D. D. DISSERTATIO PHILOLOGICA AD
CAPUT XV.
P R O P H E T A E
ÈS AI AE.
* m m m m - . Q U A M C O N S . A M P L 1 S S . F A C . P N I L O S .P R Æ S I D E
M.,r, CAROL. AUR1VILLIO.
L i n g v . O r i e n t . P R O F . R e g . e t O r d , S. R. S. M. P R O G R A D U , P U B L I C O E X A M I N I S U B M I T T I TJacobus Bonsdorff,
F enno. I N A U D I T . GUSTAV. MAJORI D IE 8* JU N I I. 1 7 8 $ . Horts Ante Mer id. Confietis.§. I.
aud infrequens de Moabitica gente a Sacris Scriptoribus mentio injicitur. Au£torem p r i m u m , Mofes refert Gen. XIX: 37. Lothi fu- i fle fil ium, cui fcelefla mater Moabi n o m e n impofuit. Hu ju s dein pofleros, ubi labentibus t e m p o r i bus in m a jo r em multitudinem fuccr ever ant, r egionem oc-cupafîe, quæ fluvium Jabboci & Zer edi i n t e rj ac e t, ver-fus O r i e n t e m a J o r d a n e , e Mofaica pariter hifloria Deut. I I : 10, i i. N u m . XXI: 2 6 --- 30 manifeftum efl. A t
opprelTi Amoraeorum armis e Cananaea trans J o r d a ne m p r o r u m p e n t i u m , his cogebantur cedere p ar tem eam, quae tres intra f l u vi o s , J a b b o cu m , J o rdanem & A r n o n e m c o n ti n e b a t u r , quaeque pulfis dein Amoraeis, duce M o f e , R u -benitis & Gadit is poffidenda obti git, ita ut p ro p ri e poft-m o d u poft-m di&apoft-mp;a Moabitis, ultra A r n o n e poft-m fefe , verfus fe-p t e n t r i o n e m , non extenderit. Haec enim e r a t , tefle e o d em M o f e N u m XXI: 13. quam fuae fubje£lam d o m i n a ti oni t enebat Balacus Moabitarum Re x, quum e longa p e r e gr ina t ion e ad fines promiflae terrae Ifraëliræ a c c e fl er an t, vet ante D i v in o mandato Deut. I I: 9. ne quidpiam ifti-us Mo ab it i cæ regionis fuam in poteflatem rediger ent. I nfequenre aevo , pofl dispulfam ab Ehude o£todecim a n n o r u m f ervirut em, quam lfraëlitis Moabit ar um R e x E g l o n i m p o f u e r a t , jud. III: 12, feq. utraque vid<etur g e n s mutuis commerciis quin & conjugiis Ruth. I: 4 . fe p ermi fif fe, ad Saulem usque creatum R e g e m , qui v e t e res injurias, ac forte etiam r e c e nt es , vindicaturus, M o a
4
SB
) o (
®
bitas pariter ac reliquos, in vicinia, hoftes Ifraëlitici n o m i n i s , graviflime afflixit i. Sam. X I V : 47. M u lt o au t em feliciori vi adgreflus David 2. Sam. VII I: 2. Ps. LX: 10. fervire tributarios coegit, gentemque adeo univerfam Judaici finibus imperii conclufir. A c permanfir huic ob noxia , poft difceffionem etiam decem t r i b u u m , a quo t e m p o r e E p h raimit as, haud libenter q u i d e m , dominos pafla eft. N a m m o r t u o Achabo, excutere impolitum ju g u m o c c e p i t , 2. Reg. I: 1. pendique folitum tributum recufare. Ac tametfi a J o r a m o , cui junxerat quoque co pias Jofaphattis, Judaeae R e x , ad incitas prope reda&i fuerant. 2. Reg. I l l i 24 - 27. & a Jofaphato d e i n , in q u e m arma p o rr o m o v e r a n t , ' m a g n a clade disje£li, 2. C h r o n . XX: 22 - 3 0 , ad prifca tamen cogi obfequia in po ft er u m non potuerunt. Im m o debilitatis fenfim & cor ruentibus Ephraimitici viribus i m p e r i i , usque eo evalue r e , ut trans jordanenfem denique Rubenirarum & Gadi- t a r u m fedem vindicarint fibi, diuque reti nu eri nt , quod e cap. XV. & X VI. Ef. X L V1II. Jerem. II: 8- Ze ph . e v i d e n t e r colligitur. N e q u e p ra e t e rmilerunt, dilapfis , fub J o j a k i m o , Judææ re b us , in eam ufque praedando graffa- ri 2. Reg. X XIV: 2. T u m E do mæo s ab illis o p p u g n a tos offendit Amofus Cap. II: 1. quamquam haud fatis c o n f t a t , utr um refpiciatur pugna memorata 2. Reg. III: 26, 27 an quaedam alia. Fuifle autem nefandae idolola triae omni t e m pore addi£tos, tum idola ab iis culta Baal Peoris & Chemofchi, facra in Hiftoria obvia, teffantur, tum leno ci ni a, quibus ad parem impietatem Ifraëlitas perfae- p e allexerunt. Sunt hæc fe re , quæ de gente illa, Bibli- co in Codice relata leg imus, quaeque lucis quidem haud p a r u m af ferunt, ad res varias intelligondas a Judaeo ge- fias p o p ul o, at vix fufficere d ep r e h e n d u n tu r, ubi vatici nii five Efaiani, five J e r e m i a n i, aliorumve Prophetarum, adverfus M o a b i t i d a , pr op io re m oporteat perfpicientiam
-® ) o ( a s * optare. N e q u e Graecis e fcriptoribus, qui de vereri A- lia e g e r u n t , opis quidpi am fe derivari pat itur , urpote qui aut ve ge t am aetatem gentis non a t ti ngu nt , aut vices illius i g n o r a r u n t , aut i nf uper forte hab en da m d u x e r e , ta nq uam minutioris n o m i n i s , cum aliis celebrioribus c o m parat am gentibus. E o hinc majori fiducia veniam preca ri li ceat , fi Benevolo L e & o r i , in explicanda parte Efai- ani v at icini i, quæ capite X V : o c on ti net ur , quamque p r o m od u l o viri um aufus fum i n t e r p r e t a r i , faepius vix ultra conj e£luram p r o v e n u s j ud i ce r, & ne huic quidem in multis, nemini ad hu c rite exploratis, locum invenerim.
§. i i .
A nt e v e ro quam textus ipfe Efaiæ, quoad fieri polïït, expl anandus fufcipiatur, e re f u er i t , nonnulla praemitte r e , quibus pofnis, facilius forte breviusque dein tra&ari q ue an t cetera. E d o prim um : intelligi deber e proprie d i t t o s M oa b i t a s , ipfam g en t em illam, cujus, in aliis locis Biblicis, m i n im e dubia vedigia cernuntur. For et o mn i n o f u p e r v a c a n e u m , hoc inculcare, nifi exdi tidènt I n t e r p r e t e s , quibus fa&a permu lt a me re hiftorica in mydi cas libuit allegorias con ver t er e, inque Efaiano pariter contra M o a bi t a s vat icini o, five cultores fpe&are falfæ fapientiæ & his j u n g e n d o s haereticos, five h o d e s , p o d r e demt um o r b e m , Ecclefiæ, Jndæos po ri l îi mu m, qui nafcenti Chriffi- a n o ccetui v e he me nt e r fefe o p p o n e b a n t , nec dein cefla- r u n t C h r i d i a n u m n ome n infeftare. Prius H i e r o n y m o p l a c u i t , p o d e r i u s Coccejo. Sed vero quam fit utrumque hei c a lienum, tum diftin£ta evincit commemor at io pluri- u m in Moabit ide urbium & l oc oru m, quae nifi pr o pr ie & f ecundum literam capi n equ eu nt ; tum praecedentes p a r t i m , c o n t r a populos haud paucos alios, partim fub- jun£tae propheticae conciones, in quibus dire£tus unice p r o p r i u s q u e fenfus admitti p o t e d ; tum quod Moabit ac,
qui-i
s SB ) O ( ®
quibus fignificari J ud æ os , opinatus eft Coccejus, aperte a Judæis diftingvantur EC XVI: 1,2. fq. & Jerem. X LV III: 13. uti pluribus argumenta ea, & dilucide, expofuit in C o m m e n t a r i o Vitringa. Alterum editi fpeCtat fcriptorem vaticinii. A m bigi video, utrum Efaias, an Jerem ias, au P r o p h e t a alius illud primum protulerit. Ac nonnulli qui d e m , uti & Illuft. Michaelis in annotatis ad V e d i o n e m fuam G e r m a n ic am , ex e o , quod Cap. XVI: 13. fiibjici- tur ! hoc eß verbum Jebovœ , quod d ix it de Moabo tnd ja m a n te , & v. 14. mine autem d ic it, ent? tySpa poß tres annos evilefeet gloria Mo a b i, collegerunt, jam pridem adverfus Moabit ida m i n as , quæ cap. XV. & XVI. Efaiæ leguntur, exhibitas fuifle, five ab eo d em , five a Pr opheta alio, r e petitas autem ab Efaia, inftante, poft tres a n n o s , earum- d e m co mp le mento. Contr a Celeberr. K o p p e , in adjeCtis Lowthi ano C omm enta rio Germanice tranflaro, obferva- ti onibus, totum illud vaticinium noftro Efaiae penitus abjudicat, unique Jeremiæ tribuendum ce nfe r,ira quidem ut ferius etiam hoc perfcripfifle is putetur, quam alte r u m multo uberius, quod Jer. X L V III . h a b e t u r , efieque adeo a collectore, nefeio qu o , Efaianarum c o n cion um , his p er p e r a m intrufum. Sed vero nil impediet, quin E* faiæ accepta ref er an tu r, quæ apud eum conrra Moabitas nunc exf tant, in his licet repetita c r e d e r e n t u r , a u t , qua f u m m a m rei, c o n t i n e r i , quæ alius forte Propheta de g e n te illa locutus pridem fuerat. Amofum, hujus e cap. II: i . fq. intelligi poffe la'rgirur Vitringa. Neque tamen ne* cefte o mni no , de alio cogitare, quum aeque fit verifimile, habuifle ipfum Efaiam, ante tem pus , quo completum iri vaticinium poft tres annos, nuntiat, divinitus illud patefa ctum fibi, inque litteras dem um retulifte,ubi imminebar,quo expleretur, eventus. Ita certe vifum Grotio. Imm o patet adeo late H e b ræum *ni, ut de fermone non externo tantum fed interno quoque inrelledtus ac voluntatis, conftituroque
apud animum decreto, fumi, di£tumque a d e o t m m lann ro mo m.T explicari queat: boc ißud eß, quod jam olim decrevit J e hova, quem in m o d um fu mf er eAb en Efra & Abarbanel, fuumque in II. Conjugatione fere ufurpant Arabes, conf. 2. Reg. X I V: 27. & Efech. X XX V I: %. O p i n i o n i * autem Celeberr. Koppii vix fpecies ulla vi de tur veri i n-
efle. R ep ug nat oppoftta teftium in univerfum o m n iu m , ex antiquiori æ v o , auctoritas. Nudane hanc labefa&abit & nupera fufpicio ? Q uo pa£to negabitur, potuifle Moa- bitis illatam cladem, aliam ab Ef ai a ,a Jeremia aliam, ju- bente N u m i n e praedici ? Plures ne fcimus Prophetas coi> tra gent em eamdem Divina decreta expofuifle? At d i c e n di character idem in utroque vaticinio, eaedem voces ac locutiones occur r unt ; funt ploratus & lamenta non Efaiæ fed Jer emi æ propria. Quafi vero non aeque decuiflet E- faiam lamentari atque a l t e r u m , ubi argumentum pofceret. E v ol v a nt u r Ef. I: 4 - 9. XXI: 3, 4. XXII: 4, f. XXI V: 4 - 12. X XX I I: 9 - 14 XXXVIII: 10 - 14. LIX: 10. 11. nec rriftia d eer unt fpe&acula , nec lacrimae, Jeremiam li cet coegerit fuorum miferia t empor um & incurfantis h o r r o r exitii frequenriores gemitus ciere. A c fi c o n f e r a n t u r capita Ef. XV'. Sc XVI. cum X L V I1I. J e r e m i æ , n o n m o d o in hoc ampliora longe, quam in Efaia, fed <Sc mul to plura fe diverfa p r o d e n t , quam quae fnnilia aut eadem cenfeantur. Propria funt nomina urbium ac l o c o r u m , quae utroque in vaticinio eadem reperiuntur,quae» que & efle debeb ant , ubi de eadem gente agebatur. In reliquis vocibus & locutionibus ab utroque P ro p h e ta u- furpatis, varia tamen, qua nexum feriemque fenrentiarum, differentia obfervatur. Quod fi cap. X XÏ V: t i in Efaia verfus 17 & 18 illius e calamo primum fluxere, q u a m q u a m , totidem p ro p e ver bis, fuæ fcriptioni infertos eos Jeremias, cap. X LV I f I : 42, 4 4, ad Moabi cladem a p p l i cuit, cur n o n æquo jure quæ capitibus Efaiæ XV. & X V L
inf unt, ab eo primum fcripta arbitremur, parte licet ex aliqaa dein Jeremias, rem traclaturus parilem, huic con- f entanea quoque reputarit. N e q u e enim infolitum fuiffe P r o phetis, uc alter non numquam ab altero quidpiam m u t u a re tur, & t r a n s f e r i e r e t , lucide edocent, quæ Ef. I I : 2 , 3, 4. & Mich. IV: 1 , 2 , 3 . quaeque Jer. XLIX: i ç , 16, & Obad. v. 2, 3, 4, fimillima (e(e offerunt. Frufira denique ob vertitur, vulgarem Interpretum, qua diverfa, in utriusque Prophetae vaticinio, refpici tempora exifti- m a n t , fententiam, una fcilicet hypothefi niti, qua effe Efaiæ ftatuitur quidquid in illius libro nunc exftat; nam rationes infuper alias, diverfum fuiffe tempus oftenden- t e s , collatio mutua utriusque vaticinii fubminiftrat. N e- que magis idonea conje&ura, ferius & poft e a , quæ Je- r e m i æ c a p . XLVIir. exhibentur, proditum ab eodem i- f tud, quod in Efaia jam diu legimus. Etenim tali con jectura ponitur praepropere illud ipfum, quod eft in quæ- f t i o n e , Jeremiam n e m p e, non Efaiam, au£torem effe, q uod fine ullo hifiorico teftimonio in medium conjicitur. Itaque mihi quidem hactenus obfiare nihil videtur, quo mi nus Efaiæ fidenter tribuamus fæpe jam di£tum vatici n i u m , ab eoque feriptum teneamus, uti cetera om nia, quæ illius, in veterum ubique monimenris, nomen prae ferunt. Tertium verfatur in definiendo tempore, quo fi v e e d i tu m , five eventu comprobatum fuerit. Biblica fi confulatur hiftoria, relata quidem nusquam legitur clades M o abitarum talis, qualis in Propheta noftro praedicitur. A t Affyriorum Regem Tiglath Pileferem confiat, magnam p a r t e m Galilææ occupaffe, imperante Judææ Jothamo, Pe- k a c h o Samariæ, d e i n , anno fexto Hilkiæ, regionem u* n i v e rfa m, lfraëlitico imperio huc usque obftrktam, fuc- cubuiffe Affyriaco ; tum , anno Hilkiæ quarto decimo, Sancheribum itidem Affyrium ingenti exercitu Syriam •omnem ac Judaeam opprelfiffe, donec Nebucadnezari de
28
) o ( ® 9nique Babyl onio, potentilTimo bellatori, quidquid Judaeis Affyriisve paruerat t e rr a r u m , fubderetur. Quoniam fin- gulis hifce Divinae miniftris vindi&æ, ubi arma circmrn- f e r re nt per Syriam ac Judaeam, non oppor tunum m o d o fed p r o p e neceffarium fu i fle videatur, ut vicinae g e n t e s , . ne o p e m ferre v i é t i s , aut ex parte alia nocere p o ll e n t v inc ent ibu s, in ar£tum conftri ngerentur, a dmod um erit verifimile, fub hujus modi aliqua in Judaeam hoftili i r r u p t i o n e , paflTam vices Moabitida fuifle, quas P r o p h e t a lu gub ri carmine deplorat. Sunt igitur i n t e r p r e t e s , qui lignificari, in< i l lo , non unam cladem a ut u m e n t , ab A f l y r i i s , Babyloniisve illatam. Cet er i, e quatuor illis t e m p o r u m periodis , certam aliquam & peculiarem a r b i t r a n t u r refpici. H o r u m alicui quamvis, pleniori défi ciente Hiftorica c og ni t io ne , nemo queat indubitato fide r e j u d i c i o , liceat t amen non praetermittere, quod Uffe- l i o , V i t r i n g æ , Illuftri Michaelis & Reverendifs. I ow- t h i o , n e plures m e m o r e m , in mentem v e n i t , mi hique adeo debeat non i mpr obabil e videri. Calamitas potifli- m u m credatur ab Efaia praedici, quæ inciderit, ubi Sal- m a n e f e r , in Samariam t e nd en s, putari queat p e r M o a b i t ida quoque praedatrices duxifle copias, totaque dein lfraë- l itide fuam in potcflarem reda&a, finitimam pariter M o - abi dit ionem fub jugum miftfle. Scilicet H of eam Ifraë- litarum Regem u l ri m um , Salmaneferi fa&um t r i b u t a r i u m , f imulac novas moliri res de pr ehe ndebatur , m a g n o a d - greffus exercitu ARyr iu s, poft tres annos expugnâflê Sa m a r i a m , gent emque o m n e m patriis e fedibus difturbaffe l e g i t u r 2, Reg. X VI I : 3 - 6 . F ac , tum armata v i , p e r M o a b i r a r u m fines, antequam Samariam venerar, Afly* r i u m irrupifle & quidqui d obvium r e p e r e m urbium« ac m u n i m e n t o r u m , fubito imp et u, evertifle; pr o nu mn e in d e fuerit cogitare, Moabitas ad florentem in vicinia Hi* i k i a m R eg em confugiffe, ut opem peterent afRi&æquei r ei
IO © ) o ( ' ©
fiiae p r æf i d i u m? uti refert N o fte r cap. XVI: 1 - 5 , ali ud licet r ef ponf um non tulerint, quarn quod eo dem ca pite n a r r a t u r , n empe poll: tres annos multo etiam g r a v i or a illis damna initare, hoc e l t , ubi totidem poli annos Sahnanefer bellum ad verius Ifraëiitas confecerat, eadem ab illo Moabitas ruina, dum ad luos victor reverteretur, i n vol ve ndo s. Huic li locus dari queat conjedturæ, non male c o n g r u e t , ut anno , quo mortuus Achazus, Hî fkiæ p a t e r , quoque p roxime praecedens vaticinium contra Phi- liftæos cap. XIV. editum mem or atu r, hoc eft, initio Hi* l ki ani imper ii , alterum limiliter, quod Moabitas tangit, patefactum ab Efaia exiltimetur. Qiiavtuvi deni que eo p e r t i n e t , ut fimilia licet in utroque Propheta, Efaia ac J e r e m i a , haud pauca occur ran t, non tamen e x p u n g e n d u m illico cenfeatur, em en da nd um ve , uti male haud r a r o feduli Critici loq uu nt ur , li quid ex parte quadam in a l t e r u t r o , difcrepante non nihil fcriptione, cxprelTum fu erit. Tamet fi enim n on ne g em , in exemplari aliquo po- tuifle fcribam alicubi aberrare, certum tamen m a n e b i t , J e r e m i æ , repetituro ex Efaiana co n c i o n e , quæ fuæ injun g e r e t , liberum fuilfe, ltilum vocesque fle£tere, uti fua ipfius e r e fore judicaverit. Licebitne c r e d e r e , multos , fi non o m n e s , Sandtorum Varum fermones, piis inter Ju- dæos hominibus usque eo frequentatos fuifle, ut animis penitus infixos t e n er en t, atque Jeremiam adeo, non tam e f cripto c o d i c e , quam fua ipfius e memoria potuiffe, quæ di£ta jam olim ab Efaia, fuum in librum transferre. Nif i i gi tur aliunde graviores cauffæ fe obtulerint, quæ ab edita vulgo le£tione cogant difcedere, nil propterea unice follicitandum p u t e m , quod, in alterutro Auctore , fcriptionis quædam præflo fit diverfitas.
§. III.
S e q ui t ur , ad vaticinium ipfum explicahdum ut p r o pius
pius adgrediar. Incipit his verbis: *v m* VSa'3 skio k»3 nom 3xn “»'p t w S’Ss '3 non 3X10, in quibus liquido pater, axio kpo elle fententiam, de Moabitica gente,Prophetae D i v i nitus exhi bitam. Perfrequens enim nps in aliarum q u o que P r o ph et i ca ru m conci onum titulis. Atque hoc q u i d em loco op ti me dedit Alexandri nus: ro çyi^oc to kcctcc
ryjç McoccßiTt^of, quamvis alibi xsn verterit cçocpcc, cçciaiç. Inepte autem Aquila per uçpcc pondus, onus, ac T h e o d o - tion Si S y m m a c h u s per Ayj^f^cc, quod eft affumtio, trans tulere. Particula '3, faepe alibi caudalis, heic nequc 7ra-
, uti haud r ar o Graecorum c t < , neque protafin com m o d e cenfeatur oc ci pe re , cui d e i n , five in hoc verfu, non , five verfus fequens, inftar apodofeos refpondeat. M u l t o minus i nd icaver i t, præceflîde quidpiam ab initio, q u od i nt er cider it, uti ve re t ur Celeber. K o p p e , ea unice de c a u d a , perlevi fane, quod '3 fumendum ubique ut cauf- fale putaverit. Eft adeverarivum, uti Joel I: i 2. T h r e n . I: i o. &c. concitatioris vi affe&us e x p r e d u m , immo vero, fic ig i tu r, ficcine. In VSa an forma fit ftatus conftru<fti, quem a p p el lant G r a m m a t i c i , an ab fo lur a, dubitatur. Utraque h a b er e locum p o t e r i t , nam & E f XXI: n . reperitur S*S cum vocali T z e r e abfolute politum , uti Vn fimiliter Ef. X X X V I : 2. Job. X X : i8. & p Cant. VII: io. Nequ e audi endi, Ii qui aut b’b3 quod totum quidpiam fignificat, aut VS23 ftcut noSht l e ge ndu m conjiciant, urpote quorum n e ut r u m probabili ullius fide teftis fe tuetur. Prox imu m *nw p un&a tum ita c er ni tur , uti folet 3. perf. mafe. fing. Praeteriti P y a l , quamq uam e d e etiam podit Infinitivus ejusdem Co n ju g a t i o n i s , cenfente Ludov. de Dieu in A - m m a d v e r s . Si Schulrenfio in Indit, pag. 300. Maluit II* ludr . Michaelis *nip legere e Participio Kal , quod tamen nec co nf tr u&ion em periodi mag no pere j u v e r i t , nec v e teri aliqua au&oritate nititur. N a m quod feriptum Ken- nicottiani nonnuili Codices habeilt t i w , Praeteritum P y a l
12 ) 0 ( SB
haud dubie prodit. Urbis n o m e n axio nr A r M oab, i n Moabitide p r i nc i p i s, extat pariter N u m . XXI: 1 5 , 2 8 . & Deut. II: 9. H i n c nao Rabba^ m a g na di&a Jos. X I If: 25. Åpec7ToÅiv vocabant G r æ c i , telle Eufebio, quique .ex eo forte h a u f i t , S te ph a no de U r b i b u s , in PoißßxTfs.c»@cc. Er at fita juxta r ipam auftralem Arnonis, nunc in v i c u m conver fa e x i g u u m , quem adhuc M a b , Mob & A rra b b a t Arabes appellant, conf. Cellar. Geograph. Antiqii. T o m . II. p. 674. Relandi Palæft. p. 577. Schultens. Ind. G e o gr aph. ad vit. Saladin. voce Caracha & Abulfed. T a b . Syriae ed. Kœleri p. 90. Alterius n ome n urbis 2x10 *vp Kir Moab n o n æque c e r t u m , judice Cel. K o p p i o , q u i e a md em ac A r d ef ig na ri , Moabirarum me tropolim, a r b i t r a t u r , ratus in Hi ll or ia non memorari quampiam K ir diflam. Atqui m o x occurrit Cap. XVI: 7, 11, tnn **'p Sc ronn Tp K ir Hares Sc K ir Harejetb, Moabitis tributa q u o que 2. Reg. III: 25. Sc Jer. XLVIII: 31, 3 6 , eritque a- deo haec, ab altera d iv erf a, x$tç<xx/jtûû/3cc vocata S t e p h a n o , j==> Krak vel Karak> qui nunc t e n en t, Arabibus, h a u d l o ng e ab A r difjunfta. vid. Schultenf. & Abulfed. 1. c. V e r t e r u n t antiqui nonnulli interpretes urrumque A r & K ir inftai* appel l at i vor um, urbem & m urum ; nec diffiten d u m , voces iftas Hebr æeis ufurpatas ita fuilfe. In P r o p het a autem noftro nunc efle nomina propria, rum H i - lloria d e m o n f t r a t , t um ipfius habitus varicinii. Ulti mum n m j , qua f o r m a m , erit 3. perf. fing. mafc. Praeteriti, aut Participium fern, e N i p h a l verbi nm, quod aeque ac o n & o m in o ri gi ne v ide tur valuifle /i/ere, fubito ßupore obrui, tum de locis defolatis, ad horridum veluti Rlentium redatta jacere. E n i m v e r o in p r i m a perf. pl. Fut. Kal, cum H e p a r a g o g i c o , a oon l e gendum ftatuit 111. Michaelis, v e r - t i t q u e : / o lafs uns Rille [chweigen; quod an fatis heic c o m petat five Moabit is , ingenti fub terrore tumultuantibus, uti m o x aud i emu s , five v i f l or i hofti, five Judaeis
popu-æ ) o ( a s
lisve aliis, ubi cladem iflam r e fc i ve ra nt , valde d u b i t a verim. In S yr o eft : OOH^qZ. & 0 ^ 0 L. attoniti ftupue- tu n ti Chaldaeus p o t & po"n transtulit alto jacebant Jopore ttierfi; utr umqu e in his p robabil e, quos inopinus n o f t u hoftis oppreflerit. Q u o d a Latino pofitum, conticuit y e o d e m r e c i d i t , o p i n o r , ac defolatus, excifus, nullus efl , v ul go I n t e r p r e t u m jam diu vifum efficax, nec temere d e fer end um , liquidem no*u etiam alibi graviori ifto fignifi- catu occurrar, Jer, X L V I I : 5. H of . X: 15. Zeph. I: 11. & c. Si totius igitur periodi complefti fenfum velimus, e o r um forte n e m i n i , qui pofitos in textu accentus fequun- t u r , verfio difplicuerit Ludovi ci de D i e u\utique in notte^ qua vadata eft A r M oab, excifus eft Mo a bus ; utique in no cte , qua vaftata eft K ir Moab, excifus eft. Habuit is n e m p e ■m p r o I nf ini tivo, inftar N o m i n i s , cum praecedente VS c o nl t ruend o. At languere iftud fi cuipiam videatur, h u jus ego judicio f ub mi f er o, an fortius magisve
k o v f uturum fit : ficcine noflu vaftatum eft, liccine exitium
n o x una intulit, A r Moab excifa jacet ; ficcine nofifu vafla* tum eft t K ir Moab excifa jacet. N i m i r u m imperfonaliter ut fumatur , Linguae analogia feret, tum hoc l o c o , rum Ef. XXI II: 1, <Sc in nou participialis forma fe ul t r o of fer et , difpulfo utrobique generis, qui metui alias p o f f e t , folcecismo. Ac divifo exercitu fi putetur hoftis i n v a l i d e , fieri o m n i n o po tui t, ut urbs ut raq ue , una ea- d e m q u e no&e ftragem p at er etur eo d ir i or em, quo minus permififfent no&urnae t e n e b r æ , incolarumque per no£tem fecura q u i e s , hofiilem i mp et um aut prævidere aut r e tundere. Bis repetitae p hr af es ambae affectum aemulantur miferantis condolentisque Prophetae, vel eorum etiam , q uo rum publicam rem o m n e m fatalis nox everterat. C e t e r u m Jeremiæ X L V I I I capi te, e o r u m , quae p r im o huic i nfunt c o m m a t i , praeter n o m e n urbis K i r , nihil r e p e ti tur.
§. IV.
Verfu 2. ploratus r ef er t ur & publicus l u & u s , p e r o m n e m ubique fufus Moabitida, pofiquam urbeS d u æ , c e terarum praefidia,' hoftium in m a n us , fubita vi c o n c i d e rant. riSy, ait Ef ai a s, Sri na Sr naS nioan pani nnn nrnj jpr S3 nmp v®n*i S33 S»S" axio: Sola fere heic funt n o mina p r o p r i a urbium & l o c o r u m , quæ tardare le£torem poilint. Quia Syrus & Chaldaeus omi ferunt 1, quo j u n gun tur m n & pan, e textu quoque Hebraeo ex p u n g e n d u m & Betb Dibon conjun&im fumtis v o c i b u s , verum fuifle n o m e n urbis cenfuit Reverendilf. Lowth. N e c i nf ol ens Hebraeis j n omi na urbium c o m p o nere e voce/va aliaque quadam adje£la. Sed rum abfit neceiïe eft, a vo ce d a tus conftru&i, n D emo n f t r a t i v u m , ne dicam, in Codice Biblico aut Hiftoricis exteris, no mine Betb Dibon, u r be m nullam memo rar i. Mo abit ar um Betb Meon Jer. X L V I11: 23, Betb Baal Meon Jof. XIII: 17, & Baal Meon Efech. X X V : 9, huc co nt ul er e quidam , vi fi fibi reperifle , quam N o f te r non Habbflitb fimpliciter d i x e r i t , fed tatione fulti parum va lida. Q u u m e rg o ultra conje£turam heic pr og red i n on d e t u r , ma xi me probabilis ea f u erit, qua putetur non fu ifle n o me n alicujus a ceteris diferetse urbis aut fani; haud obftante n initiali in voce abfolute p o f it a, qu um perfimi* li m o d o , in nominibus l o c o r u m , Arabes frequenter fuum J 1 præfigant. De pan dubitari nequit, utpote quam, C a ditis olim p r o p r i a m , haud procul ab Ar non e abfuiffe, v i det ur indicari N u m. XXI: 3 0 , X XXII: 3 , 34, Jos. XIII: 9, 17. C o nt r a nman a m b i g u u m , an proprii inftar n o m i n is , de ur be q u a d a m , an appellative capi oporteat. Quia caret copula & Demonf tr . n habet ab initio, re&ius fo r te fumatur o bv io fæpius fignificatu editioris loci col/isve, qualia loca aris & idolis facrare lolebat vetus fuperftitio. H i n c r ef er ri poterit tamquam prædicatum commune ad
m ) o(
u t r u m q u e praecedens rran & fU'-t, quibus in urbibus h a u d dubie f tr uf ta d e l ub ra , Moabiris j a m , graviflimo u r g e n te p e r i c u l o , vi fi tanda, ut fletu precibusque di vi nam o- pem e xpet erent. Inconci nne H i e r o n y m u s tvan & p n t a m q u a m nomi nati vos retulit ad nSy verti tque: afcendit do~ vius £7* D ibon, domus fcilicet, uti explicat, Regia. Easdem quidem voces Cel eberr . Dcederlein ac Dat he n om i n a t i v o r u m l oco h a b e n t , fed ira ut incolas utriusque urbis, in nnan a d f c e n d e n t e s , intellexerint. Plerisque vi fum, n o m i n at i vu m atrio e pr æcede nte verfu ad nSy repet ere , q u o d & , plurali licet ufi n u m e r o , fecere Syrus & Chaldae us , q u o d q u e melius certe conveni et m o x fequenti S'1?" axis Moabus vehementer ejulat. Eft aurem SS» un de in Hi ph il SV' ad fonum imitatione f o r ma t um v e r b u m , h inc que in l i ng vi s aliis pluribus flmiliter r e pe ri e nd u m. Ar ab. j (3ræc. ohcXvteiv Lat. ejulare, ululare G e r m . heulen Svec. ulfva F e n n . ulvon. Sævis miflus p l a n g o r i bus M o a b i r a r u m perfonabat ejulatus. De u» & ntvo f a tis co nf lat, urbes fui (Te in finibus Rubeni tarum , a n t e quam hos inde ejecerant Moabiræ. Illam cognofcimus e N u m . XXXII: 3 , 38 > r . Chr. V: 8- Altera haud l o n g e disjun£ta a Rabbat A m m o n i t a r u m , uti col ligen d u m v i d e t u r e 1. C h r . XIX: 7. fq. occurrit Jos, XIII: 16. i. Maccab. IX: 36 & in Jofepho A . I. XIII. 1. Q u æ in fine commatis pofita nmp vpni Soj in omnibus capitibus e ju s , n e m p e ejulantis Moabi, eß calvities & nynj jp t Sc omnis barba abfcijfa, luctum p i n g u n t violentum , in q uo folitos Hebraeos fui Ile capillos capitis barbaeque laniare & e v el l e r e, tum Biblica loca alia, tum Efr. IX: 3. often* dunt. Prius ufitatiflimum gentibus antiquis pluribus, j a m diu o b f e r v a r u n t multi. Sæpe H o m e r u s m e m o r a t , i n f u n e r e p r æf e r t i m P a t ro cl i ,
ls.etçccàjcci re xc/xyiv • S7ret cv fx « r / oevreçov oooe
ijjer oi'Xfis xçociïlrjv, 0(fiçoe £<vo7ei fxerétœ. II. XXIII: 46) 4 7*
i S & ) o ( ©
U n d e & A le x an d e r , ubi, mortuo Hephæftione , in g e n ti viftus d o l o r e , non fibi modo conam capitis abfcide- r a t , fed & militibus jufferat abfcindi, öfxvi^Kov nolSos fyZv Aeliano d ic it u r , Var. Hift. Libr. VIII: C h o l e m , q u o d r w o h a be t, alibi, in forma vocis plurali, fe reperiffe n e g a t Kimchi. Sunt qu o q u e, pauci licet, codices, qui aut ’ ante i non e x p r i m u n t , aut nudum wo ftftunt, uti & fcriptum Jer. XLVIIÏ: 37, T u m in N oftro quod ple* r aqu e exemplaria n r n j, cum Daleth, offerunt, mfc. n o n nu ll a , & editUT7i O p it i i, fortaffis etiam I. H. Michaelis, nyru cum Refch. legu nt, apud* Jeremiam ümiliter pofi- tum. At valere has ratiunculas, uSque eo, non arbitrer, ut in N of tro quidpiam mutari oporteat. Sive Efaiana, fi v e J e r e miana, teneatur fcriptio, fenfus æque facilis, im- m o idem penitus prodibit. Sine aftixo wo non alia li- gnificabit capita, quam quæ voce rwo ime ligantur cum affixo, præter unum Alex an drin um , ceteris antiquiorum i n t e r p r etum lingulis fervato ; & barba mj & n u , quorum u t ru m que eft abjcindcre, fuccidere, parem illatam vim i n dicabunt.
§. V.
Cumulat graffantis lu£lus indicia verfus etiam fe- quens tertius : 'jaa t r S’V’ nSjj rrnamai r m u Sr pv run rnxina extra domos oberrant, lacera borridi vejle, Juper teSlis in- que plateis urbium totus ipfe Moabus e ju la t, in fletum de- Jcendit. Loca quaelibet extra aedes pn & nmn appellabant Hebraei. I nopinæ igitur magnitudo cladis fpedlatur, ubi f oras p r o r u p i l f e , quidquid erat Moabitarum , Propheta r e f e r t , tali habitu, qualem poftulabat incumbens calami tas. N e m p e pt? un r/lifera injetta vefte acriorem prodere d o l o r e m , pertritum Biblico Hcbraifmo. Arque pp, a pp» A ra b. fi d it, laceravit, quo lignificatu Syri etiam u f u r p a n t , [cijflam ve flem , non Hebraeis m o d o , fed &
po-puHs aliis, graviori s lucius v ulgarem fu i fle notam i a c c e pimus. Pr o pr ie *un ad mediam partem corporis quidpiam addringere hincque o*:rvo3 -un i. Reg. X X : 32. Efech. X X I I I : 15. &c. circa lumbos accingere, dein latiori fenfu, i n d u e r e five cjuod prima forte necefliras veftis fuerit in ifta tegenda parte c o r p o r i s , five quod longa & l a x i o r , qua utebantur vet eres , cingulo co nf tr i ng en da e r a t , a n t e quam rite quispiam amiflus cenferetur. Facit rrmm , ut n o n veftis m o d o triftem fpeciem in me nt e habuifle P r o ph et a m p u t e m u s , fed foras r uentem huc illuc multitudi n e m , nullius jam p o t e n t e m coniilii. le tta cedium nuj fu- iffe olim in Or ie nt e , & efle etiam hodie, plana variifque obeundis v it æ partibus idonea , fugit neminem. EC X XI I ; i . H i e r o f o l y m i t a n i a df ce ndu nt nm*? in tefla ædium , ut inde e x pl o r a r en t adventantis aufa hoftis. Moabitas nunc præfentilîlmus t e r r o r ac temer e impellens def per at io, do- m o r u m etiam in te£la proripuit. Latius patentia loca , pla- t e æ , f or a, c o m p i t a , quæ majorem capiant concur fant ium n u m e r u m , d icebantur maim a am latus f u i t , in la titu d i nem extenfus. Itaque in nwn vi de nt ur Hebraei, litus t a n t u m m o d o e xt ra r e m al iam, r a t i o n e m , habuiffe, fpatii a ut e m ampl ior i s, in main'». Huic autem voci, aeque ac praecedenti nuj, adjun£lurn p r o n o m e n feminini generis re* ijpicit forte n o m e n a l i q u o d , a P r o p h e ta non e x p r e f l u m , a t cogitatione ab eo fpe£latum, probabiliter r v urbem, cujusmodi Ellipticæ conftru&ionis exempla etiam alibi o c cu rr un t. I isdem fere v er bi s, fed diverfa e or um jun£lu- r a , miferabiles queftus periturae gentis enarrat Jeremias cap. XL VII I: 38. isdo rrrurroi stoo nm bjj Sr fuper omnia te ll a Moabi, o f in plateis urbium eju*, totus ipje in lucfum converfus ed. Quid fit 'DD3 yv Arab. l£==uJI ver is-f i m e docuit Schultenis-fius Orig. Heb r. T o m . I. p. 191. is-fq. in fletum fe im m ergere, totum fe lacrimis proluere, [ma It a , fly ta i tårar, patrio nos f er mone diceremus, conf. Jer. IX:
§. VI.
Ad acerbas adeo & continuas lacrimas quæ coëge* r a t , miferia clamores infuper & partem in oinneni re boantia lamenta extorquebat. De his agitur ve rtu quin t o: nV?xi pspn ppmi longe audiendis perfirepit que ft ibus ile- fbon Qf Eleale. P r o p r i u m pin Arab. æquc ac i-Juô,
in his qui di ro prehenti terrore ac periculo vociferari lo- lent in ten ti us, ut ad opem ferendam concitentur alii. Q uod incolis accidit, tribuitur iptis urbibus, fueta in aliis lingvis & acri meronymia. Fuerat autem H e f b o n Siho- ms olim A m o ræ o r u m R e g i s, Num. XXI: 25. fq. quo devi £to, Rubenitis tenenda celfit, Jof. X ll i : 17. h i s q u e , Efaiano ævo, a Moabitis erepta. Ea-creßw dicitur Jotepno A. I. XIII: 23. Eaeßuv eft in Alexandrino & Judith. V: 14. Eosban in Abulfeda 1. c. pag. n . M e m i n i t Esbomtarum quoque A r a b u m , Plinius H. N. L. V. c. ir. Eminuiffe Moabiricas inter urbes docet Jeremias, ubi cap. X L V I I I : 2. ann nbnn gloriam Moabi apellar, pofitam in m o n t i b u s , qui e regione erant Jerichuntis XX a J o r dane millibus diftanrem, fi habenda fides Eufebio, qui El e al e n, obv iam quoque N u m e r . XXXII: 37. grandem dicit villam, in p r im o milliari ab Hesbone. Q u a m fu erit ingens autem vociferatio, vel inde colligatur, quod oV.p povj prp ny Jabazam usque audiretur clamor eorum, n em pe i n c ol a r um , qui P r o no m in e mafc. generis defignan- tur. Variata di£tione idem legitur. Jer. X L V I I I : 34. D*7ip uro prv nj; Jabazam ufque edebant clamorem fuum. A duabus ante dictis urbibus, quo potiflimum intervallo p-p quæ & n n ' , a b e r a t , haud confiât, fuifle tamen n o n n i hil disjunctam opo rtet , fiquidem A r n o n i p r o p i o r , in li mite A m o r æ æ d it io n is, locum praebuit, quo progreflus cum exercitu Sihon, ab Ifraëlitis magna deletus ltrage, occubuit, N u m . XXI; 23* fq. Deut, II: 32. H i e r o n y m u m
) o ( S S 19 fi audiverimus, fuit urbs etiam ejusdem nominis n w in termino Moabit icæ r e g i o n i s , Mortuo mari i m m i n e n s , quæ li heic c o gi t et ur , ad extremos usque fines Mo&bi- tidos pervagatas fuilfe quiritantium voces oportet. N e - que ver o p le bem unice imbellemque turbam c oncl ama n di furor ifte invaferat. Quin etiam milites ip[i Mo abit ici eorum que duces a que vociferabantur miferabiliter, uti v e r t e n da fuerint Hebraea : ijn’ awo 'sSn p by. Et enim p by, fi cauflalis heic eflet particula, inferre d e b e r e t , vel quod milites per cul er at territi comploratio populi, vel contra, quod hunc falutem defperare coegerant, animis pariter ’ ac armis abje£tis, milites, quorum neutrum fatis i don e u m , q ua ndo qu ide m p r o xi m a & valentilfima caufia c o m munis h o r r o r i s inopina erat ab holte illata vaftitas. V o ces axio ’xSn Alexandr inus vertit: cg$vs rtfc M u xß Iråcs lumbus Moabit idos, Sy rus: inguina ejus. N e -que adeo m i r e m u r , placuifle iftud Reverendifs. Lowthi o, qui libenter folet Al exandr ini auctoritatem amplexari, A c f a t e n d u m , ’^ , li legatur pe r Kamez fub V, o mn i no figni- ficare lumbos. Sed ne u r g e a m , pofie Alexandr ino op p o n i Aquilam , S y m m a c h u m , Chaldaeum, H i e r o n y m u m , illi no n c o n f e n t i e n t e s , & b heic pun&ari p e r K y b b u z , ita ut f o r m a e x h i b e a t u r , quæ fæpius alibi occurrit de e x peditis armatisque ad pugnandum militibus; obftat prae cipue fignificatus V e r b i ijty edunt, loco militaris ac flre- nui clamoris, quem V e r b u m iftud fæpius d en o t a t , trifles ululatus, qui lumbis t r i b ui , nili infolentiori admilfa p r o - f o p o p œ i a , vix poterunt. Accedit, quod in N o f t r o qui d ic u nt ur ’ïSn, Jeremias videatur appellafte 3nio nrn v i - ros fo rte s Moabi cap, X L V I I I : 41. T u m hos pariter, q u i rueri ceteros debuiffent, infuperabili fuifie t errore o b r u t o s , fequens c omproba t iV npr wsj unicuique militum an i mus conciderat. Eft enim yv Arab, gravi timore agi- ta r i & in origine f o r t e , quam njrv aulacum, leviori
bet cedens i mp ul fu i, p r o d i d e r i t , huc illuc jc tta r i vibrarique, uti folent haud abfimilirer, qu or u m animus inftand meru concutitur. V e te ru m plerique fumferunt eod em fignifi- catu ac praecedens ipn', fed invira Lingvae analogia. A- lexandrini r\ ccvrtjs yvœcsTctt, quia fenfum p r o p e n u l lum adfert, manifefto debet ur e r r o r i , quo D ai et h loco
Ref ch interpres legit.
§. VII .
Er at converfio ifta rer um in Moabit ide a de o Ame li a, ut Prophetae ipft mi ferati onem & condolentis fenfa pef tor is eliceret. H i n c initio vers, quinti : ppr snisS 'aS cor meum Moabi caiijfa inclam at, fi quos poftim ad f e r e n d u m auxilium pr ovo car e. Idem Tragos-, aliis ex parte v e r b i s , adeft Jer, X L V I I I : 36. non’ crSSna axioS ’nS cor me um Moabi caufpt, inftar t ibice, vel uti / 'olent mori entes, inge miscit & in N o f t r o par it er cap. XVI: 11. XXI: 3, 4. conf. etiam Jer. XXI I I: 9. N e q u e Prophetae p e r f o n a , ullo m o d o , i n d i g n u m , eor um etiam miferari d a m n a , quos fua i p f or u m licet culpa p e r d i d e r i t , quibusque denunt ianda p u nientis erant N u m i n i s judicia. H a u d igitur invenio, c u r m a g ni nominis Cr it i ci , Dœderl ein, M i c h a ë l i s , L o w t h , d e fer endam tamen v ul ga re m le£tionem putaverint. Allegant A l exan dr i num, qui pofuit: tj rccçiïlct rrjs fxoäctßW^oe ß oa, , & Chal dæu m, cujus eft : {na' 'mkio pnaSa in cordibus fuis Moa- bit ce dicent. Sed hifne aequiparare liceat S y r u m & v e t e r e m Latinum, qui 'aS t u e n t u r ? præferrim cum mfc. H e braeus codex repertus nullus fit, qui vul ga re m le£tionem n o n fervaverit. A l t e r u m : rrpb» nSiy *w nnna tale e f t , ut fateri ignorant iam praeftaret, quam certi quidpiam p r o n unti ar e velle de v e r b o r u m f enf u, in quibus haerent I n t erpretes eriam recentiftimi. Videamus ramen , an p r o babilis faltim judicandus quidam fefe patiatur erui. I n
n n n a vettes-, robora, munimina poft H i e r o n y m u m r e p e r e -
r u n t alii, fu g itiw s alii. D u b i u m p a r i t e r , quo rf um r ef e r r i
Sb )
o ( g g a iri debeat affixum, in fine vocis, fern. gen. uti v u l g o qui dem legitur, Alexandrinus v er ti t : Iv « u t » ? , retulitque ad Moabitida , cujus prapcyrefla mentio. Syrus c o n j u ng e ns cum 'jaS, dedit in fpiritu fuo. V i d e n t u r a m bo aliter legifle, quam vulgo editus H eb ræu s textus poftulat. Illuftri Michaelis, in Biblioth. Or. P. XI V. A p p . pag. 5,6, nara conje£tura, fubefle nomen urbis Jerichunt is, q ua m Arabes vo ca ru n t n n n » qu æq ue , du m vaticinabatur Efai as, Moabitici forfan juris f uer it ; ita ut quatuor n o mi nari p u t e nt ur u r b es , in finibus M o a b ir a r u m , verfus A u f t r u m , S e p t e nt ri on em , Occidentem & O ri ent em re- motiffimæ, totaque adeo Moabitis dicatur vaftis c l a mo r i bus inhorruiffe. Q u u m aurem rrnna cum » inter n & n permul ti habeant mfc. codices & imprefli etiam antiqui o re s , V er bumqu e ma fugiendi n o t i o n e , quam & tenet hoc loco Chaldaeus, in Biblico aeque codice ac A r a b i bu s, frequens fit, congruent e infuper ad praefentem fee* nam fuga effufiffima, n o n temere vifum pl e ri s qu e, f u g i• tivor d e f i g n a r i , t a m e r f de his nihil aper te dixerit J e r e mias. Situm urbis Zonr Biblica Hif tori a Gen. X I I I :
10. XI X: 2 2 , 2 3 , 30. Deut. XXXIV: 3. definit juxta M o r tui maris litus max ime auftrale. M e m o r a t fubinde Jofe* p h u s , & B. I. Libr. IV. cap. 8. Zooeçoe tyis Ägußlus appel lat. Idem n ome n repetit Stephanus de Urbibus. G r æ c i alii ?.eyùç & Zriyùç vocant. Quia longi us diftabar a rra- £lu M oab it i do s, quem hottes i n v a f e r a n t , hujus ext ra fi nes forte pofita, fpem dare potuit fugientibus certioris perfugii. A t rrpSy nSjy,fi locus excipiatur parallelus Jer. X L V I I I : 34. nusquam reperitur alibi. Valde igitur i n c e r t u m , utrum nomi na fint propria urbium q u a r u m d a m , an appellativorum inftar fumenda. Ul. Michaelis u t r u m q u e efle n ome n urbis cenfuit. Citaro quoque apud J e r em i a m l o c o , A l ex a n d r i n u s , folus licet, pofuit dyyehixv ( iyyehoo i n Co mpl ut , ) ae?ualccj five quod in Hebraeo puta ri t no«
2 2 <& ) O ( ®
m i n a defignari propria, five quod non intelle&o Hebraeo, voces , uti legerat, tranfcripferit. Celeberr. Docderleinio prius nW eft p ro pr iu m , alterum appellativum. Sed vero n o n d u m e vereri Geo gr aph ia oftendi certo potuit, exfti- tifle olim in Moabitide urbes, iftis nominibus iniignitas, q uo dq ue maxime move at, antiqui interpretes ad unum o m n e s , in N o f t r o , transtulerunt per vitulam aut vaccam triennem. In Alexandrino legitur: ^ < x fx % K is yoiç fei t ç i s-
rricy n empe Moabitisj H ie r ony mus dedit: vitulam conter- nantem h. e. trimam, nec aliter Syrus & Chaldaeus ; qui bus fe j unxere recentiorum permulti, eo licet diferimi- n e , quod in ratione explicanda, cur imagine illa ufus fit P r o p h e t a , non eamdem finguli fequantur. ß o e h a r tu m , qui miferanti Prophetae velut boatum tribuit adultae vitu lae, ne mo ho^ie probaverit. Alii, & in his pariter, Re* verendiff. L o w th , haud acriter minus clamantes exhibe r i Moabitas ar b it r a n tu r , quam aetate & gutture validam b ovem. N im ir u m fupplendum fcifcunt d iimilitudinis. E- am ego interpretationem non aufim penitus rejicere. F u erit tamen aeque verifimilis, qua rrpS® nS;y habeatur pro E p i t h e t o , Moabiticae ipfi gent i, a Propheta fuperaddito. Solent certe Sacri V a t e s , nomina nonnumquam effingere, quibus fignificentur, perfonis aut gentibus quae acciderant, aut in pofterum imminerent. Ac tametfi noltris moribus humi l e p u te tu r, nec f e r e n d u m , il vitulae aut vaccae a p pellatione gens quaedam n o ta re tu r, veteribus tamen, qui in re paftoritia, nil per fe i n de co ru m , aut probis auri bus non tolerabile fp e£ la b an t, videbatur aliter. Ifraeli- ticus populus, in Deum rebellis cum nv»o nia vacca refra- aftarta comparatur Hos. IV: 16 ; & X: i i , Fphraim eft rvnSo nSjy vitula a/fveta trituratione. Æ g y p t u m n<a na' nSjy vitulam pulcram nuncupat Jeremias cap. XL VI: 20 & L : 11, Babylonios inftar nbh nS:y vitula in gramine fubfuit antis, expingit. Ha ud alienum igitur, fi, praeeunte Alexandri
33
w o , putemus Moabir icam g e n t e m , aut r e g i o n e m , ab E* faia vocatam vitulam trimam h. e. multo vigore Sc alacri« t a te huc ufque i n l i g n e m , ut eo triftiorem oftenderet fo r e caf um, qu o nupera exuri fecuritare & opulentia Mo* b i t æ , fuis e finibus procul abigerentur. Poterit hoc q u o q u e pa£to, ad rr»1?» nSjy, utpote quo tirulo gens ipfa in- t elli genda f u er i t , referri affixum fern. gen. in. rrrma, fit liicet politum, ante n o me n illud, quod in affixo refpicitur; n a m Sc idem fit Prov. VII: 8. judice Celeberr. Schrcede- r o Infiit. Syntax. Reg. 39. T u m fenfus iftius ->ys ny rrrma nrtySt? nSjy foret: fu g itiv i Moabitidos, quæ nuper erat vitu la trim a læta ac r obulta, ad Isa ra m usjue, videlicet con- t . en du nt ; tempeftivus haud dubie, Sc in fcenam q u a d r a n s , ai P r o p h e t a inftru£tam. Sed tamen p a rt e m in o m n e m c i r c u m f p i c i e n t i mi h i quæ fe forte obtulit, c o n j e & u r a m , Ii t anti fu er it , alii examinent. Hebraeo »Sv r efpondere po« t erit A r ab u m mente deftitui, infanire. In Kamuf o, illla fub v o c e , p r æ t e r cetera invenio: *-£=3^« ^.«*31 nomen fala on , media pbatata, faldfaton & jtuld/on cum vocali Damma fignificat mentis defellum, & ma- filiis part. pasf. idem eft ac magnûn demens & fulifa præt. p a s f . ejusd m fignificatus. Si polito hoc fignificatu, c o n c i p i a t u r adjeclivalis f or ma 'd->v Sc in femin. rr&Stsf, v e l , u m hab ent nonnulli codices -TtrSp, quod analogice fumi p o t e r i t p r o fubf tant ivo, nbjy erit vitula demetitirt^h.. ee. p r o m o re H e b r æ æ conf lr u&ionis, d e m e n s , Iui n o n c o m p o s , omnis inops confilii. Sique p o r r o , nma legatur, tuti ferunt litteræ, forma live participii fi^e adje&ivali, Viaricha aufugiens, perfacilis Sc liquida haecce vocum c o n - Iftru&io exliftet: ad Zoaram usque, locum difjun&iffimum, j rtiga fefe proripit furens, velut ceftro per ci ta, v itu la , h. e. IMoabitarum g en s , amens nunc & prae te rr or e vix fui c o n f c i a , quod extremae i maginem p er t u r ba t i o ni s , qualis24
jam M o a b i r a r u m , a ppr im e r ep r æ f en t a b it , & loco p a r a l lelo Jer. X L V I Ï I : 34. n o n male c o n l e n t i e t , fi & hic v e r t a t u r : inde a clamante Hesbone ad Elealen usque E f Jaha- zam edunt vocem fu a m , a Zoara ad Horonaim usque edit v o ce m furens vitula . N o f t r o , & J er emi æ di£ta u r b s /vmS L u b it, Eufebio ell fxercc^v ÀçeoTicXeûos v&\ Zcocqwv , nd/j.j vvv KotXsfJiévfi AselQ, aliis feriptoribus non me mor ata . Fuilfi) in editiori liram col l e, p r o x i m a docet peri od us : nSyo '4
13 nSy’ ’333 rvmVi ergo ad pofitam in celfo Lubit am quod at tinety etiam illuc cum fletu afeenditur, h. e. Ii H e b r ai f m u m d e m a s , ergo flentes in Lubitam ajcendunt profugi. Et enim nec r 0 '3 quod h e i c , uti in p r i m o verfu , eft a l l e v e r a m tis, 7TotflXx,eiv p u t e m , nec p r o nSy’ l e ge ndu m i V , q uum ex fingulari f or ma idem hoc loco oriatur fenfus atque ex plu rali al t er a, nec follicitandam voculam ultimam u , qu ippe qu am Hebraeae confverudi ne Syntaxeos p r o b e m u n i t a m , t um Chaldaeus & Aquila f er va ru n t, tum cogniri huc us que mlc. codices. D eni qu e i w 1310 npyr o o m yn "3 ergo in via per Horonaim , ingentis indicem (Ir a tis , clamorem to l lunt. V ix opus fubnotare, n o me n i3ty, quod in re, quae con fr in g itu r E f excutitur, p r o p r i a m federn h a b e t , p oni de cla«
quavis exitia b ili, utpot e quod Biblica exempla plu ri ma teftantur. Per avvrq/fxfjioo fæpius ver tun t Graeci, o b v i u m etiam R o m . III: 16. De i w aurem, quod nusquam e x ilât al ibi, & dubia infuper forma laborat, difficilius di* £ t u , quid p r o x i m e fignificet. Haud improbabilis f enten- tia e o r u m , qui ad ny excita re, r e f e r u n t , ducentibus illuc etiam S y r o , veteri Lat ino & A q u i l a , pofterius hemifti- c h i u m hu nc in m o d u m tr ansferente : ocvctßocce/ rr.s A x
-e)Q x A ccvocß/ivsToct êu ccvrw, or/ Slgoovccifx rtçocvyqv cruv- rqifjLfjiti è%ccvxyeç8<Tiv, eritque t um g emi nat a p r i m a r ad ic a li s, loco tertiae. Minus i d o n e u m , ut live yn q u od v. 4. a d e r a t , c o g i t e t u r , live R a b b i n o r u m *«ny contendere Ef litigare, q u o d editiori iftud & quiritanti v o c e , n o n n u m q u a m
hear fieri, five 2c-allufum puretur ad n omi na urbium in ÄVfoabitide 2c *w»r. Sufficiar, li ve! dubia ma nfe ri t f o r m a vocis G r a m m a t i c a , rem tamen i pf am, qu am P r o p h e tia volui t, haud obfcure agnofci 2c fentiri > e am d em vi- dielicet, quam rerigit Jeremias cap. fæpius ditato vers. f, v/erbis, qua p a r t e m , differentibus: miff npn "w metgna fiub m ifetid extorti clamores audiuntur. In qua parte Moa- biitidos fteterit olim urbs c r r n Horonairn monftrari hodie mon p o t e f t j n e q u e enim præter N o f t r u m 2c Jer emi am Sa- c:ri Scriprores alii, aut antiqui ceteri, de illa quidquam ti radiderunt. An fit e a d e m , e qua uvi didtus Sanballat ^Sehern. IÎ: 10, 19, incertum , nec, fi fciretur, ma g n o p e r e jiuvaret. J of ephus quidem A I. XIII: 15 inter urbes Moa- b)iticas Oçwvus quoque n o m i n a t , fed nec fitum definit, nec eift n o m e n ta l e, ut in Horonairn penitus conveniat. Q u o n d am v e r o Jer. cit. cap. vers. 5 o u i n vno defcenfus Horo- ?naim poft n’niS nSro afcenfum Lubitœ p r o x im e locatur , 2c v/. 34. Z o a r æ adj ungitur Horonairn , credi hæc p o t e r i t i modico intervallo a Zoar a abfuiffe,2c tendentibus in Z o - airam præbuiffe tranfitum. Unde verilimilirer colligatur, E f a i a m in pofteri ori parte quinti hujus v e r f u s , c ont inu- aitos queftus flebilesque Moabirarum ftrepitus, citatiffima fiub fuga verfus Z o a r a m , defcribere.
§. VIII.
Q u o d fi fumi re£te p of f et , fub i magine vitulæ, five t i r i m æ , five jam t e r r o r e furentis, P r o ph et am fpe&alTe g rent em ipfam Mo ab ir i ca m, erit illi imagini valde con» w e n i e n s cauffa fugæ 2c relinquendae prifcæ regionis, quae w e r f u fexto p o n it u r in defe&u aquarum , 2c p e r hunc ae- qpie ac p e r h of t e m , usque eo vaftata tellure, ut nihil am- pfiius fupereffet graminis in agris prarisque , nec vir ide qjui dquam in arb or ib us , quippe laeta 2c i rr igu a pafcua u bi d l e e r a n t , quær er e h æ c alibi necefle erat p r o p r i e d s & e
vitu-vitulae, & fimiliter fupprelîîs fontibus, perditoque in arvis, Vincis, arboribus, frugum omn i genere, metaphorice appel latam vitulam h. e. Moabitarum gentem o p o r t e b a t , fuis e fedibus demigrare. Eft h o c , q u o d porro fequitur ver* fu fexto : rvn nS pv Ntn nSj tïpi bu' v v.t nioœo o'noj ’a v nam aqua Nimrim devaRata f u n t , . exaruit gramen , petiit berba tenera, nil fuperejl viroris. Atque in Jeremia qui* dem poft tvvhv illico lubjicitur 'n ovdj 'o a : '3, in No* f t r o , nonnulla licet in te rp on an tu r, cauffa tamen per v i n dicata eod em fe referri patietur. Qualis fuerit locus Nim- rim hic di£tus, indagari nequit. Etymologia a -laa Pardus, quam dedit Bochartus, etfi & vera f o r et , haud opis quid quam præftat. Conferunt nonnulli cum moj Nimra N um . XXXII: 3. & rriDj nv Betb Nimra N u m . X X X I1: 36. Jos. XIII: 27. u r b e , in trifbu G ad it a ru m , haud procul a Jor dane. V e r u m in media vel potius maxime auftrali parte Moabitidos videtur quaerendum N im rim , quod uterque Pro pheta m e m o r a t, (i quidem Moabitas, aquarum, quæ juxta e r a n t , defe£tus ad Zo ara m usque coegerar fe fubducere. V e t e r u m nifi obftaret Inter pr et um confenfio, quorum finguli r eti nuere tamquam p ro p r iu m loci alicujus, tum c ogni ti, nome n, perfacile, inftar appellativae vocis, h a b e r i pollet. Etenim Arabibus y * - * nemr, & nemîr d e notat aquam liquidam^ falubrem, copiofam, unde "d fo r e n t aqua , ubi demum cumque in Moabitide huc usque in veni ebantur , liquida £? uberes, quæ fane, ubi exficcatæ fu« i lfent, n on potuere fterilitatem non in f er r e , quae mox de- feribitur. Licerer tum quoque per aquas, non fontes m o do intelligere, quos arena o p p l e r e , foliros olim holles fu- ilfe, appofite e Gen. XXVI: 18. & 2. Reg. III: 25. obfervat Illuftr. Michaelis, fed & valles humidas, arborumque fer tiles campos, vel immilfa flamma, vel admota fecuri, ab hoftibus deletos. Subftanrivum vaflitates^praedicari feu adje&ivi loco pofitum, ex idiotifmo H eb ræ i fermonis,
rita-ffi ) o ( 35
27 ritatem rei fortius e x p r i m i t , uti & p ræf ix um S, in niotyoS Jer. X L V I I I : 34. Adultum gramen, quod illico poiïit d e m e ti, atque adeo c om b u r i , eft vxn, Ar abibus iisdem litteris. A t nkh, herbula e gremio terrae n u p er egrefla, q uam ( j v o j vads appellant Arabes, & pv quidquid viride ac Jucco- jum five herbis fuerit live & arboribus, uti docet Ex . X :15. Arabicaeque h ar mo ni a Diale£tus, in qua ve re k , H e b r æ o pv refpondens, de frondibus arborum ufurpatur. N o tatu deni que non indignum, breves queftus & veluti fingul- tus cumulari, nulla interpofita copul a, quod affectum prae d o l or e feftinantis in fer mone, aemulatur, tum pe r gradus quafi adf cender e orat i onem, ut calamitas ex pi ngatur , qualem N o f t e r etiam cap. XLII: 15. fpe&andam dedit. Exaruerar, q u o d ja m aderat, gramen; quod e te rr a iterum pullularet, nullum eft; qua d e mu m cumque in parte, priftini viroris n e m i n i m u m quidem cernitur.
§- IX.
Itaque inevitabilis urgebat fugæ neceftitas. A c turba- tiftimam licet fuiffe e a m , incumbenre hofte inopi no fimul & nequ idq uam r epel lendo, ipfius rei ratio oftendar, no n e ri t t a m en ver o abfimile, ftuduiifc fugientes f ervare q ui d qu id poffent, oculisque reperirent forte obvium. C r e d i d e r i m huc pertinere verfum feptimum: ompoi ~vy mtv p by □ix»' Sm Sr, idcirco quod reliquum hoftis fecerat, & in provitu habebant fugientes, fupra torrentem Arabum deporta• bunt. Particula p Sy cauftam indicaverit, cur fua fecum, q u o a d licebat, properar ent auferre, hanc ne mpe , q u o d e vet eri patria, nunc effet difcedendum. F o r m a fern, nm' non o c c u r r i t nifi heic in Nof tr o & parallelo cap. Jer. v. 36. R a b b i n o r u m nonnullis eft pr aß ant i a\ excellentia, ut in aliis iocis Biblicis in' & pm\ Secutus idem haud dubie verus L a tinus, qui pofuit: fecundim magnitudinem operis y forte S i Ale x a nd r in us , interrogativa phraft ; /uj n$} &tccc cwS-e* vexi ; numquid & fic Jalvanda e(l? defer tus ucerque, nec imme*
2 8 G& ) ° ( 0 5
rito ab his, qui non ign orant, mafc. formam in'* perfæpe etiam in H e b ræo Codice (ignificare quidquid in re aliqua fuerit refidüum. Liquet pariter, abefle port mrv, p er fvetam Ellipfin, relativum *h?k, rite fupplendum, & ad verb um n»y nomi nat i vum aliquem debere intelligi. De Moabitis pluri* mi interpretantur, quibus nunc transportandae aliorfum,aut hoftili vi furripiendæ, diutina parfimonia colle&æ faculta tes; neque t um oberit in cnxp’ pluralis forma, fi & haec r e f erend a ad Moabitas fuerit, quandoquidem frequens & a n a logiae Lingvae minime inimicum, quod unicuique e multis in fingulari competit, in plurali m*ox forma cun£tis tri bu ere. E xe m pl um nuper aderat v. ç. in nSr & i w . Eni m- v e r o haud fcio, an congruentior fenfus adfuerit, fi hoftis intelligatur, & quidquid is, dum late praedabatur, inta£tum reliquerat. N i l certe aliud potuiflent fugientes fecum ab ducere. Erat etiam h o f ti s , quem Propheta ubique fpe£lat t a m q u a m pracfentifîimum,dc ad quem proinde, fupreflo li cet no mi ne, loquens potuit refpicere. In eumdem e rgo f enfum, quamvis hoftem verbis non injunxerit, transtulit IU. Michaelis: was fie noch übrig haben; uti & jam ante tra ns tulere alii. Jer. cit. cap. v. 36. legitur na« nvy n*w p Sy, ex quo fufpicatur Reverendisf. Lowth, a N o f tr o pariter pofi- tu m fuifle, quod dein errore tranfcribentium exciderit, r m aut ma«, fiquidem in S yr o fit tranfiit, in Chaldaeo pnaiv fpohabnntur, & , fuppleta Jeremiana voce illa, paralle- lismus utriusque hemiftichii fiat plenior. Atqui in S yr o haud dubie legendum f e c i t ; Chaldæus, quia per t o tum fere V er fum littera‘m originarii textus deferuit, parum valuerit, ubi de veritate Hebraeae fcriptionis agatur quae- -ftio; & parallelifmo denique hemiftichiorum, etfi multum ineft momen ti ad fenfum utriusque re£tius eruendum, aequa tamen haud detur poteftas, quoties alia, contra vulgarem le£tionem, teftimonia defuerint. Accedit quod in Jeremia i n t e g r i ftru&ura commatis valde difcrepet, & in Alexandri
no pariter ac Larino, cognitisque mfc. Hebraeis codicibus, indicium o mn i no nullum illius five na«, five ma«, r e p e r i - atur. Pofterioris fenfus hemiftichii conftitui vix poterit, a n tequam fciamus, hoftesne, an Moabitae abftulerint fecum ea, quae Pr opheta n up er dixerat. Hoftes voluit A l e x a n d r i nus, H i e r o n y m u s , Rafchi, Vitringa, LowEh & forte Syrus quoque, ac Chaldaeus; quam interpretationem a narratae fu- p ra rei pertrifti violentia penitus alienam haud dixerim. Q u u m autem ante memoratae fugae pr op iu s conveniat, ipfos Moabitas cogitare, mihi quidem, q uod & d udum vi- f um aliis, p r o n u m magis ad fidem fuerit, ut Moabitis t ri buatur, quod nunc in Propheta legimus. H o c igitur pofi- to omp3 verterim, n on tam cudoditas diu reconditas opes, quam potius, ad manus quidquid erat, aut oculos, trepida fub fuga tetigerat. Etenim tpö eflinjpicere, tueri, unde mips munus, q uo alicujus curae & perpetuo veluti confpe£tui quidpi am fubjicitur & c ommit tit ur , crnpa,per fr eq uent er Davidi in Pfal- mis, D ivina praecepta, m e n t i s cerre ab oculis n umqu am d i mittenda, fnpa depofitum, continue vigilibus t a mq uam oculis f e rv an d um , ne laedatur pereatve. Ac fi huic etymologiae mi nime r ep ug nare videatur, ut noftrum quoque ompa de re qualibet a poffefforibus curatius ac follicitius jam ante habita expl icet ur, lubens conceffero, fed quoad præcipiti nunc cum fuga, hoftiumque vi infequentium, quae quidem haud permiferit, altius recondita p erq ui re r e ac d e p r o m e r e, conciliari queat. Ifta autem, quae d e m u m cumque f ue r i n t , fuper, vel ultra o'3*>y Sm,difpulfi ar deba nt M oabi t æ per tr aher e. Quoniam Vna & vallis & torrens, p e r vallem defluens, Hebraeis dicitur, non fatis certum, uter heic fi- gnificatus praeferendus. Poterit, o p i no r , uterque n o n m a le conjungi. M u lt o aurem major dubitatio fefe ingeri t, u- bi definiendus locus ipfe illiusque fitus. Recedit longi us Alexandri nus, ubi vertit: fW£&> yotç in i rrjv (pctçctyycc d\oc' ßccc, e Syro, quia voces Hebraeas retinuit, p a r u m lucis o* r i t u r j obfcurum eft Chaldaei pmo r ow V» pnoinn
tui-terminus eorum ju xta mare occidentale tolletur ab eis. N e c libi conftat Hieronymus. Ubi dixerat: pro falicibus in He- brœo legimus Arabim, quod poteft î f Arabes intelligi £? legt O r e b i m , id eft villa in finibus eorum Cita, cujus a plerisque ac- colee, in monte Horeb, Helice prœbuifje alimenta dicuntur, quod nomen propter ambiguitatem transfertur in corvos, atque occidentem locaque campeflria; dein fubjicit: torrentem fali- cum, Babylonix accipe flumina Ps. C X XX V II: 2. & denique://^ vallem Arabum , per quam pergitur ad Af]yrios. Placuit prim um Ul. M i c haelis,tranftulit enim Rabenbacb, qui i . R e g . X V lI : 3, 5. vocat ur nnjSro; alterum Reverendisf. Lowrhio, qui dedit: to the valley of willows, in notis explicans: that is to Baby lon. M ih i in mentem venit torrens Zared, per Arabiam transfluens, M ort uu m in mare, quippe qui jure merito dici potuit torrens Arabum, uti & fert Hebraeus textus, & quem trajici necelfe erat his, qui e Moabitide tenderent ad Zoa- r æ u r b em , quorfum fugientes quoque properafle v. 5. di-
£lum, m o do mea me non fefellerit iftius verfus pofita ex plicatio. Cet eru m fi hoftes fuerint, qui abduxifle cred a n t ur M o abitarum opes, difficulter intelligerur, qui potuerint B ab yl o nem eas deportare. AfTyrii erant hofles illi, cenfen- te ipfo Lowth io,q uibu s minime fubje&i jun£live, ifto ævo, B a b yl o nii, ita ut capra ab Aflynis praeda, nulla e x p a r t e ad Babylonios pertinuerit. Im m o in univer f u m , nec ad cla
d e m , nec ad lucium Moabitarum quidquam fecerit, ut difertis verbis expon ere tur, quem denique in locum h o ftes fpolia fu a detulerint. C ontra fæviffima lugendi Mo- abitis erat ratio & ingens clades, qua cogerentur, trans Zare dum fluvium, ultra extremos fines patriae, ad Zoaram usque, fecum arripere, fi quid adhuc fuperelie familiaris rei alicubi reperiffent.
§. X.
D u m incertæ autem & perjculofæ fugæ fefe dabant Moabit æ, veriti usquam fubliftere, donec ultra fines
pres-preflæ ab hoftibus regionis perveniflent, erat necefle, ut fletus ac ploratus latiflime circumferrent. Tametfi igi t ur hoc diidum abunde videri poruiflet Propheta perfecutus, repetit ta men & in fummam quafi colligiqv. o£hvo:na’pn '3 i-inSi’ d'Sn indi nnVr d ’Sjx ny snid bi3J nx npnn circumdat eheu limites Moabi clamor miserrimus, usque ad Egi aim com ploratio, usque ad Beer Elim comploratio divagatur. Erit ns’pn
circumdat, fi derivetur a rjp', at vi multo f o r t i or i , contun dit , fi o r igo r epet atur e ^pj. Metas regionum Hebrae os vocafTe ‘joj, a primiti vo baj Arab. , quod montem fignificat, confuerum maximeque fidum veteribus populis t e r m i n u m , n em o jam ignorât. Forte & Graecis oços mons Sc cqoc terminus y in or igi ne affines fuere. Eufebio au&ore, ab Areopoli, o£lo milliaria, verfus Auftrum, olim diftabat urbs AyaAAgi^u, illius aerate vicus, quæ fi eadem fuerit cum Efaiae E g l a i m , haud valde haec remota fu i fle a Moabi- tarum auftrali t er mi no , fluvio Zaredi, videtur. Kyothhoc q u o que di£tam cenfet Relandus, utpote quam aeque ac Z o a r a m J o f ep h us A. Ï. XIV. 1. inter duodecim urbes Arabicas, ab A l e x a n d r o M a g n o expugnat as numerat. Ad Beer E lim q uo d attinet, conjecit Junius in notis ad Vers. Lat. 3nid,Vn, qui dic u nt ur Ex. XV: 15, elfe pofle dj; ' r u i cri», a quibus effofliis puteus celebratur N um. XXI: 18. huncque adeo ab Efaia nunc indicari. Sed quum valde lubrico fundo ea nit atur opinio, nec usquam nomen Beer Elim in Veteris Geographiae per feri ptor ibus obveniat, remanebit iftud,quod hod ie fatentur omnes, ignorari illius five putei, five urbis pr if eum habitum. Repet en dam in verfione particulam a n te ctSn iN3,rei poftulat & Europaearum lingvarum indoles, tametfi, confvet udine per mi tt ente Hebraei fermonis, haud opus erat, ur in textu poneretur. Ultimum vero n in nnVr, q uo d M a p p i k habet in vulgo editis, indicem affixi tert. pers. fern, atque adeo referendi ad gentem ipfam Moabi ti - cam, vel ad praecedens nprr, multo fuerit efficacius, fi
