Ef F1D

10 ^. D. B./

COGITATIONES

DE

VER1TATIBUS

SENSUUM, RAT10NIS

ET

F1D Ε I-

Quarum

Partem Priorem

Venia Amptiff, Facult. Pbiiof. Upfal.

PR^ESIDE

Doct. Ρ Ef RO NICOLAO

CHRISTIERNIN,

Log, et Metaph. Prof. Reg ^et Ord.

Publica ceη far ^a fubmittit

PETRUS E. MOLLER

Veftmmnus

In Audit. Guftav. Min. Die X Dec.

Anni MDCCLXXVII. ' Horis a. τη. folitis.

La veriti ne fatt pas tant de bien dans le monde} ^que Jes appnrences y font de mal.

UPSALIJE, typis Edmannianis,

RÅD-och HANDELSMANNEN

i SALA

HÖGAGTAD

Herr ERIC MÖLLER,

SAMT

dygdJdla

FRU MAR. HOLMGREN.

mine huldaste

Om ^nu

det nit i bjertat bor Med orden kunde lifligt tydas,

Bä [kulle vifl, Min Far och Mor,

Med Edar Bild mitt arhet prydas♦

Men for Er kårlek och bejvår, Jag dock min tackfamhet förklarar;

Min vördnad ju fulkomlig år ^, Faß gåfvan ej mot viljan fvarar.

mine huldaste föräldrars

Lydigfle Son

PEHR E, MÜLLER,

$.

Nativam bominum feien di veritatem inda·

gandi adßruit cupiditatem.

Nobiiiffimus ^{quentem &} cogitandi habitus, raultiplicem exercitationem, tam per feniuum quam fre- per

Mentis diligenteto adtentionem & reflexionem com-

paratur & perficitur. Is ad veritatis & virtutis Cognitio¬

nen! praecipua fua objefta col!ineat,& fubie£tum cogitans

eo majorem indipiicitur dignitatem , quo perfe&iores co- gitationes de pluribus rebus utilioribus promte & cele-

riter eiicit. Si quanta animis humanis infita eft iciendi cupiditas, tanta quoque adminiculorum copia ad rerum notitiam adquirendam data föret, tantaque fimul conces- fa prudentia, illis, qua ad manurn iunt, rite utendi; nul-

lo quidem negotio ad fapientiam grasfari poilemus, ni- hilque obftaret, quo minus, quae hac univerfitate ^com·

prehenduntur, cognita & perfpc&a haberemus plurima.

Sed quoties vel inilrumentis, ad res examinandas neces- fariis, vel genuino ac legitimo eorundem ufu deftituitur

imbecilla mens & fciendi avida, vix aliter evenire pot-

eft, quam ut tanto majori impetu prajccps ruat in fa^

bulas & ficfiones, quanto flagrantiori defiderio ad fci-

entiam feftinat. Abfit _ergo vana in rebus nullius mor menti curiofitas, quas vires mentis & irreparabile tern- pus inutiiitcr confumit, quasque in rebus & mutationi-

bu« confiderandis oceupatur, quas mentis cognofcendi vi-

A res

1 De veritatibus Senfuum

res fubterfugiunt. Nihil certe eos, qui in Eruditorum re- ferri geftiunt numerum, magis ridiculos & contemtos efficit, ^quam quod, in fterihbus inanibusque difquifitio-

nibus occupati, de lana, ut ajunt, caprina, vel de cam- pis ac montibns Luns interdum digiadientur; nam rü¬

de etiam vulgus eos omnes defpicit, qui, negle&is rebus

utilibus, aftualibus & obviis, de aliis mundorum Syfle-

matibus, inter fe folent certare. Experientia, fida illa Ma- giilra, & harmonia bominum in ientiendo communis,

fit unicus ille lapis Lydius, a quo dignoici, & ad quem veritas exigi debeat. Scientis artesque liberales, greift - bus profeåo longe audacioribus, majus jam dudum a- fcendiflent faftigium, fi Philofophi panta temeritate hy- potbefibus, & pro cujusque ingenio confi&is Syilema-

tibus haud effent decepti ^; quum potius obfervationes

& experientiam confulere ac incerpreiari, eaque defi-

ciente

ignorantiam faceri, ingenue debuilTent. Quod ve¬

rum, & naturs confentaneum, non prius fspe agnofcatur,

quam omnes poiTlbiles conjeåurs fuo quslibet temporis

intervallo, in fcenam prius prodierint, imbecillitatis levi- tatisque mentis potius humans, quam malitix indicium eil.

Nativs noftrs iciendi cupiditati ^non parum incitament!

addit, quod in verba Magiftri jurare, antiquitatisve ca- pti prsjudicio, omnia a Majoribus recepta, ceu vera am- ple&i, non teneamur; fed ab anteceilbrum figmentis ^re-

cedere, nova inftituere experimenta, certioresque inde

elicere fine periculo audeamus conclufiones.

Verum igitur & bonum, humans difquifitionis ex- optatiffimum eile fcopum, extra omnem dubitationis a··

leam _ponere non dubitamus; huc omnes tendunt, &

ut intellectus cogit3tiones, verbisque prolats fententis

habeantur rerum indoli & naturs conformes, quilibet

optat; nam alias ejusmodi propofitio nullum generi hu-

mano conciliaret uium. Ubicunque integritas animi &

ve-

Ra-tionis Fidei, 3 veritatis ftudium in difquifitionibus, obfervationibus &

explicationibus unice regnat, ibi Scientiarum ^incremen-

tum & reformatio exfpeclari poteih Labore enim &

diligenti contemplatione in lucera protrahitur veritas, quanrumvis faepe abscondita; & flagranti bujus amore

incenfus, fl non omnes errores femper evitet, difficilius

tarnen in illos cadit, & facilius tandem ex illis extricatur.

Res veras, objekive fpeåatas, eile catena quadam indiiloiubili connexas, n@n refragamur; ied, fl ad men·

tis facukates & modum eas cognofcendi animum verta- mus, earum diverfltatem & diåinäam indoiem facile

reperimus. Quia nempe varia» nobis occurrunt res, &

diverfa objefta, quorum alia racionis duntaxat perfpica-

cia intelligere, alia (enflbus unice percipere licet, inque

haud paucis etiam proprio; obfervationis defe&us, alio-

rum hominum experientia compenfatur, Logici in Sen·

fuales, Rationales, & ex aliorum objevvationibus nobis notas

difpefcunt Feritates. Quum autem maxirne neceflariura iit & utile, hafce veritates

tam variis cognofcendas fub- fldiis, a fe invicern difcernere, & adminicula etiam, qui-

bus cognofcuntur, ^nota & in numerato habere, hane

rem pro modulo virium explicare ego in animum in- duxi. Ante omnia tarnen, ea, qua par eft, animi ob- fervantia, tuum, C. L. favorem & mitiorem ceniuram mihi pacifcor.

$. II.

Veritatis partitionem, & nonniillorum de Veri·

täte Metaphyfica opiniones recenfet.

Veritatem in fe immutabflem & conflantem efle, &

magni nominis Philofophi contendunt, ^& ipfa ^rerum in-

doies indicat* Errores vero & falflr opiniones, ^arena; inflar Oceani, numero carent. Neque id nobis admirationem

A 2 mo-

4 De veritatibus Senfuum "

moveat; nam error fua, asque ac veritas, habet princi-

pia, quae femel aflumta, innumera non poilunt non gi- gneré horrida monftra, faliaque confe&aria. Quid ?

quod, veritatem tantis involutam & commixtam imagi-

nariis conceptibus proponere haud raro geftiunt nonnui-

li, ^ut vix a falficate difcernatur, vel faltem ad earo e- ruendam, trsulto opus fit tempore, circurnfpeftioneque;

is igitur canon probe eil Cenendus, quod veritas fimpii-

cifliroo & natura convenientt modo proponi amet,o- mnemque deteiletur larvam ; quum tarnen e contrario,

ne anguis, qui latet in herba, appareat, errores, & er-

rantium Do&orum docta fophismata, opus habeant per-

fonata & fi&itia facie, fpeciofa fcilicet probatione, ad te- gendas, quoad fieri poteil, falfitatis rugas, quer, larva de-

tra&a, omnes deierrerent. Ba?c, nt vocatur, nuda ve¬

ritas, licet in fé non fit nifi una, cuilibet rei genuina

& propria, inque ipfa ejus indole fundata; ratione tarnen

modi ^eam confiderandi triplex fiatui folet, Metapbyßca ^y Logica & Ethica ieu Moralis, ^quarura pofirema ^, quae in

verbis feu conformitaie & convenientia fermonis, aut quorumcunque fignorum externorum, cum intima ani-

mi fententia & perfvafione locum habet, & falfiloquio

opponitur, veracitatis potius & ßnceritatis, quam Veri-

tatis tuetur nomen, praefertim quia propofitio eile potefi

JEthice _vera, quamvis rerum veritati haud refpondent d)

Veritatem Metaphyficatn Philofophi ^, neque immerito ,

appellant Tranfcendentalem & maxime Ahflra&am, quoni-

am omnibus & corporibus & immaterialibus competere debeat entibus, abftrahendo fcilicet ab omni cogitatione

& cogitante. Ejusmodi in rebus dari veritatem fundamen¬

talem _{, omnes} fere faniores conteodunt. Quod fi enim

»Ullas fuerint res, nulla conformitas cogitationum cum

rebus

«) Confr» Leck.JLibr» IV, Cnp» V« §» II»

Rationis Fidei. 5 rebus cfari poflet. Nuila tum norma,' nullumque fun-

damentum eifet verarnm cogitationum. Adhuc tamen iub judice Iis eil, an hujus radicalis veritatis univeria-

liiTin>a natura, clara evadat, fölitis explicationibus, de-

rnonftraiionibus & definitionibus. Multi quidem in e-

jus expofitione operam, Ted difpori cum fuccefiu, coilo-

cavere. Non pauci in couformitate rei cutn intelhEiu Divin α veritatem ponunt Metaphyficam, quafi veritas radicalis

haud eilet norma quoque intelledus Divini. Donatus alt.

Verum in genere eile, quicquid revera eil id, quod es- fe dicitur b). Illufl. Wolffius per ordinem in varietate eo»

rum, qua* fimul funt, ac fe invicem confequuntur, feu

qua? enti conveniunt, eam definit, poilulatque, nihil in

ente quocunque concipi pofle, quod non determinetur

vel _per Principium Contradiclionis vel Rationis fuffici-

entis c). Celeb. Knutzen, eandem quoque tenens fenten-

tiam, qua? in rebus, inquit, obtinet veritas, feu ^{qua res}

habet eflentiam fibi convenientem

fve convenientia eo- rum, quae rei infunt, cum principio Contradichonis &

Rationis fufficientis, dicitur Metaphyfica d) Clav. Can-

zinseriam per ordinem ^eorum, qua? enti infunt, hanc

defcribit veritatem e). lockius eam nihil alind eile, eon-

tendit, quam ipfam rerum exiilentiam, ideis refponden-

tem, quibus illarum nomina iliigata funt /) Dalbam eam veritatem appellat Metaphyficam, qua? habetur in rebus, propria fua undequaque natura conftitutis <?). DiQionnai-

re Encyclopedique Tit. Ferite ita: On entend par Veritc Metaphyfique V exiilence réeile des chofes, conformes

A 3 a>ux

b) Metaphyfica Ufualis Cnp. VII. §.§.7. ^II·

0 Wollfii Ont. Part. I. Seth III. Cap. VI. §♦ §. 472· Rlv»

d) In fua Logicn §. 233.

0 Meditaf Philof. Cap. XXII, §. 229.

/) Lock. Lib. IV. Cap. V- §. II.

|) Dalham deratione refle cogitandi <&c, L. I. Ρ. II. Cap. II. 163.

6 De veritatibus finfuum

aux idées, aux quelles nous avons attaché des mots, pour defigner ces choiesjainfi connoitre la verité dans le fens Mecaphyfique, c' eil: appercéroir les chofes telles, qu'el*

les fönt en elles raeme, & ^en juger conformement å

nature. Aliorum

ne B. L. tentemus patientiam,

in hac exfucca materia cogitationes, libenter receniere

omittimus.

§· III.

Pbilq/opborum explicationes, /. pv^ecedente al-

latas, jußa exa?ninat trutina.

Hifce jam hiflorice prtemiiiis, varias hac de veri-

tate ^fententias, fupra receniitas, ad examen revocare nobis liceat; non quod pras alsis fapere nobis videamur, quippe qui valde potius optamus ne, quum Charybdin

evitare velimus, in Schyllam incidamus. Uli, qui in

conformitate rei cum intelleétu Divino Veritarem collo-

cant Metaphyficam, tarn alte in eruendo ipfo veritatis principio afcendere ducunt neceilarium, ut altius quid- piam excogitari nequeat; at quia inteile&u Divino nil perfeétius, nil öltius coacipi poteft, in illo, ut cauffa prima & ultima fubfiilendum credunt. Sed Π htec ^con-

venientia perfeélam & unicam Veritatis Metaphynca? ef-

ficeret normam

ad quam nos eam dijudicemus intelli»

gamusque, inde, quasfo, quid aliud fequatur, quam ut,

quomodo hic intelleélus fit comparatip, & in quo res

cum eo, veluti ipfo principio & fundamento, conveniat, prius nofcamus, quam ipfam rerum veritatem. Cocpo-

ra tarnen longe ante cognofcimus, quam animam no-

itram, & quid fit ^ens fpirituale finitum, prius & ela-

rius intelliginaus, quam infinitum. Cognitio intelleélus

Divini fane ultima eil, &, revelatione ^non fuccurrente, femper manca; multi igitur veritatem ^{, quae} rebus plu-

rimi*

Ration is zf Fi de i.

7 rimis ineft, fatis intellexerunt, prius rquam Intelleåum

Divinum rite & vix mediocriter cognoverunr. Nam infiniius Dei intelleclus nobis incomprehenfibilis'eil, &

in conterrplatione eilentise Divinte, tanquam primo &

digniilimo objedo, in primis occupari videtur. Qui ve·

ritatem Metaphyficam principiis Contradidionis & Ratio- nis fufficientis ita fuperflruunt, ut, hifce principiis iubla- tis, qua? eit in rebus, veritas etiam tollatur, fpecioias

& experientia; primo afpedu conformes, iuis, hac in

re, explicationibus induunt raiiones ; re ^vero curarius examinafa

periculum eil ne cogitationes ^eorum

Γι non

plane faifse, logomachiae tamen, & inutilium diitindio-

num tricarumque fint plena1. Ipii enim viam, qua ad realem itur veritatem, plus quam par efl & neceflariura

longam faciunt. Non quidem iis rebus aliquam adflrui-

mus veritatem, _quae hifce principiis contradicunt univer-

falibus; fed hare principia eo minus ad eruendam & in- veniendam Veritatem Metaphyficam inferviunt, quo cer- tius eil, eadem potiilimnrn in idearum abftradarum con-

fideratione adplicari. Res fingulares primo percipimus ieafibus, de iis judicamus, & per eaiurr» comparationem,

convenientiam aut difcrimen, ^ad generaliores & abftra- (Ras fenfim aicendimus ideas. Convrilione de Entis fin-

gularis prafentia, ni prius, nil certius ed, objedli _quan-

do impreflio in fenfum incurrit, _quaque cuiliber ieniui

& fentienti eil manifefta; per difinitiones vero & uni- verialia principia ^, an verior evadat conflans rei fenfa- tio, dubii haremiis. Prima de rebus fingularibus judi- cia & primitiva; perceptiones, imperio non fubjacent ra-

tionis, ied ab ipiis excitantur fpeciebus impreilis. Unus- quisque de rerum fingularium veritate certus vivere _pot- eft, licet Principiorum Contradidlionis & Rationis fuf¬

ficientis nonoina nunquam audiverit, multo minus eo¬

rum abitraåum conceptum rite intelligat. ^{Quando Pa¬}

rum

§ De vcritatibus Senfuum

rum propofitionum Patroni, omnera ex illis derivare ftu-

deant certiiudinem, vulgus merito ridet, quia ^per re- petitas & conformes fenfationes, rea-litatem ^rerum abs-

que omni demonftracione cognofcitj de evidentia vero

horum Principiorum ut convincatur, muita adhibenda

eil cogitationum finguiarium iodudtio;tam generaha il-

ia judicat, ^ut non iiluftrare poifint individua, etiamii

aliquid lucis forte afferre valeant cogitationibus univer-

falioribus. Si denique hsc principia veritatis Metaphy«

iicae cdnfliiuererit critcrium, prono inde ftueret aiveo,

eura, cui htec fint nota, magis de fiua & retum exijften·

tia convi&ura vivere, quam hominem rudern, harum

univerfalium propofitionum infcium; Experientia tarnen

certiores non facit, Scepticos non ex infima & ignara ple-

be in fcenam prodire literariam, fed viros pierumque

fuifie immenis imaginationis & abitraftionis, qui uni-

verialia condita principia , & regulas de rerum natura ge- nerales, potifiimum in dubium ^yocarunt. Usque ad eo-

rura igitur tempora, qui decantata haec invenere princi¬

pia, eaque ut Genios, iuis prtefecerunt Syftemacibus, ve-

ritas Metapbyiica nullam habuifiet reguiam, nullumque

fundamentum cognitum, quo niteretur. Nos breviteri-

ta mentem noffram expritnimus. Id, quod extra cogi-

tationes non appellare jubet fana ratio, quia

nullam habet realitatem extra cerebrum eorum, qui hoc

fibimet imaginando repralentanf. Ejusmodi igitur fig-

menta unice dependent ab arbitrariis phantafiae compo- fitionibus & feparationibus, atque ideales tantum relatio-

nes ad fe invicem habent. Sed res, in fenfus eodem mo¬

do conftanter & fecceifive incurrentes, & cum fenfio-

nibus communibus coharrentes, pendent a fa&is nuturae,

non a peculiaribus fentiendum perceptionibus. Etiam ^ne-

gationes, privationes ac defeftus rerum qualitatumque

realium, non pendent a noftro arbitrio, fed cum rebus

jexi-

Kationis & Fi de κ 9 exiftentibus conjursåse eile intelligunfur. v. gr. tenebra?, filentium, mors, ignorantia &c. Hifce ea, qua par eil,

c?utione pofitis, judicio & cenfura; C. L. benigne re-

linquinaus, num jure Veritatem Mttapbyficam & a cogita-

tiomhus _vel ab fira Stam

voce raus ipjam verum, vel poßtivarum, privativarum, exiflentiam, quatenus independens eß α ^no~

ßris fenfibus, pereeptionibus, abflvaStis conceptibus ac medita- tionibus. Hicc erit realis cogicandi & intelligendi norma.

Nota.

ldealifla, qui natura confiderationem ieponunt &

fere negligunt, iuis ideis abflradlis & imaginationibus, in

mente pro lubitu formacis combinatisque, nova formant Syfteroata, parum folliciti, ^an ullis rebus refpondeant,

nec nejideoque corporum Veritatem Metaphyiicam ^non

nifi idealem, in abilra&ionum relatione admittunt, rea¬

lem tollunf. Imagmariae eorum conclufiones

nullo quia junguntur cum obje£tis nexu, hypothetica ejusmodi &

confida placita, non diutius docentur fibique conilane,

quam dogmatum auåores & feftatores vitam agunt; in

iola imaginationis operatione fundatae, extra cerebrum

eorum non exiilunt, & cum eo evanefeunt, Sceptici

non tarn veritatem rerum fingularium, quam certitudi-

nem regularum univerfalium impugnafle videntur.

§. IV.

Mentionem facit Veritatis Logicse & Fhilofo' phorum de ea Jententias recenfet.

Si veritas, _quas rebus convenit, maxima & firmis- iima daretur, mens tarnen humana ratioque nullano il- lius conviäionem & indubitatum fenfum adquirere pos-

fet, ^vana & irrita eilet ejusmodi veritas, quia moitales

in ea invefliganda Siiyphi volverent faxum, atque in praxi perpetuo hallucinarentur, Quando yero inter no-

B ΐ _ilras

ϊ® De Veritäti bus Senfuum

ftras cogitationes & enunciationes ac ipfa objecla, aliqua

deprehenditur conftans convenientia, vevitas communi-

ter appellatur Logica> in cujus explicatione Philofophi a-

micius fere conipirare videneur, quam de Metaphyilca,,

fupra nominata. Epicuvus, Büffierus, Ridigerus &c. ve®

rum, hoc ienfu fumtum, appeliant, quod & fenfui in·

terno, ac externo, nec non anticipationi feu prolepii,

nempe perceptioni ^, a natura imprefiae, reipondet. Pia·

tonis ftylo verum eil, quod cum ideis convenit. Ex II«

lud. Wolfii icitis, quicquid poteft ^e natura iubjedi de-

terminari. Ex mente Cartefu, verum eft, quicquid cla-

re ac diflinfte potefl concipi. Cbrift. Thomujium fi con- iulas, verum vocatur, quod cum ratione humana con- gruit. Canzii arbitrio, quod fenfus fecundum cautiones

rite perceperunt, & quod ex illis perceptionibus fecundum

leges Logicas elicitur b). Knutzen in convenientia cognitio-

nis noilrae cum ejusdem objedis, Veritatem ponit Logi-

cam i). fPalcbius ita eam definit: Die Logifche Wahrheit

ift eine übereinilimmung der Gedanken mit der Sache

felbfl vermitteln: der Empfindung k). Itaque veritas

logica cogitationibus & propofitionibus humanis tribui-

tur, quatenus exprimunt & repradentant conformitatem

cum rebus extra cogitationes pofitis & exiftentibus.

§. v.

Ut veritatis indoles ac genefis clarius perjpiciatur^

diverfos modos, veras in nobis cogitationes

excitandi, generat im confiderat»

Sicut infantes nati fumus, cognitionis rerum exper- tes, itaque mens noftra imbecilla & imperita, ftatim poit

nati-

h) Confet· Canzii Medit. Ph. Se£h II. Cap. III. §· 8^4·

*) In Logiea Se&. II. Cäp. I, §. 232.

k) Walchii PhiloC Lexic. Tit.. Wahrheit»

Ratioms zf Fidei. ^II

t

nativitatem, non minus in naturalibus, quam in fuper-

mturaiibus, in mareriaiibus paritcr ac immaterialibus, in fmgularibus & univerfahbus, in concretis &: abftra&is,

cbicurata ett, & plane c&cutif. Objefta neceflitatum no- ilrarum primo appetimus, lisque perceptionibus & per- ceprionum combinarionibus, in cafibus fmgularibus fen«

iim imbuimur, quas forcuitus rerum exremarum occur- fus, foli patrii conivetudines, & apta vel inepta cum a·

Iiis confabulatio, fenfibus fuggerunt. Tnde oriuntur pri—

mitivae idearuna ?n anima eombinationes &: feparatio-

nes, relationes «quaiitatis aut inrequalicads, fimilitudi-

nis, diilimilitudinis

oppoiitionis ^, caufla; & effe&us»

Nulias in mente deprehendimus mutationes, fenfationi-

bus priores; iisque in lethargo & iomno ceilantibus, a-

nima ad iui conicientiam haud prius redit, quam im- prefliones rerum externarum rurfus fentire incipiat. Vis

& actus percipiendi, ipfi quidem animae ineft, ipiaque plures impreffiones & affectiones fucceflivas, per adten-

dendi & comparandi a£tum diicernit & inter ie conferr;

Ted objefta percipienda extriniecus recipit, atque ad ea contemplanda vis interna adplicatur. Sui compos dicitur

horoo, quamdiu valecudo manet in flatu ordinario, &

omnium organorum ienfationes harmoniere confvetum

claritatis gradum habent. At extra ie rapi dicitur ille,

in quo una ieniätio, prse ceteris vividiiTima fa£ta ^, ceteras

omnes obicurat. Non _ergo Sui & rerum aliarum con- feientia eft in animre poteftate vel arbicrio poiita, ied a diverfis impreiliönibus in organa ienforia ita pendet, ut, his valide & diutius aeeeptis, anima fenriones obje&o-

rum nec mutare, nec a fui confcientia eas removere va- leat; fublatis vero rebus externis, ivel impeditis ^earum

in organa tenfuum impreffionibus ^, a£tus ientiendi in

mente mox definit, neque ante novam fenfuum ad ob-

je&a adplicationera, iterum excitatur, Quo debiliores

B 2 &

De Verität i bus Senfuum

Sc celeriores fuerint impreffiones ^, eo imbeciiliores Sc fa-

cilius evanefcentes in amipa oriuntur feniiones, & quam- diu plurirass impreffiones, a diverfis rebus, partibus & mu- tationibus in organis iemper conjunguntur, tamdiu a- nirn« ienfiones confufae Sc imperfe^tas permanent; ied

quo diutius conrinuantur aut fa?pius repetuntur impres- fiones, & quo magis in variatis circumftantiis ^organa ad

diverfa objefta eorumque partes (eparatim Sc fuccefiive adplicantur, eo clariores ac diilincfiores feniiones noiirac

ieniim Sc pedetentim evadere obfervantur. Hinc ^pro di-

veriitate _organorum Sc impreflionum, quae in eadem jfiunt, varias Sc diverfas in mente noftra produci repras- fentationes, animadvertimus; unde, qui aut organis fen-

tiendi idoneis caret, aut nullas ab cbje&is impreffiones

in organa unqüam accepit, is res earumque afFe&iones plane ignorat, omnesque cogitationes & ienfiones in aliis, quse cum nofiris nullam fimiiitudinem habent,ca»

ptum nofirum vel fuperant, vel ^{cum eo} pugnant. In·

colarum, zonam habitantium torridam, difficultas in cre-

dendo, quod aqua, fasviente hieme, non modo fluidi»

tatem amittat, verum etiam ita in glaciem commutetur,

ut graviifima ferre poffit onera, nobis admirationem

haud moveat; Senfibus ^enim nullam fibi de glacie com- parare potuerunt notionem, ied aquam, ut materiam Iemper liquidam, ^perpetuo obiervarunt. Etiam, qui c«-

cus natus, aut in fpisfis tenebris educatus fuit, nuilos de

luce Sc coloribus _conceptus habet, neque odorum &

faporum difcrirrsina quisquam novit, qui corpora odo-

rifera naribns, Sc fgpida palato nunquam admovit. For¬

te praeter obje&a nofirorum quinque fenfuum, aliae ^res

Sc mutationes corpore« in globo terraqueo exiftunt, quas

a nobis nunquam percipiuntur, tum quod neutrum no- ftrorum quinque organorum afficiant, tum quod fenfu,

rebus ac mutationibus iftis proprio, deftituti iuruus; ocu-

^

.

lus

Rationis zf Fi de i. *3

lus enim non percipie ionum, neque auris a lumine,

odoribus ^aut iaporibus afficitur. Ideoque fi in alia vita,

novis & acutioribus ienfibus inftrueremur, aut fl ^con-

fiveta organa ignotas plane & fubtiliiTimas acciperent im- preifiones, alias inde & inauditas in anima orirentur _per- ceptiones, & novum natura fpe&aculufh, nobis in iis exhiberetur contemplandum. Sed mens noftra non tan-

tum ab obje&Ls, ^extra corpus pofitis, multiplices impres-

iiones recipit; verum etiam ^a quibusdam mutationibus

inträ fuperficiem corporis fui, fingulari modo, e. gr. in morbid, fame, fiti, vertigine ac pruritu, afficitur, alias-

que, quam a conta&u externo, fenfiones inde accipit, Denique eas, quse inträ mentem contingunt, mutationes

& fucceffivas in fe affecfiones, v. gr. gaudium, trifti- tiam, iram velodium, affirmationem vel negationem,

per ineimam fui confciewiam fimul fentit, & in fe ipia prafentes animadvertif. Res, ab anima diverfae, fine ^au-

xilio extraneo cognofci non poflunt, neque mens ad fe ipiam adtendendo

harum adquirere valet notitiam, ne¬

que corporum naturalem connexionem, generationem &

coniecutionem, fine feniuum apprehenfione primitiva aflequi potefh

§· VI.

Ferceptiones Reales ab imaginariis, vigilan-

tes facile difcernimus.

Si quis fentit incomniodum ftatum, qui excitatur

a fame, fiti aut calore nimio aeris ambientis, aut fi voluptatem capit a delicato cibo, potu & calore tempe-

rato, nemo ^non animadvertit, hafce perceptiones, toto, quod ajunt, coelo ab iis difFerre, _quas memoria horum obje&orum reproducit, aut imaginatio fingit ^ac pravi-

det. Senfatio efficitur a mutationibus, j per res externas in organo ienforio impreifis, atque deinceps continuatuc

B $ in-

1$ ^De veritatibus Senfuum.

infror Tum ad cerebrum usqne. In bis deprehendimus,

organa nec objetfa anim<e iubefle imperio, uf, vel ⁿ

plane non, vel extra fbum ordinem quidquara perci- ' ι

piat; Ted vis anims fentiendi invoiuntarie adplicatur,

quoties objecta fenfibilia inträ fphseram organorum iunc-

poHta. CeiTantibus vero vei mutatis organorum impres-

iionibus, conicientia rerum perceptarum vei definit vel

mutatur, Vis videndi & audiendi eilet nuiia. Γι ab impres-

fionibus obje£lorum haud conilanter & immutabiliter

penderent perceptiones. Ob eandem rationem memoria

impreflionum prasteritarum, eil invoiuntarie.- Imagina-

tio contra, occafione tantum priilinse feniionis, naicitur

ex Γοίο motu cerebri

ideoque. perceptionem fiuxam,

inconftantem ac pro arbitrio rautabüern ordinarie con- junäam habet.

F.adem diitin£lio in ipfis fenfionibus internis five

mere mentalibus locum habet. Aliud enim eil fentire triilitiam, gaudium , amorem, odium, iram, terrorera;

aliud has animi commofiones in memoriam revocare aut imaginando prasiumere, & menti contemplandas arbitra-

rio ordine objicere. Nemo enim pro fuo lubitu fen Hö¬

nes gratas in fe excitsre ac rerinere vaiet, aut ingratas

removere ac commufare.

Etiam fomnia & imaginationes prsteritas, a realibus

fenfionum praeteritarum reproduftionibus, vigüantes di-

ilinguimus. Dubitas 'forte, an phienomenon de perce- ptis hac no£te nuptiarum iolemnitatibus a fenfü pepen- deut, an ex imaginatione? facile decides. Poftquam e-

nim evigilaili, te in le£lo cubare animadvertiili, quod

cum nuptiarum perceptione non cohaeret. Contra ob-

fervafti, quietem tuam prasterita nocle, ^cum ülis feniio«

nibus accurate conne&i, quse ante obverfabantur anirao,

quam deicendifli in ie£tum. Nuliurn mentis ecumen, ad

difcrimen hocce perceptionum realium ab imaginariis &

«

iomniis

Rationis & FideL

iomniis detegendum, requiriiur, iéd iola vulgaris ^ätten, tentio, & comparatio rudiilimorum hominum iufficit IV

Nota.

Conilat in mente rioilra flepius reperiri ejusmodi repraeientationes, quaies ienfus externi & inferni baud excitaruni. Has ^vero ex iis, _quae per ienfus intravere

mens ipia, vi fua polmodum pro arbitrio edrormat

primo Compofitione e. c. quum ex diverfis irnagmibus au- ri & montis, aureum montern cogitatione effingimus.

Etiam per phantafiam ^trunco corporis humani jungimus

Caput bovinurn & pedes equinos, quae figmenta & pin- gi & iculpi ^po (Tu hl Dcinde fingimus Amplificatione aut diminutioue

veluti, quum ex horn i ne vulgaris ila tu ra? ^

nobis Gigantera vel Nanum imaginamur. Hoc modo a Jimitata quadam exicnfione, ienfibus percepta3 per ad-

ditionem aut fubtraflionem imagmariara, cogitamus de

exfenfione maxima & minima. Tertio operatur im a gi¬

natio Similitudine & prcportione, ut cum ex veflium vel

tedium vifarum idea, aliarura imaginem formamus,, quas nunquara vidimus. Quarto tribut quoque bifce modis conjun-

&is imaginatio nonnunquam fuam excercet vim, dum v..

gr. innumeros mundos poflibiles, dum ^rerum defeftus,

dum nihilum, ii ^{ve omnium rerum abfentiam} aut non exi-

ilentiam, menti confideranda & comparanda exbibet. In fomniis etiam, imaginationis a£livifatem obfervamus,

dum objefta longe alio modo ^, ordine & nexu menti infinuantur, quam ienfibus fuerint percepta. Imagina-

tionis efFeclus funt fabulce, allegoriai, parabola?, hypo-

thefes omniaque in artibus & fcientiis abstraélis nova

inventa, _qua^ imaginaria permanent, donec effiCtze &

cxcogitatae ideac, feniibus ^re ipia explorandaj objiciantur.

Con- l) Confr. Canzii medit. §. 82.3. Esfais Pliilof. fur 1' origine ^des:

idées _par Hume pag. 33. 35. Dalbam JL. i- E. 2» C. II; §»§, 16 j, *68#·

Candiliac Cours d* Etudes _{T» 4,}

i6 Be Veritätib ^us Senfuum.

Confeffariwn.

Patet igitur fenfionibus refpondere aliquod objeftum

extra perceptionem mentis, fed imaginariis conceptibus

nullae res, a cogitatione diverfaj, refpondent; hinc exi-

ftentiam mere idealera habent, noti realem. Quoties i-

taque in cogicationibus aliquid addimus ^aut demimus

obje&is, fenfibus perceptis, vel eorum ordi.nem muta-

mus, oriuntur phantasmata, five figmenta & conceptus imaginarii, quibus non major realitas tribui poteft, quam fomniis, quje fubje&ive tanturn in mente dantur^ non obje£tive extra illam m). - Sola tamen claritas & vividi-

tas idearum, non femper fufficit ad difcernendas reales perceptiones a fiåis, quia imaginarii conceptus, per men¬

tis adplicationem & adtentionera, quam imxime vividi

fieri pofTunh

V _{§. vir.}

In modo percipiendi objecia, Jenßbus obvia, magna

tnter komines deprehenditur convenientia, fi

eundem adtentionis gradum adhibeant.

Licet finguli homines in facie, ftatura, greiTu, lo- quela & icriptura aliquid peculiare & ab aliis diverfum habeant, tamen inter illos magna obfervatur fimilitu- do; ita quoque in organis fentiendi ipfisque ienfioni- bus, qua maximam partem conveniunt, etiamfi a pecu- liari & diveria organorum conformatione, in non pau- cis difcrepent. Dantur quidem varii fentiendi gradus,

& homo homine adcuratiores animo comple&itur fen- fiones; in iisdem tamen circumflantiis conflituti, pleri-

que multa habent communia. Nimirum, licet alii aliis

acutius videant audiantque, & fuum cuique pulcrum fit,

w) Vide Dalham de rat, recte cogit, Ρ, I, C. I, §. z6, & Wolffli

Ont. lat, §, §. 77, i 10. 493,

Rat ionis & Fidei. ₁₇

figuras eamen, magnitudines, colores, motus & fonos

corporam, eodera prope modo difcernunt. Nec mi¬

nus odores & fapores diveriorum obje&orum diftin-;

gvunt, quamvis unum genus odoris ac faporis, adver-

ium fic quibusdam, quod aliis gratiflimum vei haud inju-

cundum fapit. Etiam iidem odores & fapores, in feneåute

atque poit longam & continuam confvetudinem, aliter nos afficiunt _qvam in juventufe. In ta&u ^quoque plurimaj variationes, (ed a diveria confvetudine & corporis tem-

perie reperiuntur. Quod uni eil: cepidum, aSteri eil: fri-

gidumj quod multis eil laeve vel molle, id aiiis delica-

tioribus eil afperum durumque. In delirantibus & men·

te captis plerumque fieri folet, ut cerebri perturbatio,

unam cancum, ab aliorum fenfibus valde abhorrentem,

certi obje&i percepiionem excitet, falvo manente ufu

fenfus communis in aliorum objeftorum perceptionibu?.

In figuris corporum, eorumque relationibus ac propor- tionibus percipiendis, ienfus hominum magis harmonice conipirant, quam in aliis qualitatibus percipiendis, ideo-

que perceptiones Geometrien & Arithmetica? Omnibus magis harmoniere & immutabiles eile videntur. Ex hac generali fenfionum humanarum convenientia, oritur ^ho¬

minum Senfus externus & internus communis, vi _cujus fenfa animi certis fignis invicem communicare & intel- ligere, focietatem concordes co'ere, ac nautua auxilia aeeipere & reddere commode poilunt,

§. VIII.

Senfationes funt vel Verse vel adparentes, easque per plurium fenßonum comparationem

mens difeernit.

Perceptiones reales, ab impreflione obje&orum, coo- jun&a cum adtentione mentis, oriuntur; ideoque ^quam-

C diu

Ig De veritßtibus fenfuum

f--

diu impreffiones organorum eaedem fuerini, & mentis

attentio invariata permanferit, non mutantur. Pbsepo-

rnena vera & hypoftatica funt, quee conllancer omni jfen- iui, diverfis (emporibus & convenienti difiantla, eadem adparenc. Senfus varias impreffiones, in diverfis vel iis-

dem circumftaniiis, recipiunt. Mentis eil fenfiones ea·

rumque caufias inter fe comparare. Si objeftum quod-

dam fubito fenfus afficit, aut veloci tranfitu _orgäna quafi praetervolat, oritur quaedam apparitio, quae tarnen imprefifionum antecedentium cum infequentibus compa- rationi, locum non relinquit, ideoque fixam & adcura-

tam rei repraefientationem, menti noftrar infinuare haud

valet. Sic de veritate perfonas Chrifii refurgentis, difci- puli primum dubii, poftmodum conftanti plurium ien-

iionum conformitate, iätis convifti, Dominum a mor- tuis redeuntem agnoverunt. Ea ergo, quae diutius Ten-

fiibns obverfantur, & per mor am quandam, vel fucces-

fivas impreffiones, eodem modo conflanter fui confci-

entiam excitanc, firmam apprebenfionem, & indubiatn

de objefti externi praefentia convi&ionem, animis no- ftris ingenerant. Sed ipfo ufu fenfuum faris edocemur,

vim organorum certi* eife limitibus circumfcriptam, ul¬

tra quos aut plane non, aut obfcure fantum & irnper-

fe^e objeila fentimus. Hinc imperfe&ior fenfatio, per

propiorem & magis exactam, aut per plurium organo¬

rum adplicationem perfici, corrigi & in veram commu- tari poteft. Quod fi éadem objeüa, vel ob mutatio-

nem organorum lentiendi, vel ob variationem fitus, di-

flantiae & medfi inter Speüatorem & objeSa interjacen- tis, aliter & imperfe&ius unico organo exhibeantur ^,

quam extra illas circumftaneias confianter percipluntur,

ejusmodi a cauffis extrinfecis pendentes variables im¬

preffiones, dici folent Adpaventia. Sic ob humores ^ocu-

li coloratos, Ifterico omnia objeita flava adparent. In¬

teger

Rationis ζ? Fidei. ₁₉ ieger baculus in aquam aliqua fui parte immerius, fra-

dus videtur. Omnia objeéta obfcurius & imperfe&ius per-

cipiunhjr in remotiori diflantia, quam in propiori. Fi-

gura circularis pro diverlo iitu oculorum, variatam re-

prasfentationem in mente producit. Senfationum ergo mutabilitas & diicrepantia, adparentiam gignif. Quara-

diu has variatas impreiliones ab ipfis & iolis ohjedis o-

riri, nobis perivademus, adparentiam cum verirate con-

fundimus; ied per plurium fenfionum comparationem

eas a cauifis extra obje&a derivare dididmus, ideoqus adparentias ^{a rerum} ipfarum efre&u diftingvere incepimus.

Has tarnen adparenies falladas, & variatas objedorum impreiliones ^x non pendent a noflro arbitrio, fed conftan·

ter juxta naturs leges & organorum indolem eliciuntur n).

Nota.

Senfatio qucevis exdfatur a peculiari fpecie organis impreiTa, & eatenus fenius ^non fallunt. Sed quoties

acceptas impreiliones ad cauflas imaginarias mens noftra refert, aut fpecies ab objedis remotioribus impreilas, x~

quales & conformes prsfumit ^{iis, qnas} in propiori di- ftantia & aliis drcunaftantiis, organa reciperent, judicium

de fpeckbus impreilis fallit & errat. Quidquid mente attenta & vigili, organo rite conitituco, debita diflan- tia, medio modoque ordinarie, fenfu percipimus, id ve¬

rum, non unice adparens eile agnofcimus,

$._IX.

Senfiones conßantes u uniformes verum fingul ^ar him ^{^} Junt pvimum if ultimum cogitationum

realium fundamentum.

Primus veri ienfus oritur a repetitis feniationibus

eorundem vel diverforum objeftorura, quatenus eorum

C 2 con-

«) Cfr. Neues organon durch Hrn. Lambert, zueuter Band, Fhae-

nomenol. 2 Haupil:, <§, 52. Dahlham J, cit, §♦ 7©,

2o De veritatibus Senfuum

eonforrnitatem vel diverfitatem femper animadverti-

föus. Ha?c conflantia fenfationum communium , eil

inflar Lydii lapidis, ad quem exigi oportet omnes

in univerfum derivativas veritates. Evidentiffima enim experientite certiiudine feie convi&um haud fatentem ^,

fruftra fperamus ullis rationibus convinci pofle, quan- tumvis validis. Confcientiam enim teftem, raticci«

natione efficaciorem

ejurafle atque exuiile talis eil

cenfendus. Si homines in rerum fingularium fenfioni-

bus haud confpirarent ^, neque convenire-r" in adibus

memoria, roulco minus ad concordiam urfqiiaro redigi pofient in abftra&is & imaginariis idearum combinatio-

nibus & feparationibus, vel futurarum fenfionum prae- vifionibus. Sane phrenetiei & delirantcs, re&e firpe ra- tiocinantur, ied ab adparentibus fenfionibus. Sub'ata ^er¬

go conftanti conformitate fenfionum humanarum, nul¬

lte cogitationes vera? , communes & géneri humano uti«

lesdari & excogitari poilent, nullaque provocatio ad fen-

fum communera, vim decidendi controverfias haberet.

Qui enim obfervaveric origines primas memoria?, ima- ginationis & notionum abitraclarum, quomodo ex at-

tentis & feparatis fenfionibus ortte fint; item origines perceptionum complexarum & eas notiones, ex quibus

iila? compofitae funt, is retro fecutus ^earum veftigia, fa¬

che deprehendet, omnes hominum praefumtiones, uni-

verfales & abftra&as de ^rerum indole & connnexione i·

deas, non aliud firm um fundamentum habere, quam in

comnaunihus & concordibus fenfacionibus. Eas propofi- tiones, quas in ideali & abitra&a confideratione circutn- fpecli & cauti Philofophi probarunt ^, de iis, quoties pos- funt, experientiam interrogant, hujusque examini o-

mnes ratiocinationes fubjiciunt, : illa damnante, rejicien-

das. Harmonicse imprefliones fenfuum, funt fatta in- dubia, ex quibus principia definiendi, meditandi & de¬

mon-

Riitionis CS Fidei. ²¹

mcnflrandi cuto defumi poiTunt. Comparando ienfafiones

earumque connexiones & cauiTas inveiligando, nafuram

ron fingimus, led interpretamur. Natura nobis non al- loquitur ni ii per ienfus; illius ci&amina revereri & in- terpretari fludebimus. Phiiofopbia quid aliud eil, quam excebentior obfervatio & explscacio Natura', fenfibus per-

teptat? Pauca funt _qua1 fenfus detegunt, ea tarnen quse conflanter docent, certiflima iunt & raanifefla: Co- gitatio itaqif&, qu« per (eniiones omnium hominum per- petuo con^raiatur, adeo indubia eil, ut nihil illa eile poffic verjus; ienfiones nempe internae & externa con- ilanfes & conformes, folie funt, quae adienfum extor«

quent; CJnde etlam ^contra fornniantem vel negantero fenistiones, fruflra rarionibus certamus* quia firmiibmas demonflrationes, ab experientia defumere cogimur.

Nota.

Exquifita organorum conflitutio ^, vi cujus ^rerum ex«

ternarum impreiliones facile & exa<3e intrant, una cum

diligenti & adrenta feniuum adplicatione & exercitatio-

ne, ad minutiilima feorfim & cum iuis nonainibus _per- cipienda, funt principia & fundamenta excolendi roemo- riaro & imaginationem. Ab his pendent mentis abilra-

åiones, fme quibus nulla de rebus & mutationibus ju-

dicia diilincte ferre poffumus. Animaneia quadrupedia,

iisdem fere organis inftrufta conipiciuntur, ac genus hu¬

manuni ; non tarnen eorum fenforia a tot rebus ienfibi-

libus ciaras accipiunt impreiliones ac homines, quorum attentio aliorum verbis fepius excitatur, & ad peculia-

res fenfuum adplicationes inftituendas dirigiturj unde

memoria & imaginandi vis mirifice extenditur. Ratio

quatenus reipe&um habet ad mundum maferialero, de- pendet ubiqne a conflitutione & impreflionc organo¬

rum, cuilibet objecto propria. Quis enim adeo eil re-

C ι rum

22 De veritatihus Senfuum ^y Ratioms FideL

rum imperitus, ut in fundamentis Scientiae Anatomica?»

Botanica;, Chemicae, Occonomicse, Mechani.c# & Phy-

fic# _, immediatas ac frequentes rerum fenfiones, utrarn-

que facere paginam, & nudas obiervationes ? quibusvis

ratiocinationibus potiores, habendas ignoret? Nec minus

primitiv# perceptiones in rebus Spiritualibus & morali«

bus, in guftu ordiuis & proportionis, ab internis & in»

voiuntariis ailuum fingularium ienüonibus oriuntur, in

quibus abftraåiones & abftra&orum com para tiones ulti¬

mo fundantur. Et profe&o ^, fl a podremo, de re qua«

übet lato judicio, ad prima usque ratiocinationum no-

ftrarum in ienfationibus communibus principia, vefligia

noftra relegentes, retrogredi iciremus, falla a veris, Sc

certa ab incertis facilius, quam ulla alia methodo, Sc magis indubie fecerneremus. Tnania enim figmenta nun-

quam in majori veriantur difcrimine, quam fi examini

fenfüum iubjiciantur, vel cum ienfationibus communi¬

bus & conilantibus comparentur, & fecundum ^eas dijudicentur*

Telam _vero, quam texere excrft fumus, Fpr#cide-

re jubet modus, quem nobis ffcatuimus.. Qu# de veri-

Catibus ac verifimiiibus Rationis & Fidei dicenda eflfent, alia, fi Deo plaeuerit, occafione

perfequi conabimur.

TANTUM.:

€'φ pour fatisfaire tios befiins & non pas notre curiofitb, jtie ks fen-

fations nous font donnies \ c'eß pour notis faire connourt le rapport

tpuc les étrcs extérieurs ont au notre, fef non pour nous faire con-

noitre ces etres en eux-mimes. Arretons

nous donc

i? ne eher- thons pas a diminuer par det fopbifmes fubtils le nombre. déjä trop fetis de nes connoisfances claires & certaines..

Mélanges de Littersr.. Hift. 5t de? Fhilöfopfev.