Et ;EGROTANTE,

$~3

Ζ K %

SPECIMEN ACADEMICUM,

GUSTU MENTIS SANO

ET

;EGROTANTE,

q^u o d

VENIA AMPL. FA. C. ΡΗ ILO Si UPS,

po äjctnc

Doct. Ρ Et RO NICOLAO CHRISTIERNIN,

I&og. et Metaph. Prof. Reg. et Ord.

fag, phii. h. t, dec»

PUBLICO EXAMINI SUBJICIT

Israel Fortelius ,

ostrobothn1ensis.

in aud. cattol. maj.. d. vii junii mdcclxxvil

h. s.

Eo longiu! homtnes a dignitate mentis humana remoti manent, quo rc*

mißhiT nativam anitni vim agetidi exercueruntt _dalbam.

upsali ae _j typis edmannianis.

VI R O

Aämodum Rev er en do atque Vraclariffimo

MAGISTRO, DOM.

1SAACO FOKTELIO.

Arditici Ecclefiarum, qua; Deo in Kemi colliguntnr»

longe meritiiiimo, & Lapponise Keoiienfis PRiE- POSITO graviffimo, Parenti ut optimo ^,

ira quavis reverenua, profequendo»

CT andern tat votis} totque deßderiis, optata fe mihi pra- hult occafio, qua pi etat em in te, Parens optime, meam,

publica teßatam facerem docmnento; & enim tucs eures, tuis- que impenfis, bafce page/las debeo; recipe vero illas placido

vultu. Meum denique erit, indefefßs Deum hivocare preci-

bus , dignetur te fuperftitem, mihi meisque confangvineis,

per diu confervare ^, ingravejcentemque feneElutem tuam, o- mni felicitatis flore cumulare. Hese ^ex intimis cordis reces-

fibus, vovet, vovebitque

PARENTI OPTIMO

obfequentiflimui filius

ISRAeL FORTELIUS.

§. I

Occurrendum proverbio: de gnftu ^non efl difputandum♦

e guftu mentis tum fano, tum aegrotante brevi

diflertatione a&urus, ab ipfo ilatim exordio tantilli operis, proverbio inter erudiros uiitatis- iimo: de guflu non efl: difputandum, brevioris in- flar prsloquii, occurendum exiilimo, ne quis argumen¬

tum hoc, non tancum ab ipfo exercitatioms fcopo aiie«

num, fed etiam a fenfu hominum communi abhorrens, judicet, verborum diverfa fignificatione, deluius. ^Nam

ienfus hujus proverbii hic non eil; quod de guilu, e-

jusque varietate, cauffis, effe^libus, ceterisque ^momen- tis, generatim nihil dicere liceat; fed quod a cujusque,

arbitrio non plane pendeat, cur htec vel illa res uni pla-

ceat, alteri difpliceat, cum per diverfas ab obje^lis ac-

ceptas iroprefliones, fuum cuique pulcrum eile videa¬

tur, & fua quemque trahat volupcas. Multa enim no- bis evidenter grata aut ingrata, obfervantur, cum ta¬

rnen caufla lateat, cur hane potius quam aliam feu ^con-

trariam adferant fenfationem; ut adeo latius pateat, quod

in fingulari cafu quondam ^poeta cecin t:

Non amo te Polufi, ncc pojfum dicere quare.

Scilicet, guftus boni & mali ipfam de bono & ^ma¬

lö ratiocinationem antevertit, atque ejus plane til or<go

Nequc enim ideo res qusrpiam nobis grata eil, _quia ta

A 2 lem

4 ^De gußu mentis fano

lern judlcamus, fed sdeo tale de re Judicium forma-

mus ac ferimus, quia rem talem guftu percipjrous, an«

tequam ad judicandum nos determinare potuimus. Di«

veriitas in lentiendo, partim a peculiari organorum con-

Aitutione, paitim a difTimili obje£torum in organa im- predione & varia affe&ione dependet, ideoque per di-

fceptariones mutari eo potefl minus, quo certius eil,

Senßbilium, aliutn judicem non dar i quam fenfum. Ipfum

vero guitus vocabuium adeo di verlas admittit adplica«

tiones, uc fupervacaneum non fit, ied multum ai ^per«

fpicuam, rerum tradationem faciat, fi quis expbcatus ejus vocis, haud fane faciles, enodare tentavent. Ma¬

xime autem de fano & aegrotante guftu, tum apud icri-

ptores tum in vita communi difputari novirous; fed

ita tarnen, ut non rato fub judice, Iis permaneat. Nos quidcm in hoc argumento Pfychologico tenues prodere

vires non detre&abimus, modo rem ulterius expenden-

di & in moribus formandis adplicandi3 aliis inde obla«

ta fuerit occafio a).

§. II.

Gußus mentis generatitn explicatur.

Guftus proprie in faporibus difcernendis veriatur, &

duia in nervis lingvar & palato fuam quafi officioam habat, ieniibus ut dici folent, externis, adnumeratur, 11- lud cjuippe organon a natura conceffum, ^quo in alimen-

mentis, refoluta per internas oris ^partes iaiia percipimus5

dici-

rt) Habuimus In hac materia pi neuntes, EJpii fur le Gaiit par A- lexandre Gefard, Augmente de trois dijfertnt. Sur Je mrme fujet par Μ ι s»

de Voltaire, D' Alembert & de Montesquieu. EJfai Hiflorique isf Fbi·

hf, Cur le _gout. L' Art de fentir & de juger ^en matiere, de Gout. Tom.

%. Effais fur divers fujets de litternture fe? de mornle par Trublet Tom.

3*.me pag. 129. Du Goür. ReverendiiEmi Rydelii diflertationem, deg«»

flu meuw fan· k? αgrosante.

if agrotante* ^S dicitur gnftus corporis. Hoc vocabulum in omni bus

fere lingvis, fignificatu Metaphorico ad mentexp trans¬

fertur, ad defignatidum eum anirm habkura, quo pul-

chritudinem & deformitatem oniroadvefrimus, quoqus

in artibus & avkionibus liberis, excellentlam yel defe-

£lum cum dele&atione vel t&'dio involuntarie obferva-

mus. Nos _ergo quando menti guftum tribuimus, hujus

vocabuii iignmcationem ita extendimus; uc ad internos

quoque fenfus feie exporrigat, & in tota fentiendi, Sc

fenfiones iotra pnrcordia difcernendi & comparandi fa·

culcate refideat, atque cum neceöario voluptatis vel tss-

dk feniu conjunåa fir. Neque vem magis roirum vide-

bitur, quod gufius ob fimilitudinem quandam , ad ^cete-

ras fenfiones referatur, quam quod vifio, qute oculis eft

propria, aliis quoque intelligentias operaoonibus tribua-

tur. Fadem enim mens eil, ^qux modo nobis imper-

fcrutabili, res obvias & praefentes perfentifcit, abfentium

vero rationes repetit ^atque agnoicit, easdem ^quoque per iingula momenta inter fe comparat atque in certas clas-

fes diflrtbuit. Quemadmodum vero guflus ille fapido-

rum, dupiici in primis ratione ufurpatur, ut vel ipfam

facultatera fentiendi vel ipfuna fapiendi actum denoten

ita quoque de guflu mentis generatim fpeftato, nullo

negotm obfervatur; utpote qui vel facultatem varias re-

rum qualirates obfervandi & quafi deguflandi, fignifi»

ca t, vel eandem velut agentem & difcernentem notat £

übi mens diverfis modis, rerum qualitates, a£tionum?

paflionum & relationum harmoniam vel pugnam perci«

pit, atque inde ad adprobandum vel improbandum adpé-

tendum vel averfandum, grato vel ingrato feniu com-

moverur. Sunt qui guftum mentis adeo itri&e accipi-

endum di^itant, ut in facultate tantum bona & mala

fentiendi , fedem inveniat, atque fenfum bont vel rna- M, cum phyficum tum moralem efficiat» Neque mega«

A ι mus

6 De Guflu mentis fano

mus, communiftimam hanc eiTe guftus notionem, & fre- quentifliroe ufurpatam, cui fententise non parum roboris

ex eo vidccur accedere, quod fapores, qui guftu figiliatim

ita dtfto, percipiuntur, vel grari vel ingrati esfe foleant.

Sed neque tarnen eorum prorfus abjicienda eft iententia, qui guftum quoque infelle&ualem & pulcbri, ftaruunr;

atque eundem ^, adeo ad ^ventates tbeoreticas earumque exprefliones, quodam modo a?ftimandas extenduntj cum hac in idea aliquid fimul infit, quod ^, off graturn aut ingra'um, quem ingenerat fenfum, bonis aut malis, in¬

direkte faltem, adicribi _queat. Quodcunque enim pla-

cet nobis, deleftationem fimul adfert, quod diiplicet,

eo ipio nos offendit & turbaf. Sic eruditis nonnuilis,

hic ftepe guftus adhasret, ut folutionem problematis, auf

inventionem noyae diftinktioms, vix ullis ufui futuram,

non fine gaudio ientiant, atque ex aliqua faltem parte, pro acceflione felicitatis habeant, ied quam alii, aliter animati, alto fpernunt iupercilio. Oritur quidem inter¬

nus hic fenfus ex obfervationibus , ieu fenfiombus va- riis externis inter fe comparatis, quatenus nihil nobis placere aut difplicere poteft, cujus nullam plane expe- ricntiam habuerimus : ied immediate tarnen a facuka-

te comparandi exfurgit, qua? perceptioues objektorum

non modo retinet, féd etiam variam ^momentorum ii- Hjiiium & diflimilium confenfionem aut diverfitatern animadvertit, _atque adeo ad plures reruro, & mutatio-

num relationes reflcktit; unde etiam ienfus coniequens

& reflexus dici folet. Neque enim cum ipio ienfu ex-

terno confundi debet, utpote cui, non pari femper gradu refpondet. Sa?pc enim, qui fonos adcuratiftime

percipit, ac diftingvit, guftu ramen mufices deftituitur,

id et, modulationem antea perceptam, grato quopiara fenlu intra animum non perientilcit. Objekta hujus in-

terni guftus, ad iequentes quinque clafles fere redigi pos-

iunt,-

i? agrot&nto. T fünf, _nempe fenftu novitatis, ful·limit ^nt is, pulchritudinis,

2 mit ^a tion is, harmoniridiculi, 8t3 vivtutis, q ute om nia piurium ^{in mente rerum coro} _paradon em involvunt £).

5. Iii.

Vluril· us idem gußus mentis illußratur exemplis.

Nemo eamen facile negabit, menti noftrs talem in- ei!e facultatepp , qua rerum quaiitaturo & aftionum, grataro vel ingratam in fe efficacitafem, non modo pri¬

ma obiervatione percipiat, fed etiam mira fenfibilitate,

mediante mutua objeftorum coilatione, intus qnafi re¬

petat & continuet. Hsrc ^vero facultas, adeo eft in fin- gulis fere iubjeclis fibi diftimilis, ut guftus ^, licet nemo iilius fit plane expers, in diverfis ^tamen perfonis, aliter atque fundamentum aliter fefe in exierac. natura & indole Senlus externi _organorum habent primum fentien- di, ied per diverfam exercitationem , mirum _quantum

perficiuntür aut mutantur. Dulcia ab acidis & amaris, infipida a fapidis, quisque per naturam _pramte difcernit;

fed in vinis, Jiquoribus, & medicamentis acutius guftu d'gnofcendis, longiori ufu & experientia _opus eft. Sic

lieque unice naturs neque artis fölius _opus eft hic _gu¬

ftus, fed ^a confvetudine & modo facultates noftras na¬

turales excolendi, plurirnum dependet. In facultate igt-

tur plures res perceptas pra?fentes aut prseteritas confide-

randi & coroparandi, federn habet, fed in fingulis ^men¬

tis operationibus vim fuam minfice _exercet; ita tamen,

ut pro routadone objefti etiam minima, diverfum pro- ducat efFeciurr. Sic nova quaevis & inopinata, fordus

mentem noftraro afficiunt, & fi _grata fuerint dele&ant,

unde variatio faepius eximiam adferre fölet dcleäationem.

Ex- h) Cfr. Pra?c!. Mag. Dan. Boerhii Diflfertat. de Senfationibus gratis

& ingratis, & Eflai fur le Gout, par Alex, Gerard, Introd, Pag. 2.

g De guflu mentis fano

Exceüentem rerum quarundam fublimitatem, & magni-

tudinera, non nunquam admiramur$ nec ea, qua? ma¬

gna iunt, feu alia quams fubtilirate vincunt, modo

non ubivis obvia, minori nos adficiunt admiratione.

Pulchritudinis ^ea vis eft, ut maxime nobis placere de·

prehendantur, quae non oculismodo, Ted auribus etiara

feniuique interno, iingularem ofFerunt in muidtudine

confpirationem, convenientiam , & proportionen?. Si

quis imitacur apte, quod fibi exprimendum prqpofuit,

quod pidoribus, fculptoribus atque eüam poetis & o-

ratoribus eile folet in votis, quamvis res ipfa, per ie

minus grata fuerit, non exiguam tarnen nobis adferre

folet jucunditatem. In muficis harmonia, diverfis fono-

runa gradibus attemperata, plurimum juvat: & in face-

tiis ipfa repugnantia, five abfurda conjundio ^{eorum ,}

quae traduntur , rifum non iine deledatione movent.

Maxime vero inter cetera guftus interni genera , fenjus

eminet moralis, quo bona & mala in adionibui & inclina·

tionibus liberis percipimus, atque adeo virtuturo, gratam

& vitiorum ingratam accipimus ienfionem. Per hinc non·

nullae nobis adiones & inclinationes liberal ita ^a natura commendantur, ut absque ullo propriae utilitatis refpe&u ^,

laude videantur digniffimae; aliae vero ipfo nobis vifu

vel auditu, aiperae judicantur, qusmvis in noilram pla¬

ne utilitatem fuerint (ufceptae. Sic innocentem quem- libet lacdere, aut in extremo vitac periculo conftituturo,

fi modo facultas & occafio adfuerit, non juvare, cui-

vis primo ftatim intuitu, & absque ullo ratiocinio, tur-

pe atque inhumanum exiftimatur. Probum vero quem-

que prosperis rebus ucentem, laeti adfpicimus, cum for-

tuna vero adveria conflidantem, non fine commiferatio-

ne, intuemur, licet nuila nobiscum neceflitudine fuerit

conjundus« His vero & iimilibus exempiis edodi, men«

tem ea, quse in rebus δζ adionibus inter fe comparafis,

g a-

& dgrotiintc. S>

grata aiit ingrata fuerint, deguitandi faculiate pradifam

adfirmamus.

§. iv.

Gufius mentis fanus.

Non fola natura, neque arte fola formari guftum

menris, fed ufu & culcura facultatum naturalium, ad- quiri & ftabiliri, ^antea monuicnus. Hinc ianus omnino guftus vocari meretur, quamdiu natura? dudum fequi-

tur, atque adeo ad res & adiones ejusmodi appetendas

& iuicipiendas nos impeilit, qua? cum fcopo vita: ^no-

(tra: propofito ^, conientiunt, ideoque conftanter nos der

ledanc; haud aiiter ac fanum dicimus guftum externum, lingva: & palato inditum, ubi fapores naturaiiter gratos

& ingratos rite dignofcic ^, neque adeo dapes bonas &

ialubres faftidit, nec pravas, noxias multisque· artificiis compofitas adprobat. Sanitas autem guftus interni, non

tam in eo poiita eit, quod ^mens ienfum rerum & ob- jedorum jucundum vel naufeofum organis externis per- ceptum, interna fua adivitate repetat atque retineat;

ha:c enim per naturam amma: fentientis atque reeordan-

tis aiiter fieri nequit; fed iile potius amma: guftus, re¬

de feie habet, qui res & adiones nobiliores vilioribus a-nteponit; adeoque conflanti & perpetua: volupcati pa- randa: & amplificanda:, idonea probet fubfidia. Guftus

enim, voluptatibus fenfuum externorum immediatis ^,

multo fubiimior, fvavitatem earundem maximopere äu¬

get ^, ut animadverfio magnificentia: in convivio lautius

inftrudo, ipfam deledationera palati & faturationis, ju-

cunditate iuperet Maximum certe benigniffimi creato-

ris donum eil, quod non tantum necefiaria, fed etiana jucunda parandi facultates menti noftrae indidit, ita ut voluptates infinite multas generet yiyida deguftatio in-

IB teri

10 Do guftii mentis fano

terior, per quam rite excultam, ex omnibus fere tum

naturs tum artis effeftibus, varias capere poftumus de- Jewtationes, aliis, qui parem non habeanc guftum excultum,

propemodum ignotas, neque ita facile, facietatem adferunt

& difplicentiam, atque iilae, ^quas fenlus pariunt e^ter-

ni. Quod huic unus, alter alii vitas generi Ht apior ^, quod hic philofophiam, ille eloquentiam arripiae ⁵ quod

alter in agris, alfer in oppidis lubentius vivat, quod o-

tium aliis ^cum dignitate ^, ftrepitus aliis judiciorum aut

bellorum magis placeat, guftui maxima ex parte eil tri-

buendum _, unde non male pnrcipiunt, qui gufhnts cu- jusque confulendum volunt, ubi de vitas aut ftudiorurn

genere eligendo incidit deliberatio* Ut ^enim non mul-

cos, in difciplinarum ^campo, facit progreilus, qui in-

vita Minerva, feu repugnante natura litteris dat operam:

ita nec felicior multo eventus eft exfpe&andus, fl quis

contra animi propenfionem, feu guftu mentis reniten¬

te, quidpiam fuiceperit. Maximopere igitur enitendum

eil, ut guftum quisque fuum exploret, atque cultura di·

ligentiore ftabiliat, ut in eligendis negotiis cynofuram ^,

& in rebus agendis & vitandis fubfidium inde fentiat palmarium, vitamque tranfigar baud injucundam*

§.v.

Gufins mentis csgrotans»

Quamvis vero non fatis feliciter iaboremus contra

guftum natura dominantem, fed ad interiorem illam a-

nimi adprobationem, & quafi pronitatem identidem

debeamus refpicere, ut incepta proipere cadant; ^non ta¬

rnen ita guftui eft fidendum, ut optimum fa£!u fem¬

per judicemus, quidquid lubentiilime, fuerit fufceptum.

Suos enim morbos haud raro mens noftra agnofcere co.

gitur, & intima illa cordis propenfio, ^qua: ad agendum

cf cegröt ante ^{Λ il} fvaviter ^nos impellit, hon ^nunquara efl vitiofa, ^utpote,

quas vel prrejudicatis opinionibus vel pra vre difpot.tioni

aut confvetudini fuam debet originera, atque in varia

mala & inopinatam miferiam, agentem prarcipitat» Igno-

rantia certe melioris, deterioribus nos implicat volupta- tibuSj & quam faepius experti fumus fenfionem gratam,

facile data quavis occafione repetiraus, unde confvetudo

in alteram quafi naturam abire fölet. Sic intemperanti potionum ufui ^, guflus ille ianior omnino repugnat,

fed _per crebras tandem compotationes, adjesSlis limul

ludorum aut fonorum illecebris, facultas illa mentis cor-

rumpitur ; ut nihil poftea jucundius fentiat, quam quod

ab initio, ^non niii invite tentabaf. Nihil homini fano,

& extra turbas praejudiciorurn conftituto magis borren-

dum videtur, quam hominem occidere innoxium, nul- lumque aliis inferentem damnum: fed latro tamen, ra- pto vivere adfvetus, a cajdibus non adeo abhorret, mo¬

do bona aliena accipiendi fpes & occafio fefe obtulerit,

nec poft longam ita vivendi confvetudinem, majori

fotte confcientiae morfu viatorem, quam lupus agnum lacerat. Alium quemque, extra neceilitatem defenllonis

leedere, vetat trsanfvetior illa verae religionis iapientia ^:

ied eximium Deo Cultum praeftari furens opinatur fu-

perffitio , fi quem a fuis placitis alienum, bonis extur·

bare, vel etiam prorius necare potuerit. Novitate rerum

& mutatiomim , refte nonnunquam demulcetur animus:

fed fi hsec eousque proceiTerit adprobatio, ut veteraquac-

vis & confveta damnet quispiam & faftidiat, guflus no- vitatis proditur rriorbidus. Sublimia & pulcbra reite pla-

cent, ubi non. fola, nec fummo tantum gradu, placue-

rint: nec virtutem iano admodum guftu adprobat, qui

infirmitatis humanae immemor, aliorum η revos tolerare nequit. Plurima omnino vitia guflus quidem producie

corruptus, qui noflros in objedis eligendis ac fruendis

GCU-

ι £ Bs giiflu mentis fano ^agrotante.

oculos perflringit. Quid luxuriam, quid ambitionem ^,

quid -avaritiam, celerius in fcenam int oducit, ^{quam gu·}

ftus per educationem male formatus, qui ob fpeciena

iucundi, honorifici & fru&uofi, vel etiaou neceliarii, in¬

feriorem dignioribus prsefert? Commodifatem vette mi¬

norem, quae alias praeilantiores excludit, eandemque vel

fugacem vel pluribus occuids incommodis ac tafdio

inquinatam, quae falfa etiam ac tranfitona die? fölet, ne¬

mo folidiofibus ac puris voiuptatibus anteponic, nifi qui

vel rerum eligendarum ignarus, vel guitu «grötante &

perturbationibus inde ortis excscatus fuerit. Ex hss

vero facile conftabit, ^non diftinftas modo notiones re¬

rum, fed guftura quoque mentis fanum ^, & a morbis

quantum fieri potuerit, depurgatum, vel maxirae requiri ad bene beateque vivendum, ^atque

ad debicam reddendara, Summo Natura Auciori Gloria-m,

La vertu effentielle préjere en toute occaflon Ρ bonnete d

Ρ utile, eile a pour laß la, juftice pour compagne

la douceur.

Crevier,