikling i målfora.1 Av såvorne spesialutspesialut-greiingar finst det i vårt land enno berre ei, nemleg »Litt om Nykirke og Horten» av Olaf Broch.2 Forfattaren samaliknar der målforet hjå eldre og yngre generasjonar og ser på hovet mellom bymål og bygde-mål. Bygdemålet er hj å dej yngre generasjonane kome i opploysing, og det er mange faktorar som her verkar saman: Det er folkeblanding med giftarmål eller innflytting, arbeid, militxrtenest eller skulegang i byen. Serleg meiner forfattaren at utdaninga av ungdomen i byane har hatt mykje å seia. Bymålet, liksom bykulturen i det heile, har stor sosial prestisje, og folk med »oppdrift» i bygda strevar etter å eigna til seg både mål- og kulturforma.

§2

Vi har (§ 1) hatt denne på at eit bymål kan få avgjerande innverk-nad på målforeutviklinga i ej naerliggjande bygd. Men Hallingdal har lege langt frå nwrmaste storre by; i eldre tid var dalforet heller av-stengt, og der har halde seg eit konservativt målfore ned til våre dagar. Hallingmålet har fått sine gamle serdrag av det målgeografiske lwgjet mellom austnorsk og vestnorsk. Historikarane er usamde om

1 Såvorne spesialutgreängar er t.d. Anker Jensen: Sproglige Forhold i Åby Sogn, Århus Amt. Dania V (1898). Peter Jeppesen: En sönderjysk dialekts ud-vikling i de sidste generationer. 1938. Lars Levander: I vad mån kan ett bymål kallas enhetligt? (Undersökning rörande Åsenmålet i Älvdalen). Språk och Stil 1909. Bertil Björseth: Dialekt och riksspråk i en bohuslänsk socken. 1946. Karl-Hampus Dahlstedt: Norrländska och rikssvenska. Norrländsk Tidskrift 1956, nr. 2 (serprent). L. Gauchat: L'unitå phonåtique dans le patois d'une commune. Festschrift Heinrich Morf. 1905. N. M. Karinskij: Oåerki jazyka russkich krest'jan. Govor derevni Vanilovo. 1936.

DRAG AV IITVIKLINGA I HALLINGMÅLET DET SISTE IVIANNSALDRANE 3

anten hallingane har vandra inn frå Austlandet eller frå Vestlandetl; men visst er det at så langt vi kan fylgja soga attover, har her vore folkeblanding og samkvem både austetter og vestetter. No er dal-foret fyrst og fremst orientert austover, og det hoyrer administrativt til Austlandet; men radt til 1631 låg Hallingdal saman med Valdres under Stavanger bispestol, og i gamal tid sokna desse dalane til Gulating. Det har vore mykje gamalt hopehav mellom Hallingdal og Valdres; såleis var dei eitt prostedome til 1737, og målfora i desse to bygdelaga er så like som to tvillingar kan vera. Dej er såleis åleine austafjells om lydovergangen rn > dn, som elles er sermerkt for sor-vestnorsk. Men dei austnorske draga i desse målfora er likevel ster-kast, og dei har både jamvektslova og tjukk 1 (?).

I dei siste hundre åra har Hallingdal vore i eit liknande hamskifte som andre norske fjell- og dalbygder. Det er verknadene av den industrielle revolusjonen som kjem til dalen med den moderne vegen og jarnvegen2, toget og bilen. Nfflringslivet har skift frå eit jordbruk som fyrst og fremst var sjolvforsynande og arbeidde med primitive reiskapar, til ej mekanisert drift med produksjon for sal. Handverket er i stor mon flytt frå bondegarden til verkstaden eller fabrikken att-med stasjonsbyen. Der veks ög hotell og pensjonat fram, og derfrå spreiest turistane utover dal og fjell i veksande straum. Med alt dette har omsetnaden auka, og handelen har vorte ein viktigare me-ringsveg. — Den meste lxrdom dei gamle vanleg fekk, var nedervd gjennom xttene og gjeven av mor og far. No har her som andre stader skulane teke over opplwringa, både den teoretiske og den praktiske. Utanom folkeskulen er her framhaldsskule, fylkesskule, ungdomsskule, realskule, arbeidsskule og jordbruksskule, og det er no lettare til-gjenge til hogare utdaning i byane. Dette er alt vel og bra; men den gamle kulturtradisjonen vert broten; den sermerkte bygdekulturen vert trengd unna. — Målforet er det språklege uttrykket for den gamle bygdekulturen, og det kan ikkje bli upåverka av desse om-skifta. Med meire skulegang og lesnad får normalmåla (bokmål og nynorsk) meir og meir makt, og avisene og radioen som kjem inn i alle heimar, gjer at folk ser eller hoyrer normalmål kvar einaste dag. Hallingdal har ikkje nokon retteleg by innan sine grenser; men att-

1 Jfr. t. d. Lars og Sigurd Reinton: Folk og Fortid i Tiol s. 70 if. 2 Bergensbana gjennom dalen vart opna 1909.

4 OLAV T. BEITO

med jarnvegsstasjonane veks det fram såkalla stasjonsbyar. Av desse har enno ingen fått eit serskilt målfore. Hallingane i stasjonsbyane talar vanleg sitt bygdemål. Men her er livlegaste hopehavet med framande, og målforet vert her mest utsett for framand påverknad og avsliping. Stasjonsbyane er bygdesentra, og derfrå breier så på-verknaden seg utover grendene.

§3

I ej utgreiing som denne er det viktig at tilfanget er mest mogeleg homogent, og eg byggjer difor berre på mine eigne oppskrifter frå åra 1945-47 og supplerande oppskrifter og lydbandopptak frå 1956. Det lange opphaldet i innsamlingsarbeidet (1947-56) kom av om-stende som eg sjolv ikkje var herre over. På den siste granskingsferda konsentrerte eg meg om å dra inn i etterroknaden dej yngste genera-sjonane. Det kunne vel åg ha vore grunn til nye intervju med mine in-formantar frå fortiåra; men tida tillet det ikkje, og dessutan var sume av dej avlidne. Ein må difor vera merksam på at her ikkje berre er tale om målet til ulike aldersgrupper, men ög om ein krono-logisk skilnad som kjem av ulik tid for innsamlingsarbeidet.

Min eldste informant var fodd i 1854 og den yngste i 1940. Den kronologiske skilnaden vert altså etter gamal rekning om lag tre generasjonar, og eg har delt mine heimelsmenn inn i tre aldersgrupper. Men tidsromet er ikkje skift heilt matematisk i tre jamstore bolkar; for eg har meint det var rimeleg å ta omsyn til den historiske utvik-linga, som ein må rekna med har gjeve seg språklege utslag.

Til den eldste aldersgruppa (gruppe I) reknar eg dej som er fodde mellom 1854 og 1885. Dej yngste av desse var då i konfirmasjonsalde-ren ved 1900, og alle i denne gruppa har såleis fått sine språkvanar for 1900. Sume av dej eldste har koyrt med hest til »Branes» (Brager-nes, Drammen), og einskilde har gått i omgangsskule. Alle i denne gruppa har vore med på fjellslått og mosetaking, og dej har god greie på gamalt bygdehandverk. Dette gamle arbeidslivet er heller ikkje ukjent for den mellomste aldersgruppa som eg reknar fram til 1920 åra (gruppe II). Men desse har vore med på å setja i verk ej intensi-vering og mekanisering av jordbruket og ei vidare differensiering av nwringslivet. Dej har i sin ungdom hatt ein lettare utveg med Bergens-bana, og dej har vore meir ute frå dalen, og fleire har skaffa seg

DRAG AV IITVIKLINGA I HALLINGMÅLET DEI SISTE MANNSALDRANE 5

vidare utdaning. Dette siste gjeld i endå hogare grad den yngste aldersgruppa (gruppe III). Dej er oppvaksne med mekanisering og industrialisering, og dei har lite eller inkje greie på gamalt arbeidsliv. Såleis dekkjer desse gruppene av informantar det meste av den historiske utviklinga som ovanf or (§ 2) er skissert; dei dekkjer tolleg godt heile målforeområdet. Dif or torer eg tru at tilfanget skulle vera representativt innanfor ramma av denne utgreiinga.

§4

Foremålet med denne utgreiinga er ikkje å gje ej utfinnande skild-ring av målforet, men i store drag å syna målferreutviklinga dei siste mannsaldrane.

Målet til dei ulike aldersgruppene viser enno meir av samanheng og likskap enn av skilnad. Overgangane er flytande, og det kan ofte vera vandt å avgj era kvar grensa for den språklege skilnaden går, liksom det ög kan vera vanskeleg å sjå kva som er individuelle variantar, og kva som er kronologiske skilnader. — Her må ein vera merksam på at målfeiret ikkje berre endrar seg frå generasjon til generasjon, men dg innanfor den einskilde generasjonen og hjå det einskilde individet. Så langt dei ulike aldersgruppene er samtidige, er dei g meir eller mindre påverka av same utvikling. Men om utviklinga såleis i nokon mon viskar ut aldersgrensene, vert det likevel att ein sldlnad mellom målet hjå unge og eldre. Dej eldre har ein arv av gamalt målforetil-fang og gamle språkvanar, som i nokon mon seinkar eller hindrar opptaking av nytt; dei unge derimot står friare, og hjå dei går ut-viklinga snoggare.

Leksikalske endringar

§5

I levande talemål er det til alle tider meir eller mindre av endringar i ordtilfanget. Ord cleyr, og nye vert laga eller lånte (sjå § 6). På same måten er det semantiske skifte, tydingar kjem bort, og nye kjem opp (jfr §7).

Mine gransldngar av ordtilfanget i hallingmålet er ikkje så om-fatande at eg torer tru dei er utfinnande; men om tilfanget eg såleis

6 OLAV T. BEITO

har funne, ikkje gjev trygt grunnlag til å &ma om det omfanget endringane har, så syner det likevel tydeleg stemneleia i utviklinga, og ein får ein tanke om tempoet.

§ 6. Ord som går av bruk

I. Ord som er vanlege hjå dej eldste og mellomste generasjonane, men er ukjendel hjå sume av dej yngste:

ag' ga v (agga, vera uroleg, ottast): ag'ga (Hemsedal PS). ann' tälta f. (andtone, grovt og uvyrde menneske): åt le? ann'töna (Hol SR). ann‘ tönale adj. (andtöneleg, vrang, lei) ann' tön,en adj. (andtonen, vrang, lei). bur sa v. (buf sa, renna i veg tungt og uvyrde): han buf sa te', kom brått og uvyrde (Hol SR); kåma buff san, korna busande (Hemsedal PS). buf sen adj. (buf sen, framfus). for (og din-) adj. (einf or, einhjelpen). !ale adj. (erteleg, ergeleg). jdnen (og -åt-) adj. (geinen, usto, vinglut). p' pen adj. (kjeppen, strevsam): dg vart'80 tQl5,` pent for det, det vart berre så vidt dej greidde det (Hemse-dal PS). kvm m. (kvim, ein som er vinglut). kv' men adj. (kvimen, vinglut). nuv'P v. (nuvla, pusla). vglekrug adj. (vekrug, (lys) vaken).

2. Ord som er vanlege hjå dej eldste og mellomste generasjonane, men er sjeldsynte2 hjå dej yngste:

gr va f. (goyve, bål som det ryk mykje av, til å roykleggja med): bre& na jår va serl til å halda klegg og mygg borte frå krotera på stolen eller ute i beitet (Hemsedal PS). hyr'ja v. (hyrgj a, skrolla): hyr`ja å luga (bol HH). kam' pa adj. (kampa, ~A god): kam' pa We ra jam- gode karar (Hol HH). vadag m. (klavedag, dag mellom jol og nyår; i dagane mellom jol og nyår stod krotera i klavane og vart ikkje loyste ut midt på dagen (OR); jfr. loysingstell): i We vaclago (eldre -dögo). nus' ka v. (nuska, pusla): nus' b å ar`bcita. rad' da v. (radda, prata, tova). trd sal adj. (trasal, skral). tet ji m. (tåg e, ygstekjerald (av twger)). årji, v. (ciygj a, få augo på).

Ukjend (ukj.) vil her og i det fylgjande seia at informanten ikkje skjenar ordet.

2 Sjeldsynt (sp.) vil her og i det fylgjande seia at Me har ordet i sitt aktive vokabular.

DRAG AV IITVIKLINGA I HALLINGMÅLET DEI SISTE MANNSALDRANE 7

Ord som er vanlege hjå dej eldste, men sjeldsynte hjå dej mellomste og yngste generasjonane:

lak la (og -si) v. (lasla el. latla, arbeida slapt, klatra): han lasla burt tf e (Hemsedal PS). lah' /en (og -si-) adj. (laslen el. latlen, slapp, klatren (i arbeid)). me/a v. (mela, pusla, klussa): melanda sen, svart sein (Hemsedal PS). nög' adj. (nogg(e)leg, grysjeleg, falsleg, nifs). rodd n. (radd, prat, tov): von' da å kåma i radd' me ikkje vanskelege å koma i prat med. rös' te m. (roste m.; gno hrosti): Era på rös' ten ha malt i rostekjeret og slå på varmt vatn (Hemsedal PS). ter' makrytyr n. (termekroter, småtarande, vantrevug krater). ttr‘ men adj. (termen, småtaerande, vantrevug). tur dren adj. (tuldren, fortulla, or i hovudet). utreis' adj. (utreiskleg, ulagleg (serleg om skap el. form)).

Ord som er vanlege hjå dej to eldre generasjonane, men ukjende hjå dej yngste:

n' dabreen adj. (endebrwsen, brå med arbeid o.a.). /izoiig adj. (fulordig, full av fantord, beisk og tergande i talen). gr' pen adj. (gropen, grovt malen; grov, kornut, ujamn). kistökk (el. -s t å k k) m. (halestokk). hekla f. (hekle; mnt. hekele). hi' vii m. (hevel, hank, boyel, hengsle): han ha vd

bet

. en, vrang). mot' trasal adj. (m ottr a s al, motskapt, vrang; jfr. tr a sal). mö' le adj. (modeleg, modefull, tung). treas f. (troys, (ol)skål med tut på sida). töle (k)le adj. (tokleg, lagleg). vav‘var m. (vangar, bolle el. stor skål med flate, breie handtak på sidene). tir' /ek m. (vkleik, sporvehauk). busam adj. (åbusam, raust, rikleg).

Ord som er vanlege hjå dej eldste generasjonane, sjeldne hjå dej mellomste og ukjende hjå dej yngste:

am' v. (am la, masa, apa): han am` kt så tå' å ifrer , visste kje kva han ville (Hemsedal PS). bor' ren adj. (b yr r en, byrg, brå, sinna). lirka v. (felinka, smeikja): lirka se me (el. i nn åt) en gjola for ein (Hem-sedal PS). inn'attjeviy, f. (innattgjeving, det å gje krotera mat

8 OLAV T. BEITO

etter at dej har vore ute midt på dagen; jfr. lår siystgll). (h)ab' ben adj. (knabben, medels stor, velvaksen og sterk). lår sivstgll n. el. avkorta tår siy f. (loysing-(stell), kroterstell midt på dagen om vinteren, då krotera i eldre tid vart loyste ut ej stund, så dej kunne drikka, bita ris o.a.). m?ket v. (mekj a, gjera makeleg el. lempeleg): mast på gina-n' , preia på einannan (Hemsedal PS). nus' te m. (nust e, liten tettbygd kar). nus' ten adj. (nusten, liten og tettbygd). nögg m. (nogg, fxlske, uhyggeleg kjensle; gno. hnoggr):

ck

a'

6. Ord som enno er nytta av dej eldste generasjonane men er ukjende hjå dej to andre gruppene av heimelsmenn:

amå'ga se: om godkarar som går og mjukar seg og prover om dej kan sleppa til å ta tak (Hemsedal PS); jfr. åmaga v. driva eller skunda på (Hall A2); gno åmå.(1)ga v. påtala. audn f. (audn, lykke; jfr. gno au5na f.). _{auig adj. (avaudig, uheldig). bejeje adj.} (begjengleg, lagleg; jfr. gjengeleg, gjengs; nedt. begenge, 'gang-bar'). där ram adj. (dulram, som er uthaldande til å dolja noko; pålitande til å halda på ein loyndom). finn' sjen adj. (finnsken, åtfinnsam, åtfinnug). tud'ien adj. (fugg en, muggen): fud' jent för' (Hemsedal PS). kvidaur m. (kvataur, sand som lagar seg av sliping eller bryning): kveit'aur » brg"nastronti. kvit&P v. (kvimla, vimsa): kvim'b att' å framm' . mes' so adv. (misso(m), ymist, ujamt):

de

myk'b å grdta, gråta halvt fornwrma (Hemsedal PS; mykla v. vel til mjuk adj.). nue trast vr. (nutrast, smuldrast): nut' trast bury' (Hemsedal PS). part' stan adv. (part staden, sumstad). rum' madryjil m. (rj om e drygel, samandregen rjome, helst når det er lite ådra av). rum' ~etta f. (rumpeste(r)te, bakjole, roveMr). sgm' par adj. (sem-per, fin på det, kreesen): sgm' par på drik' ke sitt (om dyr). sgl'lar m. (silhår n. hårduk til å sila gjennom; jfr. Beito, Genusskifte i nynorsk

DRAG AV ITTVIKLINGA I HAMINGMÅLET DEI SISTE MANNSALDRANE 9

s. 330). skrif tan subst. (skriftan, skriftemål): vera fram' ma te skrif tan (Hemsedal PS). snåld m. (snåld, ein som snåldar, er (vel mykje) om seg og for seg; jfr. snåld, snut, tryne, Snm A). snål' da v. (snålda, vera framme med nasen sin, snaka): snår da ontkriyy' , fara omkring og vera om seg (Hemsedal PS). snår den adj. (snålden, som er huga til å snålda, (vd l mykje) om seg og for seg). key m. (tveng, skoreim; gno.

p

Orda i fyrste gruppa skulle då kunna overleva dej yngste genera-sjonane av mine heimelsmenn, mogeleg er det vd l åg at ord i gruppene 2. og 3. kan gjera det. Samanlagt utgjer desse gruppene av alle doma litt meir enn ein tredjepart, som såleis skulle ha meir eller mindre von om å leva inn i neste hundreåret. Men bort mot to tredjedelar vil venteleg vera heilt avlagde i dette hundreåret, og om lag ein fjerdepart vii doy ut med dej eldste generasjonane i våre dagar.

Kvifor går så desse orda av bruk, og kvifor vert sume ord tidlegare avlagde enn andre?

Eit kjent fenomen i språkhistoria er at ord går av bruk etter at innhaldet i orda har vorte uaktuelt. Blant &ma ovanfor gjeld dette:

gr

brQn‘na jår va var noko som hekk saman med gjeetarliv og stolsliv i gamle dagar. Når no ordet tek til å vera lite nytta av ungdomen, kjem det nok av at gjeetinga er avlagd og stolslivet i tilbakegang. in' nattjeviy og lår siystQll er minne om avlagt kroterstell, og rum' - madryjil, rennabytta, ser lar og tcr ji fortel om gamaldags mjolkestell. kvår auren t bry' nastron&i, er ein uviktig detalj som serleg hoyrer i hop med ljåslåtten; men den har vorte meir og meir avloyst av maskin-slått, og dette ordet ser ut til å gå av bruk i våre dagar. Nstökk og /jir fät var delar av den gamle klovreien, som dei unge i dag er ukjende med. Ja, dei kjennest heller ikkje ved ordet medd; for det er bilen og traktoren som held på å ta hegemoniet frå hesten og sleden, slik at

10 OLAV T. BEITO

den sist nemnde ikkje synest å kunna halda m eidda si i språket. hek'p vart nytta ved tilreiing av linet; men det er no så lenge sidan lindyrkinga vart avlagd at dei ikkje kjenner denne reiskapen. Ein annan avlagd reiskap som dei unge ikkje kjenner av namn er sjö'vu; den nytta dei gamle til å slettskava tretrog o.a. med; men denne primitive skavereiskapen finst korkje på dei skulane der ungdomen i dag får si sloydopplxring eller på dei moderne verkstadene, som no meir og meir lagar bunadsting for heimane. Det er fåe av dei yngste generasjonane som har så mykje greie på gamaldags olbrygging at dei veit kva rös' te er, og det er så lenge sidan olet vart tappa i tråls og my' var at desse kjera eig er ukjende for dei. — Desse orda er då doyande minne om eldre tilstand i naeringsliv og kulturliv.' Dei går av bruk utan å få synonyme avloysarar. Men resten av dei doyande orda vert derimot utkonkurrerte av synonyme ord og uttrykk.

Det kan ofte vera vanskeleg å ettervisa årsakene til at eit ord taper i tevling med eit anna. Men ved dej orda vi her har å gjera med, er det typiske skilnader, som kan tena til forklåring. Såleis har dei doyande orda lite eller inkje vore nytta i skrift. Sume av dei er ikkje ordbok-borde, og nokre har eg ikkje eingong funne i arkivet til Norsk Ordbok. Dome av dette slaget er: dy' auig, bejQy' je,Qn'dabresen, fu4' den, kvinqa, part' stan, skriftan, snår den, tv« yen. Desse orda har eg berre hoyrt i Hallingdal.

Andre ord som synest vera lite eller inkje kjende utanom Hallingdal er: buf sen, g zn' för, hk la, k:Mien, mot' trasal, nus' te, nus' ten, ter' makry- tyr , kr' men, utres' — Ja, det gjeld alle dei orda som held på å verta uttrengde av andre at dei er sterkt avgrensa geografisk. Det er såleis målforeord utan nemnande stonad i litterxrt bruk. Med desse tevlar ålkjende ord og ordlag som er vanlege både i tale og skrift. Desse siste vii vinna for di dei er betre skikka til å formidla den aukande kontakten utetter, som er ej fylgje av den utviklinga vi har skisert ovanfor (§ 2).

Etter dette er det rimeleg å slutta at fyrst vert dei orda avlagde som tidlegast har vorte uaktuelle eller har den minste utbreiing og frekvens i tale og skrift. Dette synest 6g stort sett hova med vår

1 Jfr. Lars Levander i Språk ock Stil 1909 s. 53: »En stor mängd ords död beror naturligen på, att själva saken försvinner, att hela den gamla bondekul-turen ligger i dödsryckningarna.»

DRAG AV ITTVIKLINGA I TIA-ILINGMÅLET DEI SISTE MA_NNSALDRANE 11

gruppeinndeling ovanf or. Såleis er det likt til at dej uaktuelle orda vert avgloyside i ej rekkjefylgje som er rimeleg ut frå den historiske ut-viklinga som ligg til grunn. Vi legg ög merke til at gruppe 6 inneheld flest etter måten av dej orda som har den minste geografiske utbrei-inga. I denne gruppa er ög dej orda best representerte som eg ikkje har funne i skrift.

§ 7. Tydingar som går av bruk

Tydingar kan verta uaktuelle på same måten som ord. Såleis har deg' sia f. (denglse) ög hatt sertydinga bakke på ljå. Båe dej eldre gruppene av informantar kjenner denne tydinga; men ho er ukjend for dej yngste. Dette heng nok saman med utviklinga av ljåsmiinga frå småindustri heime på garden til fabrikkverksemd i stasjonsbyen (jfr. § 2). Her er ög nemnande den sertydinga iåä,'sie har fått som avstytting av lår siystQl1 (sjå § 6,5).

Tevling mellom lånord og sertydingar av eit heimleg ord har vi dome på ved sjö'a v. (sj oda, koka, sveisa): sjö' upp noko söll'mjö?k; gr Y ta ds sy no; de san' ut' etvar; sjö'a hes' ko. Hemsedal (PS). Desse tydingane var vanlege hjå dej eldste informantar, sjeldne hjå dej mellomste generasjonane og ukj ende hjå dej yngste. Sv eisa er eit fagord som har trengt inn saman med nyare arbeidsmåtar og apparat. På same måten har ög koka hatt stelnad i kokeboker og husmor-skular.

Ordformer som går av brukl

§ 8. Heimlege ord

an' (n)til el. an' (n)ti, yngre an' (p,)t'n (anten): I og II; an' (n)ti el. an' (n)t' n III. dis' (s)eld'n adv. (av dess heller; vanl. dess meir): I sjl., II og III ukj. samal adj. (av einsamal; vanl. on' sam): I sjl., II og III ukj. har' ve m. (metatese av h avr e): I vanl., II og III sjl. näs' 01a el. nök la f. (nesle; oftast brQn' ?lagras el. brgn'nQsP): I vanl., II og III sjl. pör‘,59 f. (polse, vanl. pöl' sa): I (Flå NG, Nes EN d.e.).

1 Eg har valt å skilja ut og omtala serskilt desse tilfella som står på over-gangen mellom dej leksikalske endringane (§§ 6-7) og brigde i lyd- og form-system (§§ 11-35).

12 OLAV T. BEITO

— Oppgjeving av kakuminal uttale som i pols° finn ein åg ved fleire lånord; jfr. § 9. vt m. (av vetter; no meir og meir den uassi-milerte forma vin'tar): I vall., sjl. vin'tar; II sj!. vit', oftast vin'tar; III vanl. vin'tar. Pl. vet' ra, vet' rcurn held seg betre enn sg. vet, det same gjer komposita med vet' re-.

Dette er då ordformer som ikkje vert nytta i normalmål og berre har mindre målgeografisk utbreiing. Dej vert no uttrengde av einsty-dande former eller ord som er meir vanlege; sml. § 6.

Stundom har lånte ordformer trengt inn i einskilde tydingar, medan målforeformene enno held seg i andre tydingar. Såleis heiter det no ofte hjå dej eldre og vanleg hjå dej unge /gs n. om elektrisk lys, men elles (/)jås; det same gjeld strömm m. om den elektriske straumen, men elles straum. På same målen er det bg med sj t (ski) til å gå på, men enes sjf a (sk i e).

§ 9. Lånord

I dej fylgjande doma er fyrst oppforde dej uttaleforniene som no ser ut til å verta vanlege serleg hjå dej yngre generasjonane; i parentes står dej nynorske normalformene; til slutt kjem eldre uttaleformer med gruppemerke og oftast med kjeldetilvising:

afe'ra m., f. (af f e): &Vera 1 (Al OP), af lera II (Hol AM). agent' m. (agent): ä' gent I (Al OP, Torpo SN, Flå SVe), II (Hol AM). akord' m. (akkord, arbeids-): ä' kort I og II vanl., III oftast. absolutt' adj. (ab s olutt): ap' salut I (Al OP, Torpo SN), II (Hol AM). aspekt' m. (aspekt): eit' spektar I (Torpo SN), spekt II (Hol AM). avi' s(a) f. (avis): er visa I (Al OP, Torpo SN), II (Hol AM). barbe ra v. (barbera): bar bera I (Al OP, Torpo SN), II (Hol AM). basirl(a) m. f. (basill (e) m.): sala I vanl., II (Hol AM). batar ja m. (batalj e): bä' talja I vani., II (Hol AM). betdkc v. (betala): bit' ta& I (Torpo SN), biter& I (Al OP). blir sa f. (bluse): sa I (Hol SS, Torpo SN). bruclur ja m. (brudulje): brie dulja I (Hol SS). dokument' n. (dokument): duk' - kament I (Hol SS), duk' kamenta I (Torpo SN). du,stn' n. (dusin): die sig m. I (Hol SS, Al OP, Torpo SN). eksCe man m. (eksamen):

Q/0' 8a~ I (Hol SS, Torpo SN). Q1c8å' ra v. (eksera): Q/0' 8er? I (Hol SS, Al OP, Torpo SN). ksis' m. (eksis): Q1e8i8 I (Hemsedal PS). ey'va/ m. (engel): ey'va? I (Hol SS), gy'vt/ om smågut (Torpo SN). lamt% m. (familj e): lam' meli 1 (Torpo SN). ferfk adj., n. ferttlet (fersk,

DRAG AV U vIKIINGA I HALLINGMÅT.FT DEI SISTE MANNSALDRANE 13 f er skt): /ek, n. kkst I, II ofte, III sj!. kapten' m. (kaptein): kaf tin I (Hol SS, Al PB, Torpo SN), kaf ten I (Flå NG). karabin' n. (kara- bin m.): rabin I (Hol SS). karaktär' m. (karakter): ra(k)ter I (Nes EN d.e.). kausjonä'ra v. (kausj onera): kafsjonera I (Hol SS, Ål PB, Torpo SN, Flå NG). kommunis'ma f. (kommunisme m.): kom'munisma I (Al PB). kompani' n. (kompani): kum'pani I (Hol SS, Al PB), kom' pani I (Torpo SN), kom' pani I (Flå NG). krtit n. (krut): krfc I (Hol SS). losjä' ra v. (losj era): lir' sera I (Al PB, Torpo SN), lus' sera II (Hol AM). margarin' n. (margarin m.): garin I (Hol SS, Flå NG), mar' garin I (Al PB, Torpo SN). marsg ra v. (mar-sj era): mas' sera I (Hol SS, Al PB, Torpo SN). ma(mar-sjrna f. (maskine): mas' jina I (Hol SS, Al PB), II (Hol AM). medisin' m. (n.) (medisin): mälasin I (Hol SS,

Al

Dei eldre uttaleformene representerer ej heimleg utvikling med tillemping etter reglane i målforet. Dej yngre formene har derimot uttalen i normalmåla til monster.

14 OLAV T. BEITO

1 og huvudtrykket utanom fyrste staving. Den eldre målforeuttalen har her hatt aks. 2 og hovudtrykk på f yrste staving.

Parallelt med skifte av trykkstaving går kvantitetsskifte. Ulik bygnad av dej to trykkstavingane kan fora til eit skifte mellom vokal-og konsonantlengd som t.d. i duett — agent', barbera — barbera.

Saman med hovudtrykket på fyrste staving har slike lånord ofte fått reduksjon eller bortfall i andre stavingar. Dome på bortfall av mellomstaving har vi i Qlesis, QleSerd; her har dissimilasjon verka med til bortfall. Redusert vokal har duk' kament, kurri pani, me lasin,

pelatggy. Samandraging av diftong finst i kaftin. — 1 pOetuy er

den trykklette (reduserte) vokalen i fyrste staving bortfallen; men elles har vi sett at fyrste staving vanleg vert lengd ved framflytting av aksenten, og ein trykklett (eller redusert) vokal der vert trykksterk, stundom med ein annan lydkvalitet, t.d. bit'taja, duk'kament,

kum'-pani, lus' sera (om substitusjonen u <o sjå Cog § 12). Overgang frå

redusert vokal til fullvokal i staving med sterkt bitrykk har

4,

Andre &me på tillemping etter lydverket i målforet er: i > e, e i

pelar, perlar. *6>ö i ör ju, pliirtuv; om uy <-on i pl,öt'tuy sjå § 12.

bs>ps i ap'salut. pt> ft i kaftin. rd>-rt i Cekort.1>?ibkisa, QU'139?,

ÖHU, pifietUy. rs >s(s) i nzaisera, fesk og med metatese i n. fekst. — Dissimilatorisk bortfall av r har vi i mer garin og dissimilasjon i

barbera, melasin. Bortfall av dentalen i krii kjem frå former der d

stod intervokalisk og etter nynorske uttalereglar var stum (mnt. kråt — krildes).

Formene söt' talar og sylatar som har til foresetnad overgangen

Id>ll, er nok lånte frå andre målfore som har denne overgangen.

Uttalen kar sjonera byggjer vel på gamal skrift med av for au. Såvoren eldre målforeuttale av lånord har funnest i alle bygdemål, men den vik no plassen for normaluttalen. Slike lånord som i stor mon fylgjer f ramande uttalereglar, har i normalmåla ein fastare landsgylclig uttale enn heimlege ord og toler mykje mindre lokale avvik. Denne uttalen vert innlxrd saman med normalmåla (bm. og nyno.), og ved sida av skulane gjer radioen mykje til å spreia nor-maluttalen. Det vert no rekna for eit merke på opplysning og daning å kunna nytta slike lånord »rett». — Men her er enno stor individuell skilnad, og aldersgruppene vert ikkje homogene; utdaning, yrke, og

DRAG AV "U viKLINGA I HALLINGMÅLET DEI SISTE M.ANNSALDRANE 15

samkvem med framande har her meir å seia enn ved 'heimlege ord. Tkkje berre 'waren, men ög hotellverten og handelsmannen vii leggja seg meir etter normaluttalen av lånord enn bonden og arbeids-mannen. Desse to siste yrkesgruppene har halde best oppe den tra-disjonelle målforeuttalen, og dej lånorda der denne uttalen synest å halda seg lengst, er slike som har stor frekvens eller serleg aktualitet i daglegtalen hjå bonder og arbeidsfolk. %me på dette er eeko?1, ä' visa, tö' sera eller lus' sera, mas' jina, petar eller pd' Iar, pMetuy — plgtuy, abak(k). Doma der normaluttalen synest å ha slege mest gjennom, har derimot sterk tilknyting anten tu l skule, krambu, kyrkje eller militrstell; det gjeld såleis betP,a, bl ft' sa, qy'va/ (men i profan tyding Qrj yil), kapten' , kompani' , margarin' , natur' , or ja, soldät' .

Når den individuelle skilnaden krossar aldersgruppene, går det oftast i den lei at gamle informantar har normaluttale, og det er berre i fåe tilfelle ein finn eldre målforeuttale hjå yngre heimelsmenn. Det ser difor ut tu l at den eldre uttalen av såvorne lånord stort sett vil doy ut med dej eldste generasjonane.

§ 10. Eldre og yngre former av personnamn.

Av tostava personnamn finst ofte ei eldre form med aks. 2 og ej yngre med aks. 1. Dome er: An' na — An'na, Hd' ga — Herga, Marr _a — Malta, — Olat, -Olav eller Maj, Rag' na — Rag / na, TOra —

Tö'ra.

Dei eldre namneformene er alle lydrett framvaksne i samsvar med målforet, medan dej yngre formene er opptekne i seinare tid etter skrift (jfr. § 9).

Ved slike dobbeltformer går generasjonsskilnaden mest på namne-skikken, med di det er folk av dej eldre generasjonane som oftast er berarar av dej eldre namneformene. Av dette kan ein vd l ikkje slutta at dej eldre formene vii doy ut med sine berarar; for namneskikken er ofte lunefull og skifter som ein mote. Men det er no likt tu l at av &ma ovanfor held sume eldre former på å verta avlagde; det gjeld:

Hgga, Marr p og Tdra.

I talen vert både eldre og yngre former nytta av alle; men det hender nok at gamalt folk nyttar dei eldre parallellformene i staden for dej yngre, t.d. Rag' na for An'na, Rag'na.

16 OLAV T. BEITO

Skiftningar i lydsystemet

§ 11.

Former som ådra v. (av bora), kg par m. (av kopar) er enno van-lege både hjå unge og gamle; men dej yngste generasjonane har (3g former som IYO' ra, såleis Flå (SHa), ki ra eller bce ra Nes (HE, KS), Gol (RE, SH, NN), Hovet (PG).

Vokaler

§ 12. o- og u-lydane

Dej europeiske vokalkvalitetane o og u hoyrer ein no helst i dej ovre bygdene; i dej ytre bygdene (Flå og Nes) kjem dej vanlege aust-norske vokalkvalitetane o og u inn, og i våre dagar vandrar dej vidare oppetter dalen; ein kan no hoyra dej alt oppe i dej ovste bygdene, vissa hjå dej yngste generasjonane. — Der det ikkje er serleg turvande å skilja mellom o - o og u - u vert her vanleg skrive o og u.

Sideformene jö? og jii? f. (om hogtida) byter seg i dej ovre bygdene noko etter generasjonane; der er jö? den gamle forma og er helst nytta av eldre folk, medan jfr? er innkomen utanfrå og har vandra oppetter dalen med stelnad i skrift og skriftbunden tale. Komposita med

joge- held seg betre enn simpleksformene.

Eit vitnemål om skilnaden mellom o- og u-lydane i målforet og i normalmål er substitusjonen av o med u hjå dej eldre generasjonane i lånord som duk' kament, kuni ironi, lus' sera, pilif tuy; i siste dömet kan det vel åg vera identifikasjon med det heimlege suffikset -uy (-ung).

§ 13. Itakisme

Liksom grarmebygdene i sor aust har dej ytre bygdene av Hallingdal overgangen y > i, i og sgy > i,e. Denne delabialiseringa rekk no opp

på Hagaskogen i Gol, om lag til den grensa som der går mellom to skulekrinsar.

Når det gj eld itakismen, er det tydeleg sldlnad mellom genera-sjonane. Dej eldste har med fåe unnatak denne itakismen; i dej ein-skilde tilf elle der dei no har nyare lånte former, kjenner dej alltid dej gamle avlagde formene, og minnest at dej har vore nytta. Dame er:

DRAG AV UTVIKLINGA I HALLINGMÅLET DET SISTE MANNSALDRANE 17

fara v. for glt. hdra, bera v. ör' 49 f. for 4D-'0, Flå (NG), ö're n. — dre Nes (EN d.e.).

Mellom-generasjonane er meir ustoe. Dej forer ofte inn y for i (el. i), men umedvite gjer tidt itakismen seg gjeldande i talen. Såleis har eg notert l , lra og JO (lyda v.) etter same informant i Gol (ASt). Dej er 6g mest utsette for feil innsetjing av y for i, t.d. syk for lysikk'; han lär' se'e rg'sngrin hermde ein 16-åring i Nes (KS). Desse generasjonane har vanleg delabialisering av diftongen öy tul

(el. Qi).

Den nemnde 16-åringen sa aldri i for y, det eg hoyrde, og heller ikkje sette han inn y for i nokon gong; men så gjekk han no 6g på realskulen og åtte heime i sjolve stasjonsbyen på Nes. Jamaldringane og skulekameratane frå Rukkedalen, Bortnesoygardane og Flå hadde i og i heller ofte, men ikkje feil innsetjing av y for i. Dej unge har lik-som dej eldre diftongane e eller Qi for öy.

Konsonantar

pn:fn, pt:ft

pn> in, og pt> ft jord som opna v. > ör», tdpa v. ft. tafta er vanleg hjå dej eldste generasjonane. Men alt hjå, mellomgenerasjo-nane hoyrer ein former som öp`na (bl ET), Qp`na (Al TT), og serleg gjeld det imperfektumsformer som köp' t9, tap' ta; dej er heller vanlege; for dej har stonad i infinitiv- og presensformene, 4-dpg,tdpa. Hjå dej unge vert boygningsformer med in og ft meir og meir sjeldsynte.

fn> bn, mn

fn > b'n i ord som öbb'n m. (Nes EN d. e., Torpo SN, bl ET), har no i Flå fått mn (omn) som i bygdene utanfor, men den gamle forma var her 6g med b'n (NG).

hl

si og tl >hl i dej ovre bygdene (Ho!, Al, Torpo). Uttalen med hl er i tilbakegang hjå ungdomen, i staden kjem 1 frå grannemål og normalmål, og jamvel hjå eldre folk hoyrer ein sideformer med 81,

t. d. jak'sle m.ved sida av jaehle (j aksle) Al (PB), Torpo (SN); lånordet veksla v. har i desse bygdene vorte til vehla, men no

18 OLAV T. BEITO

hoyrer ein oftast vde sia jamvel hlå eldre folk, t. d. Hol (SS), Al (PB), Torpo (SN).

rn > dn, nn

Som nemnt (§ 2) har Hallingdal overgangen rn> dn (ln, in) saman med sine vestnorske grannar og Valdres, medan dej andre grannemåla vanleg har rn > fln. Assimilerte former trengjer g på frå to kantar, frå Krodsherad og Numedal. Dette er serleg merkande i Flå, »sö'bigde sea höna' å känn'» osfr. Flå (NG). Av ordet hyrna n. finst sidefor-mene; hydna el. hidna (på slede), jöena (på hus).

Om den etterhengde bundne artikkelen i pl. m. og f. sjå § 23.

kn : (h)v, (h)v

kn> (h)v, (h)v i ord som (h)at (Knut), (h)vå'ga (knaga v.), (h)yö el. (h)vå (kne n.), (h)viv el. (h)vtv (kniv m.) er enno det mest vanlege hjå dej eldre, men eg har 6g notert sume former med kn etter dej eldste generasjonane, t. d. knapp m., knett n. (k n e), knek m., knia (Torpo SN), og etter mellomgenerasjonane: kndga v. ved sida av (h)gega, knut ved sida av (h)viit, knett n. (Al TT). Hjå dej unge er formene med kn det vanlege.

Ålmenne marknader

Desse skiftingane i lydverket frå eldre tu l yngre generasjonar er alle saman utjamningar av sume sermerke som skilde hallingmålet ut frå grarmemål og/eller normalmål. I einskilde tilfelle som ved typane känn, og känn er det tydeleg påverknad berre frå, grannemål; men oftare kan det vera samverknad mellom både bygdemål og normalmål, og her har nok normalmåla mest å seia i våre dagar.

Denne ytre påverknaden har i det einskilde ulike vilkår for å gjera seg gjeldande. Såleis har vi sett under omtalen av pn, pi :/n, ft (§ 14) at analogi innan sjolve målforet fall saman med den ytre påverkna-den. Ved itakismen (§ 13) og 81: hl (§ 16) er det tale om utjamning av skilnad irmanfor hallingmålet sjolv; men her er det den ytre påverkna-den som skuvar på og avgjer leia for utviklinga.

DRAG AV 17TVIKLINGA I HAT.T.INGMÅLET DEI SISTE MANNSALDRANE 19

Brigde i Formsystemet

SUBSTANTIV §20.

Den ubundne nemneforma i eintal, som er framkomen ved synkre-tisme av dej gamle nominativ- og akkusativformene, har i halling-målet, som i andre norske målfore fått ej dominerande stode. Det har vorte ej moderne stomnform, og utviklinga "synest å gå i den lei at denne nye grunnforma meir og meir held seg ubrigda gjennom heile paradigmaet, og dej andre boygningsformene vert laga av nemne-forma berre med tillegg av endingar. Såleis minkar det med indre

boygning i sume hove. Dome på dette kan ein nok hoyra i talen til både gamle og unge, men flest er dej hjå dej yngste generasjonane, noko som vi nwrmare skal sjå i det fylgj ande.

§21. Ubunde fleirtal av hankjormsord på -el (gno. -i/, -el), -ar, -o(n): ben' dil (bendel), ub. pl. bQnd la I og II vanl.; III sjl., oftast lnn' dila (Geilo HK, Al OK, Flå SHa), bQnd la el. bQn' dilla (Hemsedal AS), hej pil (hespel), ub.pl. kip/a I og II vanl., III hej p/a el. hd pila om lag like ofte. lyyl (lyk el), ub.pl. lylekt I og II, III sjl., oftast byla el. hö' mar (hamar), ub.pl. kam' ra I og II vanl., III kam' ra el. hg mara om lag like ofte. nä' var (navar), ub.pl. nav' ra I og II vanl., III ög stundom nå' vara. mör' go (ög -Q-) (morgon), ub.pl. mtd na (bl, Nes), mödna (Al, Torpo) I og II vanl., III ög mör' goa (Geilo Kb, GO, bl AMe, Hemsedal AS, Rukkedalen Pil), mQr` goa (Nes KS), mör' gona (Torpo AS, Hovet PG, Flå Sila).

Merkn. Av engel og sumar har eg ikkje hoyrt anna enn sarnan-dregne former i pl. Båe desse orda har stor frekvens i pl. og serleg engel har sterk stonad i normalspråket (jfr. ög § 9).

§ 22. Ubunde fleirtal av neutra med stomnvokalen a: »U-jamning på a er det vanlege», seier Hans Boss (Norske Bygde-maal IV, 24). Han nemner der bl.a. doma f ot el. fåt, pl. av fat og to k el. tåk, pl. av tak. Av tak har eg no ikkje hoyrt u-ljodbrigda fleirtals-former, og av fat berre i samansetj inga sköt löt el. -fåt. Dej u-ljod-brigda formene har nok vorte fmre dej siste 50 åra, og serleg den

20 OLAV T. BEITO

yngste generasjonen har mange fleirtalsformer utan ljodbrigde. Dette kjem klårt fram i (loma nedanfor, men her er nok ög merkande ein målgeografisk skilnad, med di dej ytre bygdene, Flå og Nes, har meir av analogiske fleirtalsformer enn bygdene ovanfor:

band (band), ub.pl. börd (ög -Q-) I og II vanl., III band el. bönd (-Q); band (Flå SH).

Na

Sila). lass (lass), ub.pl. löss (-Q-), men g t. d. tre lass I og II vanl.; lass el. löss I (Nes EN d.e.), lass (Flå NG); III lass el. löss (-Q-); lass (Flå Sila, Nes HE, KS). nav'n el. nab'n (namn) ub.pl.: növ'n, nöb'n (Q-) I og II vanl.; nab'n el. nöb'n, (Nes EN d.e), III nab'n, nav'n el.

nöb'n, növ'n (-Q-); nab'n og nav'n (Flå Sila). p?agg (plagg), ub.pl. prögg (-Q-) I og II vanl.; I Avg el. 24ögg (Nes EN d.e), plagg (Flå

NG); III plagg el. pPigg (-Q-); plagg (Flå Sila, Nes HE, KS). skaft (skaft), ub.pl.: skött (-Q-) I og II vanl.; I skaft (Flå NG, Nes EN d.e.); III skaft el. sköft (-Q-); skaft (Flå Sila, Nes KS). spann (spann), ub.pl.: spönn (-Q-) I og II vanl.; I spann el. spönn (Nes EN d.e.), spann (Flå NG); III spann el. spönn (-Q-); spann (Flå Sila, Nes KS). Av bdd'n (barn) har eg i ub.pl. berre hoyrt u-uljodbrigda former, böd'dn (-Q-); men mange hevdar at ordet no sjeldan vett nytta i dagleg tale og at det i staden oftast heiter udvi m. (unge), ub.pl. uv' ya. Dette tyder på at ordet bdd'n har ein hogtidsam svip og serleg stonad for den gamle boygninga i skrift og skriftbunden tale. Dej andre &ana veit vi har utjamning av den indre boygninga i normalmåla ög, noko som skulle sto denne tendensen i målforet. Tilskuv til utjam-ninga har hallingmålet ög fått frå grannane lenger ute i dalforet, noko som gjev seg utslag i målgeografisk skilnad.

§ 23. Den etterhengde bundne artikkelen i hankjonn og hokjonn

fleirtal

Den lydrette forma er -dn (-ln, -tn); jfr. § 17. Men frå grannemåla,

DRAG AV =VI:KLINGA I HALLINGMÅLET DEI SISTE MANNSALDRANE 21

formene på -n i Flå; der har eg notert dej jamvel hjå informantar av dej eldste generasjonane like ofte som dej lydrette formene. Frå nord-bygda i Flå skal eg her nemna nokre &Irae etter same informant av gruppe I (NG) til å syna ustoleiken her: heitadn (hestane), adn (klorne), sadn (lysene), me grmidn (mjodmane), strgn‘dadn (strendene) — men gr-g'nan (granene), jg'san (gjwsene), Anan (hitene), hö'van (hovane), st' Van, (stengene). Her synest for-mene på -dn og på -n stå om lag jamsterke. Ej sterkare stode har artikkelen -n lenger ute i heradet. I dej andre herada lenger oppetter dalforet er formene på -n reint sporadiske og mest avgrensa til yngste generasjonane, t.d. gä an (gardane) (Geilo Klia, Ål OK, Torpo ASk, Nes HE),

wbylan

§ 24. Genitiv

Det er i hallingmålet som i andre norske målfore at berre genitiv-forma på -s er i levande bruk.1 Av andre genitivformer finst det berre restar, mest i faste samband med preposisjonar, og det er helst eldre folk som nyttar slike. Denne er kd' ma te san(d) (koma i hus; gno. til husanna), I sj!.; dg snart( te j(Aan(d) (det lid snart til jo!; gno. til j ölanna), I sj!.; te jör van!. elles; ava te sejan(d) (sova til sola sprett; gno. til sölarinnar), lsj!. Oftare hoyrer ein former med tillegg av -s til -ar som ikkje lenger er funksjonsfort genitivsmerke, t.d. te kvgnars (til kverna), te tf (til tida, tids nok), te v?gars (eigl. til vegen, til rettes); slike former har eg ög notert etter yngre heimelsmenn stundom. — Om dativ for eldre genitiv sjå § 29.

Dativ § 25. Utbreiing

Hans Ross seier i Norske Bygdemaal (IV 22): »Dativ er i fullt bruk, berre inkje i Nes». — Men i det noverande Nes herad i Halling-dal er dativ enno i bruk. Ross må her byggja på tilfang frå Flå, som hoyrde til Nes herad fram til 1905; Flå er enno einaste bygda i Halling-dal som ikkje har dativ i levande bruk.

22 OLAV T. BEITO

Ubundne dativformer

Ingen stad i nynorske målfore har ubundne dativformer ein fast plass i boygningssystemet. Ja, dativ i ubunden form vanta ofte ej tydeleg avmerking alt i gno. Såleis hadde gno. ikkje dativformer som merkte seg ut frå andre oblikve kasus i ub. sg. av den linne boygninga, av i- og ia-stomnane og av dej fleste sterke hokjonnsord. Dej ubundne dativformene i eintal var åg langt meir utsette for å vetta oydelagde av reduksjon og apokope enn dej bundne formene. Alt i gno. finn vi såleis ofte bortfall av dativendinga ved sterke hankjonnsord i ub. sg.; derimot held dativendinga seg betre i ub. sg. av dej sterke inkjekjonns-orda (jfr. § 29 og Seip, Norsk Språkhistorie s. 309); her kan åg analogi frå dej mange endingslause former i ub. dat. sg. ha verka med. I fleirtal fall dej ubundne formene lydrett saman med dej bundne. Såleis vart her tidleg eit defekt formsystem, og nynorsk har berre fossile restar av ub.dat.sg. i faste ordlag. %me frå hallingmålet er:

av gdP el. med lånt form a(v) (av garde); /49i (i) grii'vo el. yngre gra' va (liggj a å gruve); /i« 97i i 8vi'mo, yngre i sot me (liggja i svime); v?ra i li've (vera i live); vD.a i jirklo, yngre vg`ra i j'19.

Dej yngre formene synest no vera dej vanlegaste, serleg hjå dej yngste generasjonane.

Bundne dativformer

Dome er:

std ve sg., stCevo pl. (av stäv m.) vgdVi » vgdVo » (av vggg m.) le va » ld » (av Ove m.) hit se » hit so » (av kils n.)

» » (av egg n.) Q/Y1* » p` » (av gp` pk n.) au' gas » meg° » (av au' ga n.) snör'n » snö' ro » (av snör n.) Wyan » Qy'jo » (av gyy f.) gåt' van » loka' vo » (av *iv f.)

DRAG AV IITVIKLINGA I RALLINGMALET DEI SISTE MANNSALDRANE 23

bö'kan sg., bä'ko pl. (av bök f.) vt kun » vt ko » (av vi'ku f.)

Sams for sterke hankjonns- og inkjekjonnsord i eintal er endinga -e, etter palatal eller palatalisert konsonant -i. Men her som dies i dativ-måla er det oftast ein aksentskilnad med di dativendinga i neutrum valdar aks. 2, medan ho ved hankjonnsorda ingen verknad har på tonelaget. Denne aksentskilnaden mellom maskuline og neu-trale former går attende til den ulikskapen som ovanfor er peika på for dej tilsvarande ubundne formene (jfr. Seip, o. c. 309).

Neutra av typen gAe har lydrett inga ending i dat.sg.; men dej linne neutra kan få analogisk -e frå dej sterke.

Hokjonnsorda har alle former på -(e)n med lydrett reduksjon av artikkelvokalen, eller bortfall der han stod mellom homorgane kon-sonantar eller stoytte saman med annan vokal.

Sams ending for alle substantiv i fleirtal er -o.

Indre boygning valda av omlyd er vanleg utjamna. Såleis heiter det no t.d. då' ji, fö'te, hönd'n (mot gno. deginum, fcetinum, hen-dinn e). Hans Ross (1.e.) forer opp b.dat. pl. bd ko frå Hallingdal, og dette er nok den eldre, lydrette forma ved ord av denne typen; men eg har no berre funne former som bä'ko (jfr. Beito, R-boygning §§ 66, 67 og Skulerud: Um dativ av namnord i nynorsk s. 220, merkn. 18). Berre einstaka og hjå eldre folk har eg hoyrt former som d' go (dat. pl. av dög m.), bök' ko (av baleke m.), gö'lp (av geg); dej to siste formene har festa seg i stadnemningar sume stader, og vert då nytta av folk som elles seier baleko og gd?o.

Såvoren analogisk utjamning av indre boygning verkar ikkje til gjera dativformene utydelegare, og som vi har sett av doma, utgjer enno dej bundne dativformene stort sett eit heilsleg system. Dej bundne dativformene hadde ein lydleg struktur som gjorde dej fore til å overleva verknaden av reduksjon og apokope.

Når det gjeld sjolve formene, då har her ikkje vore mykje å peika på av generasjonsskilnad; den kjem derimot så mykje sterkare fram i dativbruken.

24 OLAV T. BEITO § 28. Dome på dativbruk

A. Ved verb Som indirekte objekt (omsynslekk)

y

p'

sj'.

Som direkte objekt

bra (bia): e bidda skftruyvo (el.... på skåruvriadn), I og II; vanl... på skftrugyadn III. förji, (fylgja): för ji dessa man'ne (el. klit() pl.), I og II van!.; III sjl. (Hemsedal AS, Gol SH). gctg`na (gagna): dQ

kem' te gagn a bon'do, I og II van!.; III sj!. (Hemsedal AS, Gol SH).

j? ta (gjfflta): Rea satt'o I og II vanl.; III sj!. gå (gå): dg jikk' man'ne brii' på ta're. hgn` da (henda): dg hen' da noko rara', I og II vanl.; III sjl. jgpa (hj e 1 p a): han jört' brra'ro si, I og II van!.; III sj!.

hö'va (hova): dg hra've uy'vo att', I og II van!.; III sj!. lnast (likjast)

og lig'na (likna): han ii' kist (el. lig' na) morOöki sino (el. sina), I og II vanl.; sj!. III. ii' va (liva): han i' ve

p

lya (lyda): 1Y förgrdro si(na), I og II vanl., III sj!. VO' na (!ona): lö'na tema.° si(na), I og II vanl., III sjl. (Hemsedal AS).

tår

I og II vanl.; III sjl. sleCt (skada): deeta vii skd bön' do, I og II van!.;

III sjl. (Hemsedal AS). sie' pa (sleppa): slgp'pa tni; mann' måtta slgp'pa heite, I og II van!. st yra (styra): st yra brie, I og II van!.;

III sj!. (Hemsedal AS). tena (tena): d tena stOriyo d.e. er til bate for storfolket, I og II van!.; III sjl. (Hemsedal AS). van'ta (vanta):

dg van' ta man'ne (el. 4?riyvan) på vå'ta, I og II van!.; III sj!. vgn'ta (venta): e vgn'ta hrr° or fjgr le, I og II van!.; III sjl. ?ra (era): ?ra förgrdro si(na).

B. Ved adjektiv

lik (lik): han (ho) g lik' föni si(na), I og II vanl., III sj!. rgdd (redd): kern va rgdd' brio, I og II van!.; III sjl. sjyld (skyld): han g sjyld' gö'a för ke (el. gött' fö?k), 1 og II van!.; III dativ ukj.

DRAG AV IITVIILLINGA I HALLINGMÄTYT DET SISTE MANNSALDRANE 25

Ved komparativ: vö'no sn,ög'gare, eit stivna uttrykk utan merkande generasjonsskilnad i bruken.

C. Ved preposisjonar

et` te (etter): e h,adda vöre ette sate o, I og II van!.; sate° el. sate idn, III. /rak,' för (framf or): han stö' fratitför dö'rn, I og II vanl.; döm el. dö're III. jå (hjå): jå brö'ro mi(n9), Tog II vanl.; brö' ro el. brö'radn, III. i: i desse go, I og II vanl.; ddgo el. clie gadn III. gå (i) sök' - kalettsto (såk' kalatsto), I og II van!., sök' kalettst(n), III (Geilo Torpo ASk, Hol AMe, Gol RE, SH, NN), såle blåast (Ål OK); .. hig‘ soletse n (Nes Pil, KS, Flå Sila). e ha le se de i bke e, I og II vanl.; bld e el. bld'a, III. 92,04 (nordi): e badda vöre layt' no?i Hel' le (el. pl. Melo), I og II van!.; Hena (el. pl. Helle), III. sy (sor i): han sy gd?e (el. pl. gd?o, sj. go) it?rend, I og II van!.; gd?e el. gdrv, (pl. gdlp el. gd?adn), III. up' pi (oppi): han bitr' uppi gä'k, I og II van!.; gdle el. gm III. me (med): han slgr'i spi' kam me mare; bd ra me nå' vare, I og II vanl.; III sjl. (Gol NN, RE, SH, Hemsedal AS). (i) myt jo (i mellom): i myljo des' sa två

år

jen'to, I og II; III .. jcit'to el. jet'tadn.

§ 29. Ålmenne merknader

Såleis som &ona syner (§ 28), nyttar dej yngste generasjonane mykje mindre dativ enn dej eldre. Av 14 informantar i alderen 16-19 år (1956) var det såleis berre 8 som i det heile hadde dativ, og dej var flest alle meir eller mindre ustoe. Ein gut frå Hemsedal merkte seg

26 OLAV T. BEITO

ut med noko meir dativ enn dej andre i same aldersklasse. Det ser difor likt ut til at levande bruk av dativ kan korna til å dery ut med desse yngste generasjonane, vissa i sume funksjonar. Dativ syner nemleg ulik evrie til å halda seg i dej ulike syntaktiske samband; dette er nok merkande i målet til dej eldre generasjonane 6g, men det gjev seg endå sterkare utslag hjå dej unge.

Best held dativ seg styrd av preposisjon; dernest kjem dativ som indirekte objekt, så dativ som direkte objekt og endeleg dativ styrd av adjektiv. Hjå dei yngste generasjonane har eg notert dativ styrd av preposisjon mesta dobbelt så ofte som indirekte objekt i dativ; direkte objekt i dativ og dativ styrd av adjektiv har eg hjå dei unge berre funne i einskilde cisme.

Preposisjon med dativ kan korna i staden for annan syntaktisk bruk av dativ, såleis stundom for indirekte objekt, t. d. jä'dQ te man'ne, for jeman'ne

de.

I

Når dativ ved preposisjonar har halde seg etter måten godt og jamvel i visse hove har utvida området sitt, då kjem det fyrst og fremst av den sterke stoda denne dativen har frå garnalt. Fleirtalet av dei vanlege preposisjonane kunne såleis styra dativ i gamalnorsk. Ved dej preposisjonane som kunne styra både dativ og akkusativ, var det oftast ein tydingssldlnad mellom dei to kasus, slik at dativ var påstad- og akkusativ tiLstad- og fråstadnemning. Denne same tydingsskilnaden har sidan halde seg mellom dativ og nemneform i hallingmålet som i andre nynorske dativmål. Dette er vd den vik-tigaste morfologiske funksjonen dativ har halde oppe ned til våre dagar, og når no kjensla for denne dativfunksjonen held på å bli borte hjå ungdomen, 'vii vd dativ ved preposisjonar til slutt bli berre stivna restar i faste ordlag, slik som vi no ser det ved dej ubundne dativformene.

Ein annan funksjon dativ lenge har halde oppe, er å merkja av det indirekte objektet. Men ovanfor er nemnt at komplement kan koma i staden for det indirekte objektet. Dessutan har utviklinga av ei fastare ordfylgje, med indirekte objekt framfor det direkte, ög verka med til å gjera ein serskild omsynsdativ uturvande.

DRAG AV UTVIKLINGA I HALLINGMÅLET DEJ SISTE MANNSALDRANE 27

Direkte objekt i dativ har vi åg hatt &rine på ved b ia, gj ta, sakna, v ent a. Desse verba veit vi styrde genitiv i gamalnorsk. Her har vi då atter eit dome på at dativ har utvida området sitt på kostnad av genitiv, som lenge har hatt ej langt veikare stode enn dativ. — Men dej verba som frå gamalt styrde dativ, utgjorde inga fast avgrensa gruppe korkje etter tyding eller form, og dej var langt fxrre enn dej verba som styrde akkusativ. Dej gamle dativ verba har difor åg etter kvart meir og meir gått over til å styra akkusativ eller no nemneform. Dativ styrd av adjektiv stod i gamalnorsk mest predikativt. I denne stoda konkurrerte dativ ofte med preposisjonsuttrykk; her er serleg nemnande gno. vib med akkusativ (jfr. Nygaard, Norron Syn-tax § 103). Men oftast stod i gno. subjektspredikatsordet i nominativ, og i analogi med det har no predikatsordet vanleg nemneform.

Dej uttrykksmåtar som i hallingmålet meir og meir avloyser dativ, er av same slag som dej vi finn i andre norske målfore der dativ er avlagd eller held på å verta det. Såleis har vi her ej ålmenn utvikling i norsk.

I det forre har vi fleire gonger peika på at ulik morfologisk funksjon har gjeve ulike vilkår for oppehalding av dativ. Her er ög grunn til å minna om at gamalnorsk dativ var ej samansmelting av fire kasus (eigenleg dativ, instrumentalis, ablativ og lokativ); i seinare tid har dativ åg i einskilde tilfelle kome i staden for genitiv. Dette gav dativ eit sers omfatande innhald, som for målkjensla lett ville verta vid-sveimt og upresist. Andre uttrykksmåtar kunne her vera klårare og enklare. Heilt naudsynleg kunne det verta å finna andre uttrykk der dativ ikkje lenger hadde nokor tydeleg morfologisk form, såleis som det ofte var tilfelle i ub. sg. Og det er vel fyrst og fremst i slike hove at det er utvikla andre uttrykksmåtar, som etter kvart har gjort dativ til ej uturvande form. Når hallingmålet saman med mange andre norske målfore har halde oppe dativ i bunden forml, då er det eit godt dome på konservatismen i eit morfologisk system. Og når no ungdomen i Hallinglal og andre dativbygder held på å slutta med dativbruken, då er det ikkje berre ei indre utvikling i målforet,

1 Om utbreiing av dativ sjå Olai Skulerud: Um dativ av namnord i nynorsk s. 187 f.

28 OLAV T. BEITO

men eit resultat av sterkare påverknad utanfrå, frå målfore utan dativ og frå normalmåla, bokmål og nynorsk.

ADJEKTIV § 30

Restar av gamal kasusboygningl som vert nytta av eldre folk: me gd o, I (Hol SS, Torpo SN); mg dg (el. di) ge a, II og III. i (el. mg) hd?o, med hardleik, I (Hol SS, Torpo SN); niQ harg, II og III.

(för) löy'yo sia (jfr. gno. fyrir 1Qngu), /i5o`rio för, I vanl.; för lQy'yi sia, led vi för, II og III.

Merkn. Dej ovre bygdene i Hallingdal (Hol, Al, Torpo) skil seg ut frå det som er vanleg i norsk med di at det preclikative adjektivet ofte vantar kongruensboygning. Dette hoyrer ein no oftast i målet åt eldre folk, medan ungdomen syner ein sterkare tilhug til boygning. Dame er: me vor o tyst', I (Hol SS); ddi sd'go så tråitt' ut, (Al PB); ddi voro bit för4 Mim, I (Torpo SN); me gra måt'ldi (Torpo SN); dem, era så yrt' nen, I (Torpo SN); dat era slö' sen, (Al PB). — di gå' mal dakeriy sum va noko äv'kten tå se, II (Hol SR); ddi era rö' en, II (Hol ET); dec?, gra lftn (Hol AM). — eld% gra stör', III (Geilo GO, Al OK); eka Q(ra) lög'kn, III (Al OK). — Men diti std ra, III (Torpo ASk, Hovet PG); ddi g (ra) lög' lega, III (Hol AMe).

PRONOMEN

§ 31. Former som går av bruk:

å' ra (b. sg. og pl. av än, annan): dra el. an' dra, I og II; an' dra III van!, va Rre sj!. I (Al PB), vanl. vår her'ra. nit no (dat.sg. og pl. av min(n)): m' no el. mr na , Tog II; mi'm III van!. dt no (dat. sg. og pl. av din(n)): di' no, dt» el. trykklett di I og II; Ona, sj!. di III. dn° (dat. sg. og pl. av sin(n)): d no, dna, trykklett si I og II; dna, sj!. si III. vd' ro (dat. sg. og pl. av vår): vet ro el. vd 'ra I og II; yttra III. bd'u (dat. av bil'a): bd u el. beta log II; Id a III. al' lo el. ö/'/o (dat. pl. av all):

Om opploysing av kasusboygninga sjå Seip, Norsk Språkhistoria s. 190 ff. og 312 ff.