Dissertatio chemica de pissalitho Sibirico, quam, venia ampliss. ord. philos. præside Johanne Afzelio ... pro gradu philosophico p. p. stipendiarius regius Laurentius Hällström, Gestricius. In audit. Gust. maj. d. XIII Jun. MDCCC. h. s.

D I S S E R T A T I O C H E M I C A D E

P I S S A L I T H O

S I B I R I C O

P P

_{i ç i n r}

J O H A N N E AFZELI O,

L A U R E N T I U S H Ä L L S T R Ö M ,

IN AUDIT. GUST. MAJ. d. XIII JUN. MDCCC.

H. S.

U P S A L I Æ ,

D E

P I S S A L I T H O S I B I R I C O .

§. i.

Q

Sibiriens, cujus examinandi nobis fuit copia, occur­ rit intra Provinciam K olywan 69 mil. Rufs, ( w e r / l ) a Schlangenb^rg in argenri fodina N ic o la ë w fk , crasfiori- bus ftratis, quorum alterum fuperius, inferius alterum venae adhaeret metalliferae

In L ith o p h ylacio Regiæ Academiæ Upfalienfis asfer- vantur lapidis m em orati Specimina diverfa facie quatuor quorum hsbitum externum pariter ac inrernum indicabunt obfervationes & experim enta quae fequuntur.

§. II.

Specimen primum Brunum.

Facie lapid is, qui appellatur nom ine Sinopei *M#).

H e p a t i c o - b r u n u m , flavo rarius fafciatum.

C om pa£tum & folidum , friabili, e fatifeente lapide, crufta rubefcente-alba, bibula, fuperindurum.

____________ A_________________________ H i.

* ) H e r r m a n n . _{Cr e l l A n n a l . 1 7 9 3 , T , 1, P . 5 0 2 & 1 7 9 9 , T . 1. p .1 1 5 ’} • * ) W i d e n m a n n , _{M i n e r a l o g i e , L i p s . 1 7 9 4 , p . 3 3 2 .}

• * * ) He r r m a n n, Io c. c i t .

N itid u m inftar fcoria: fraftæ.

D e n f u m , fraftura conchaeform i, fragm entis irregu* laribus , m argine diaphanis.

D u r u m , radit vitrum , limae p ir u m cedens. Rafura dilutiori - brunefcente.

Fri£tione o d o r e m fpargit b itu m in o fu m .h iu d ingratum. P o n d e r e gauder fpecifico circiter 2 ,0 8 3 , quum

E x p . /. Lapidis uncia aequalis $53 asfibus, in aqua

deftillata, T h e r m . Svec. 18 gr. fuper o monftrante, p o n ­ derata amiferit 265*.

E xp.

11

T h e r m . Svec. 215^ gr. -+- o & P yrom . W e d g w o o di a n o g “/ o 8 r* m onftrante•), lapis pulveratus crudus, in vafe reto r­ to v itr e o p e r horam co£lus, praebuit ex cip u lo colle&ura aquofum 0,08) acido carbonico imbutum & o d o r e amm o- niacali-em pyreum atico fcetidum. Aquofum fortasfis e lapi­ de edu£lum e f t , (ed acidum fina dubio produ&um , un­ de ca.rbonacei in o le o fo lapidis praefentia c e rto dijudica­ ri posfit. Præterea ammoniacale produ&um innuit pr«efen- tiam principii & h y d r o g e n ic i & azotici in petro leo , quo fcatet lapis.

Exp.

111

P y ro m . W e g d w . 1$ ad 28 gr. monftr. •), refiduus deltilia- tione lapis per horae dimidium uftulabatur & ja£turam adhuc fecit o , o i £ addendam volatili fuprt m em orato.

E xp. I P . Furonis igne per horæ dim idium o -

pe follis animato, P y ro m . W e d g w i 2 j ad i 3 0 g r . * ) , l a ­ pis pulv era tus, 111 crucibulo carboni im m islus & c o

59-£ l u s , illiquefa59-£tus manfit retra& orius, perditis 0,12 & mutato colore in carrulefcente-grifeum. U n de patet, fer­ reum lapidis o x y gen atu m metallicam fufctpisfe formam.

E x p . E . O p e tubi f e r ruminat or ii, in cochleari argen­

teo & carbone ignito, coftus lapis:

a) N atro, cum efferveicentia fufceptus, in viride mu­

rabatur vitrum.

b ) Borace admodum parce &

c) Sale Vbospborico, m icrocofm ico, fere nihil folvebatur. d) N itr o , etjam in crucibulo, liquefa&o additus de-

tonationem non excitabat apparentem.

Itaque Siliceus putabatur, argilla & ferro parcius, c a r b o n a c e o , in tenui petroleo, parcisfirce inquinatus.

Exp. V I. A cidis _{non effervefcebat & ffgre qua}

partem fufcipiebatur, fcilicet:

a) Sulpburico, pond, fpecif. 1,84s, digeftione & diu-

tina c o ttio n e ad ficcum usque perdufta, folvebantur lapidis pulverati non nili 0,03: Menftruum carbona­ c e o fufcabatur: Refiduum e lapide uftulatum, colore albidum, pondere aequabat 0,87.

b) N itr ic o , pond, fpec. 1 ,2 1 7 , pari m odo tra&atus

folutas exhibebat partes 0 ,0 2 , refiduas 0,88 rube- fc e n t e - albas.

c) M uriatico, pond. fpec. 1,189, foluebantur lapidis

0,05 refiduis 0,854- niveis.

Solutum e lapide erat ferreum & argillaceum, quorum

prius in muriatico copiofius, in nitrico parcius, pofte- rius in fulphurico minus reperiebatur.

Refiduum adhuc compofitum jufto ponderoüus inve*

ie-niebatur, quam obrem acidorum o p e Iapidis analyfis ac­ curata peragi nequit.

Exp. E U Anafyticum ad fegreganda lapidis c o n ten ­

ta ig n e non volatilia fequenti m o d o inftituebatur :

a) Lapidi crudo in m ortario achatino, fubtilisfime pul­

v e r a to , triplum addebatur pondus Salis Kalini bene ficca i & fere cauftici; M Itura vafculo argenteo im ­ missa coquebatur m odico igne per binas h o ra s, fol- licite c a v e n d o , ne liquefieret.

b) Masfa uffa v irid efcen s in aqua deftillara ebullien-

te fo lv e b a tu r , re (iduo non nifi a to m o , in d o lis , ut v i ­ debatur, carbonaceae.

c) Solutio kalina, quae manganefium continere crede­

batur, per 24 horas calori exponebatur & pauxillum quoque demifit pulveris nigricanris quod fale p h osp ho- rico ignito fufceptum, addito nitro, fluorem poi rexit c o ­ loris am ethyftini, adeoque Manganefium erat oxygenatum.

d) So lutio , m anganefio f e p a r a t o , colata cum acido

muriatico fuperfluo in gelatinam coquebatur & , ad­ dita copioflori ferv en te aqua, fecernebat p u l v e r e m , qui in filtro elutus , toftus n iv e o albus, cum narro effervefcens ig n e cogebatur in eleganrisfunum v i­ trum coloris ex p e r s & purus erat Siliceus.

e) In folutione a c id a , filiceo d e m t o , addito am m o-

niaco carbom co, fubfidebat pulvis cinereo-fcrrugineus, qui flltro fufceptus lavabatur.

f ) Pulvis ille, adhuc m a d id u s, lix iv io kalino caufti-

co ebulliente qua partem folvebatur; refiduus, lix i ­ vio d e c a n c h a to , elutus & uflulatus ferrugineus e r a t, cum borace in vitrum mutabatur v i n d e f e e n s & in acido folutus m uriatico, lix iv io kalini Prusfici

je&us genuinum p r æf t i ti t cæruleum Berolinenfe, ide-

oque Ferrum erat oxygenatum.

g ) Solutio kalina , ferri jam _{e x p e r s , acido muriati­}

co faturarionem excedenti m ix ta , mediante ammo* niaco c a rb o n ico, d e p o n e b a t t e r r a m , quae, acido fo- lura fu lp h u rico, a d d i t o kali a c e t i c o , verum praebuit

alumen, quare pura erat A rgilla.

A) Solutio «eida l i t . f ) % _{cui ferrum demfimus ope lixi­}

vii P ru sfici, natro carbonico non turbabatur, adeoque

Calcem non continebat.

Supra difta praecipitata, fingula bene lora, per femi* horam ig n e cilcinarorio tofta & ad asfem penfitata, ef­ ficiunt contenta lnpidis fix a , quae, additis volatilibus,

P is f a llt bum conftituunt Br unum:

Siliceum — — — — 0,8 a

Argillaceum — — — 0 , 0 1

Ferreum oxygen.

Manga-nefio inquinatum — 0 ,0 5 1

y olat ile, Aquofum i f c . — 0,09 £

td d ito , quod deficit — 0,02 1,00.

§. III.

Specimen fecunclum Variegatum

Facie Brecciæ Jispideæ vel Achatinæ.

Rubro venofum &flavefcenti-aIbo maculatum: femidia- phanurfy ut Carniolus, rubrum; fiavefeens opacum.

Mixtum Quartfo 'virefcenti-cinereo.

S o l i d u m , _{friabili crufta, e fatifcente lapide, veftitum.}

D e n i u m , nitore fere v i t r e o , fra<£lura conchaeformi. D u .

D u ru m , raditur ur a n t e c e d e n s , rafura rubefcenti alba. Fri& ione o d o r e m fpargit biruminofum Naphchæ.

E xp. E IU . Po n d ere fpecifico 2,048 difting v irurv a rieg a -

tuin: rubrnm aquæ imisfum bullulas emittit & diapha- nutn evadir.

E xp. IX. D eflillationis ig n e ja&uram patitur aquae

0,05 N a p h th a m redolentis.

Exp. X Calcinationis ig n e fruftulum rubrum opacatur

fatiicentia alba; flavefcens flamma crep itat, nec c o lo r e m

mutat; variegatum nirorem rerinet, fed fragile evadit &

rim ofum ; variegati pulvis per horæ dimidium toftus

rubeicit & perdit o , o 6 | .

Exp. X I. Pufionis ig n e in carbone variegatum m in i­

m e liquefcit, f e d , m anente n i t o r e , co lo rem mutat in

cærulefcente- grifeum & p o n d er e minuitur 0,09-3-.

E xp. X I 1. O p e tubi ferru m in a t or ii:

a ) N atro rubrum m a g is , flavefcens vero minus

ebullit; U tru m q u e in vitrum coloris expers lique­

f c i t , etiam cum Borace & Sale pbofpborico flcut fpe* cim en fuperius.

E xp. XIII. A d ditis Avidis:

a)Sulpburico non nifi partes o , o o | folvebantur; refiduis

colore albido candefactis 0 ,9 2 ; C o£tione fufcabarur acidum.

b) N itrico fufcipiebatur o , o i ; infolutis colore flave*

fcenti 0,92.

c ) M uriatico extrahebantur 0 ,0 2 J; reliquis co lo re n i­

v e o 0,91.

fuperio-ri Fxp. V ] y ferreum _{& a r g illa ceu m ; Refidua etiam}

lin g u la , jufto ponderofiora, mixta reperiebantur lapide rn partes tonftitutivas nondum disfoluto.

E x p . X I V Analyticum , m< thodo qua ufi fumus Exp, V I inftitutum , indicavit, calculis fubdu£lis, Specimen Va­ riegatum c o n tin ere, excepto manganefio,

Siliceum — — — — 0 ,9 0 Argillaceum — — — 0,02 i Fetreum oxygen. —- — o ;o i Volatile •— — — — <^o6| fubtratto, q u o d jupereft — 0,0 0* 1,00. §. IV.

Specimen tertium Grifeum

R u befcente-grifeum .

Farftum & mixtum femidiaphano % quod defcribi« tur inferius §. V.

S o l id u m , fatifcentia alba pulveriformi indutum. D e n f u m , fra£lura conchæformi,

O p a c u m , nitoris expers.

D u r u m , ut ad chalybem fcintillis eliciendis fufficiat. Pulveratione flavefcit & Naphtham redolet.

E xp. X V , Pond ere fpecifico reperiebatur 2,149. Exp. X V I , Deflillatione fpoliatur volatili aquofo, Naph*

tham Ipirante, ponderis 0,05

g D E F I S S A L 1 T H 0 .

E x p . X y i L Calcinatum dilute - r o fe o r u b e t, ja£lura

ponderis 0,07.

E xp. X E l l l . Diutino & violentiori ig n e in c a r b o ne

torquatum fundi neq u it, c æ r u le fc e n te -g rileu m induit c o ­ lo r e m Si p o n d e r e minuitur 0,09.

E xp. X I X . O p e tubi ferrum in at or iit.

d) N atro efferv efcen s in vitrum colliquefcit b r u ne - f c e n t e - v e l flavefcente-viride.

b) Borace Sc Sale pbofpborico fimiliter fe gerit ac

p r ae c e d e ns .

Exp, X X . M ediantibus A cidis:

a) Sulpburico lapidis in pulverem reda&i o . o i Cblue- batur; foiutio fub d ig e llio n e nigricabat; quod fu- pererat uftulatum, pondere 0 ,9 1 , co lo r e vix ullo,

b) N itrico recipiebatur 0,01; refiduum uftulatum p o n­

dere erat 0 ,9 2 , rubro paullo tin&um,

r) M uriatico folvebantur 0 ,0 2 ; refiduum albidum, u- ftulatum 0,92.

Exp. X X I Analytico contenta Speciminis G rifei i n­

notuerunt : Siliceum — — — — 0 , 8 9 ! A rgillaceum — — — 0 ,0 1 5 Ferreum oxygen. — — o > o i F olat ile — — — 0 ,0 7 1,00.

§. v.

Specimen

quartum

M ix tu m proxim e praecedenti flavum eft, fere opacum.

Separatum purins facie eft Silicis Semiopali; Semi diaphanum inftar cerac:

D e n f u m , fraCtura v i t r e a , perfeCte conchaeformi» Rafura albida.

D u ritie priora fuperat, illis cedit fragilitate: T r itu m (pirat N a p h th am .

E xp. XXII. P on d ere fpecifico circa *,089.

E x p X XI I I . D eßtllatione aquam fuppeditet odoram,

p o n d e r e 0,07^.

E x p . X X I V . Calcinatione opacitatem , albedinem &

fragilitatem adquirir, amittit o ,o 8 |.

E xp. X X V , Fufionis igne, more confveto candefactum,

m in im e liqueicit & colorem vix mutttj jaCtwam autem facit 0,09^.

E xp. X X V I . H abitus ejus, additis fluoribus & acidis,

idem fere reperiebatur ac praecedentis ; lcd cure Natro liqu efceèat in vitrum , coloris expers.

E xp. X X V l l A n a ly tic u m , exiguae p o r tio n is, quæ

n o b is f u it, exhibuit contenta:

Siliceum — — — — o ,8 6 £

Argillaceum — — — 0,01

Ferreum oxygen. —. — o , o o |

V o la tile\ — — — — 0,08 £

addito, quod deficit — — o ^ S y 1,00.

10 D E P l S S / Î L I T H O .

§. Vî.

I

Pisfalithus

Cujus Specimen rubrum e Mifnia a nobis exam inatum : L a te r itio - rubrum :

Solidum , co rtice nullo :

M ix tu m m inutatim Quartfo v i r i d e s f c e n t e - g r i f e o : D e n f u m , nitidum inftar p i c is , fra&ura inaequali & feftucofa :

O pacum frufto majusculo,minufculo parum transparens. D urum , u t , limae c e d e n s , non obftante d enfitate, lae-

v ig a tio n e m & polituram admittat : R a fu m in pulverem abit dilute-rofeum : T ritu m aut calefa&um non olet.

E xp. X X V l l l . P ond ere fpecifico diftinguitur i , 149* E x p . X X I X . A c id is n o n effervefeit:

/7) Sulpburico lapidis pulverati 0 ,0 5 * folvebantur; re- fiduae, poft uftulationem , co lo re non m u t a t o , o , 8 4 i aequabant.

b') N itrico extrahebantur 0 ,0 2 , indisfolutis 0,87 e Jus’

dem coloris.

c) M uriatico fufeipiebantur o , o a | ; reli& is, poft igni-

t i o n e m , pondus erat 0 ,363-, & co lo r dilutior.

In Solutionibus reperiebatur pauxillum ferri argillae & calcis; in refiduis a u te m , rubro adhuc t in £ l i s , in v e n ie ­ batur ferri & incorrupti lapidis veftigium .

4 I I E xp. X X X .

a) N atro cum effervefcentia funditur in vitrum vi«

ridefcens,

b) Borace difficile fufcipitur.

r ) Sale pbofpborico fere nihil folvitur.

E xp. XX XJ . Jgne fuforio in carbone, more confveto

& fupra Exp. I E d efcrip to, torquebantur lapidis fruftu- lum & p u lvis; utrum que, per femihoram candefafturo, mutabatur in fcoriam vitreatam, g rifeam , acgrc retra&o- r i a m , jaflura ponderis o , i i | .

E x p . X X X ’

11

endam hac via ufi fumus:

a ) _{Centenarius , fubtilisfime pulveratus, in vafe re­}

torto uftulabatur, & minuebatur partibus o ,0 7 |, quae in e x c ip u lo adglutinato colligebantur forma aquæ acido car- b o n ic o imbutae & odorem am m onicali-em pyreumaticum fpargentis.

b') Refiduum para&æ deftillationis in patella uftulato-

ria per dimidiam horam calcinabatur, colore non muta­ batur, fed perdebat adhuc 0 ,0 2 4 , adeo ut totum lapidis volatile aequale aeflimetur 0,10.

c) Lapidis calcinatr pulvis, pondere jam 0 ,9 0 , addito

triplo kali cauftici, per binas horas in vafculo a r g e n te o

caAdefa&us, in masfara albidam coaluit;

d ) Haec in aqua fervente qua partem folvebatur &

folutum, lix iv io kalino inhaerens, decanthabatur.

e ) Indisfolutum coquebatur acido muriatico donec

quid fufciperetur & folutio acida colabatur,

/ ) Refiduum lapidis, ope tam falis kalini quam acidi in­ d i v i d u u m , colore g r i f e o , pondere o , 3 j | , addito triplo

kali cauftici, it e r u m , ut antea, uftulabatur, masfam po r­ rig e n s n iv e a m ;

g) Quae in aqua ebulliente perfe& e (olvebatur.

h) S o ’utio hæc kalina, folutioni lit.d ) memoratte adfufa,

vaporando coar&ata & acido muriatico ad excesfum fa- turata terram depofuit filicea m , quae, ben e t lo t a & can- defafta, c o lo r e erat alba & p o n d ere 0 ,6 5 4 .

i ) Solutioni acidae, filiceo fepararo, inftillabatur lix i­

vium am m oniaci carbonicum & fecernebatur a r g illa , quae uftulara alba erat, pondere 0,02.

k) E f o l u t i o n e acida lit. e), a m m o n ia co cauftico accu­ rate f ai ur at a, p r x c i p i t a b a r u r f e d i m e n t u m f e r r u g i n e u m .

Ï) H o c in lix iv io kalino cauftico deco£lum e x h ib e ­

bat refiduum ferrum oxygenatu m , leniter calcinatum po n ­ dere 0, 044*

rn) L i x iv io fo lu tu m , addito acido muriatico fatu-

r a n t e , praecipitari ccepir, fed accedente fuperfiuo acido iterum folvebatur ; quo fa&o lixivium am m oniacale car­ b onicum excernebat terram argillaceam , quae ig n e cande- fa£ta co lo re erat a lb o , p o n d ere 0,124.

n) E folutione acida lit. *), m o d o (upra d ifto lit.k ) ferro

<5c argilla dem tis, dejiciebatur ope Natri carbonici terra alba ca rb o n ica , quæ uftulata po n d ere gaudebat 0.01 & cal-

carca e ra t, quippe quae acido foluta fulphurico G y p l um

generabar.

A n a ly fi m o d o defcriptae c o n v e n ie n te r P isfa h tb u s

ruber M ijniacus e x h ib e t:

Si-Siliceum Q!i t b) — — o>6 $ {

Àrgillacenm {litt, /, rn) — 0 ,1 4 ?

Cû icar eum 'Iit. tt') — — 0 , 0 t

Ferreum oxygen. (l i t .

k)

Volatile [litt. a. b. ) — — o, i o

A d d ito, quod deficit 0 ,0 4 *

1 , 0 0 .

E xp. X X X I I I Syntbeticum , quod non o m n in o fuper-

fluum judicetur *), addendum eft:

A d confirmandam an alyfin, qua p i t e t , contineri in Pisfalitho Misniaco determinata quantitate, S iliceu m , A r­ g illa c e u m , Calcareum ôc F e r r e u m , haec fimul ( u m t a , i g n i , quo liquefa£his eft lapis crudus E xp. X X X I , e x ­ p o n e b a n tu r; & vero conflabant in perfe£tam fcoriam , U p idis fcoriae, colore, nitore & denfitate haud abfimilem.

§• VII.

E x allatis O bfervationibus & Experim entis com p a­ rando jam facile eruitur, an & quousque a Misniaco dis­ crepent 8c inter fe c o n v en ia n t Sibirici lapidis examinara Specimina.

M i s n i a c i S p e c i m e n d iflin g vitu r:

a ) f r ac tu r a, i na r qua l i , f e f t u c o fa ;

b) pondere fpecifico 2 ,2 4 9 ; c) fufibili c o m p o fitio n c ;

d) partibus, Sc qualitate 8c quantitate determinata

Exp. X X X IÎ, conftirutivis, quarum argillacea, licet a fili- cea multo fu peretur, chara£terem impertiri videtur fuum H a n c ob causfam in Syftemate Foflilium G en eri Argillaceo

adfcriptiim °) fpecifico & triviali n o m in e haud in ep te appelletur A r g i l l a F ijp i l i t b u s > cujus F arieta s :

1) rubra a nobis defcripta eft §. V I .

2) brunefcens, ejusdem fere c o m p o fitio n is, dudum e x ­ aminata

S i b i r i c i l a p i d i s S p e c i m i n a discrepant a M is n ia c o

& inter fe co nv eniunt:

a) fra&ura aequali & conchæ form i ; b) pondere fpec. 25043 ad 2 ,1 4 9 ; c) refradtaria in igne in d o le;

a) partibus c o n ftitu tiv is , (ummatim expofitis, fcilicet: /iliceis, c e n te n a r iis , 82 ad 9 0

argillaceis, — — | ad 24»

ferre is, — — — | ad j | ,

V olatilibus, — — 6 | ad 9 | :

quarum parcifli.na argillacea & filicea, ut in O palo & a- nalogis lapidibus a W i e g l b b, * * * ) G m e l i n ****) Ru p r e c h t

* * ; : ■ * & Kl a p r o t h ***•*) examinatis, abundanrifîima i n d i ­

cat ad Genus Siliceum transferendum esfe lapidem Sibi- ricum: M u ta to 'n o m in e , haud i n c o n g r u o , appellari po sfet

S i l e x P i / f o p a l u s , cujus V arietates 1 — 4, facie & co lo re

f in g u ia res, defcriptae funt §§. 11 — V.

* ) I V e r n e r , V e r z . d - s Pnbff. M i n e r . C a b in . B. I. p . 2 8 r . * * ) V V i e g l e b , C r e l l N e u . E n t d e c k , in d e r C h e r n . T h . X I . p . 1 8 - 2 7 . ***) Crell , C h e m . A n n a l . 1 7 8 8 . B. I, p a g . 3 9 8 - - 4 0 0 . ***# ) Crt l l, 1. c. i 7 9 r , B . I , p a g . 3 0 1 - 3 0 3 , ** *♦*) P h y f i k a l . A r b e i t e n 2 S t . p. 5 5 . B e y t r . z u r C h e m . k e n n t n . d e r M i n e r a l k ô r p . B. I, p. 9 4 , 9 6 . B. I I . p. i t s , 1 1 6 , 1 5 1 - 1 6 1 , 1 6 5 - 1 6 9 .