LUMISIS naturalis «j;
4
qvam * »4 C'i' » f 'Aofpicio
Namtob&permiffa
venc-/^
randae Facultatis
philosophier
in ^y-%
Academia
Vpfalicnb,
/ 'r*'
l h v*-»H
Pll£S!D £ s*
Magr.ifii
öb.
?.R
f&ore
t
t-Mathein. Prof* 'otdinario,
publice eXdt&iW rmdefle fifitt
\UtL^nt\
SV E SO TiLI ANDER
\V.G/"V|
In auditotio Gutta». Majori.
£"*7^
Add. 17. AprilisAnni
Sri
DCLXXXVI.
T/,
'Je » i . j* Gr* <^J- , $ w-<C !>yri *vc«y»».*<w tW/lviv.VT"• ct>—rt./ S A L ! j£
Jxeudit Hemum turio £. R. M.
Aeacb iipfah
BibliopoU.
Jle\rerendißim
in
Cbrißo
Tatri
ac Vomino
Mag.
HA Q^V I NO
©!p€(Ö(g£
Inclyt#
Diaecelecs
Scarcr
fis
Epiko-po
longe
digniflimo,
ncc non Confiftorii ibidem prsefidi adcuratiflimo, Rcgiiqj Gymnaf.Ephorodexterrimo.tJMaicnatiacPatrono meo
fubmijje
colendo:ut & ,
SV.
PeVerendts
Tr*ciarißimi/cftie
Virü}
Pominis Adfcfloribut
Confiftorii dignifi. fimis,pariterqueGymnafii Le&oribusfideliftimis, fautoribus &
promotori-busmcis indcbito honore
i'emper
ha-bcndis.
TL Pe^erendo VtroacVomino
Dh.LAL'RENTIO
lithenio
Patt. in
^tfciuufrfe^&uf
tdigniftimo,
fautoriac b>nefa£tori, omni
ut &
Pl.Reverenåo
at£
praclarijßmo
'viroDn.M, BRYNOLPHOLUNDELIO,
PaftHaugboenfium
necnon vicinarüEcclef*prjrp«
fidelifr!mo,promotori
*fuo non unonomine honorando«.
?/.*Reverendo Viro ac Domino
Dn. nicolao kollinio
Paft,in
^ranemo&adjaccntiumPraep,
attentiflimo,confangvineoperpetimcolendo.
Pl* RcverendoViro drDomino
Dh. magno
turbelio
Paft. &fåinra
vigilantiffimo,
Iteramn
fludtofis
,l{everendi[J-.Tatet)
praeter
ingénti
dotesmaxime neceßam
eße
yidentur
duo: Manus
propitia fa¬
cultas
luppeditans
,Mascenarefqj
&pramotores;
adeo
ut
qui
hifce
defii-tuatury
ingmium excolere
,liter
üque
inck-re
feer
eminirne poßit,
Hinc
inäoles
licet
praclara,
qwmctteroqVm
mturaad meli•
ores
Jpes
ejfmxit,
injcitU
nebulis
obduelä
rußico ad ultimum
obtegitur
panno.jiltero
korum
ß
quis
careat,naturen munetaad
nio-, dumretardat VerecundaqVdniam ful dißi*
dentia}
progreßum
di/J
vadens
\
müfamn
ca
fira
precceljo
diarduo
nimuloco
fixa
animö
identidempf#
figur
ans,Qyod
fi
minuTns,
qVod
tamén rarum,qVandoque
cöntigcrit
hfo
dijficuttates
exfitper iße
}id
magespeculiari
foriunJt
indultu
faBum
ejji
putatur, qvaftordine -j ut vakat tritum
illudpoeten:
Terra omnisdo&o
patria
eft
urpi-fcibus aeqvor: »
ekmentia conqVcruntur ego
profe&o
nomende.åi, quem atener
is
amiödura
acmoleße
fe-dula exercuttpaupertds ;
Qyp
autemaltert
mcommodo matvre
^tmméå^oajce
pagelltié
ingenli
mej exdes exhibentes
prtnntids tuo,(ReVevendifjS
Täter
>prw/igm
nomine^fe¬
ltet utinam
fideveprjefulgere
volui, cumTtbi
mnotefcendi
occaftonem aptiorem nonadm-Vetterim,
fjasitaque
^eyerendtff.e
Täter
ad limentuum
fupplex depono Jubmißa
Vt-nu
axfyeBatione,
tri
teßimontum objeqvii,
atque VeneYatiomperomremVitam
duratu*
v*j
humrti
nM admovens preces,digneris
ex
gradu
eminentU
acpotenti<t,
in
quocon-ßitutm
esferena
fronte
easdem aäßncere
acmens
fortunastibi
corncndatas
habere,
ydd-ßt
tibi Detu in arduoEpifcopcitm
faßgto
grattccac
benediSlionts
fudt
aura,in fui
nornt-nis
gloriam
Ecc\e(ue
tnfigne
emolumentumy
familtctque
tnce magnumcommodum&
orua-mentum,
ßryet
teDem
Ter*
0. M.
bona
fal-Vum Ö>
Incolumem,
tandemque
vita
httjm
futurum,
codefité gaudü
bonn
[)erfundatt
T>eumTer. O. M-fupplex
quoque Veneror,paterna
fmgratia
Vobn3 admoåum
(fteV,
praclariß:
pkrimwnqVe ^eV.
Vn.
adejje
acramerum dierum adauvere, qVo VtVatis
Ecclefue commodo,
Veftris5
literis
tearum~que
feSlatoribus
?®
/mbis
mihi CHentmm
mi-nimo
diutißimefelicißime. (ic
optatÅrrspiifC
Nominis
Tui
& -JL
pLRcvereiid-Dignit.
veftr.
r/4X-*/
irV1 «u /J-y-vY--*.-ße*
.7
devotißinm cultor vSvenoTiliandcr*—-- v
f^rrr
v>sL/
&
Thf.
y^?>
i •^^vrf'ni
^mirabiii^cirnaturalup
8a&
ri&lgx
mcujus/ognitio^y^
, ncn minus lucundavi/
|jf
qiiam
difrrciii
occupati^;«^
1
I
'fl1baus,
qvQtidiequedi-£^j^|
icjmusquae vcl inaere?^^^'
veljn aquavel in "terra
occimunt,"~imo^
J
cadorumac fiderum eonftitutioncm
co^/Cx^
rumquc motus ac
viciffitudines, dies,^*<H
no&es, annitempcftatesatquc alia
tem-^~V*
porum intervaiia percipimus* Anatum?
/atque å notionibus communibus hcmo *"*"*»■
hoc habet,quodnihil fit
caufa
fui iplius* '/^Quia nullarcs,necullareiperfedio a&n
**4$
A
exiftens,poteilhabere
nihil, fivc
remfton exiftentem pro caufa
fux
exiftentix+f
J*~t trit~/b^nidquid eft realitatis five p c rfedionis ■
in^aliquo
effedto ~kTomhe
eftvel
for-
/ ^*
1
nialitervcleminenterin'prima dTadäéqva
t*
ta caöfa,
qvam optimé arguant
effe&us
quorum brincipahfiimos in finu proprio
circumfert ipfg, iiomo microcofmus.
di-öusj Caputnamqtteeß
veluti
ca umfapréffa
jmum,atqnc utinoc o &
ubique
Dem:it
a.tncapite ratiodommatur» cuivolupe
fue-titvideat AIftcd.Phyf,
c. 6.& Chrifiian. Becman. de uf*log. A Thei.LI.
TheC- II,
Inconfeflbeftapudomnes, in do&ri- '
m vellcientia comparandaa facilioribus
ordiendum efle,namplenum eftet demen¬
tia aggrediopus quoddam incipiendo2b
Intricajiori,•iamvero nemo eft vei infra
medioeritatemdo&us, quinon animad- »
vertitres parifaeiiitateneutiqiiam
confta-jrc.Quaedifficultasexduobusoriturfonti*
bus, putaexnaturarerum &imbecillitate
iiatelleåushumaiut infinuatArift.in
prin-cipioiib 2. i«x
philofophiae.Quamquani
fatendum eftnonincommodé a'iosetiam
quiArift. dqcem habent tantum intelle» .
ftuincn rebus banc obfeuritatem
tri-buere. Intelleftus finitus cumfit
adinfi-nitatem caecutit , pugnantiumqueinterfb
ferum multiplici varietateopprefllis
fati-feit, Itaquehuic
bonoordinefuccurren-dum, quidefe folicitomultum
foenera-turcomrnodi,fine ordine natura confta-v re nequit, tefte Arift. L. 8 c.
15. phyC
Itaque ficut iqtelli^entiarum
ordinéante-Äyceditentiu ordo:Ita
entiu^oraih^equitur
"
intclbftus humanus, quiordine
n^gi^&o
•
nusquam non erroribus involvitur&In
vero cognofeendo
prorfus
fu-fufloneqiieobruiturq vi*omninm
noccn-tillima ccnfenda vcnif. Habcnt enim
omniainitium,incrementum& fummum,
quod cuivis manutu operi hcnefto
ad-moventi liquet Intellc&us Tibi relidus
a ümphcium terminorum
appreheufio*
ne
adcompofitionem
vel divifionem, at-que tandem adachialem ratiocinationempro^reditur ,qux methoduscum natu-rali elegmter confpirat4
vid* log. Cl*
Au-rivi]. c. t.de term* H.nc emanafte
con-ftat illud vulgare5 pluribus intentusmi¬
nor eft ad Ongula fenfus. Mihi afteverare
licet abfurdum efte intellefrum femel &
fimul piura inteliigere poflecum id folius Deifit proprium.
TheC HL
Scopusauteminhacmateria eritofteni
dere, quid lumen nrturae in cognitionc
Vcri& a&ioneboni efficére
poflit, & qua
altehomo in Numinisfuprcmi
cognitio-nem venire
qveat,
fepofita
fcripturaj^"cra, nontanquam eam non agnofcam
tegulam veriratis, aut aliquid alkturus
fini qupd eidem
contrarietur, Ted quod folam id Öftere in hoc
argument© fatis
cSre&io phcet, qvolumen naturale
tingcrc potefh Hare materia
rcseftpul«
cherrima, cum ad cognitionem aöimi,
tym ad moderandäm rcligionem cic+
de
nat. Deor4 Commentatoremque måper* fpicaciorem reqvireret, quare
jngenué
confitcor me,neque meovotonjfequcex»
fped tionialiorumlatisfaeere poHe, Qux
cogitationes meetiam a
propofito
meoabftercrepotuiflenjt, nifiin
ifihoc
mecon-jfirmafient ea, quae femper
/audiverim
Quamvis defintvires tamon ciTe landen¬
desconatus,&inmagnisvpluiffe,fatefle*
Thef. JV*
Jngenue fatemuromnes aciem
mentis
poftrx inrerum inquJitione valde tenu6
cflfe; adeoque ut injis etiam quxjub
fenfuscaduntexci fimtisjmulto vcroma¬
gis in Iis qux eos fugiunt. fervire
proin-dé ckbent fenfus non imperare»
utexte?-rioris oculi reftitudinem inteutexte?-riorispuritas
comitetur , Dei veftigia ubique
impref-fa reperies;& cum1Deum increaturis vc-nerari didiceris, ex his fvaviter attollasanimum ad divinas majeftatis
contem-plationem. Si id concupifcis qvod extrj
te eft perpetua anxietatc cru^iaberis. In
tuapoteftate
funt
opiniones, cogitatio¬ncs,afFeåioncs & quadibetafliones tuacj
extra eam corpus, divitiae, gloria digni-' tates
&quidquid ipfenonagis5vcrbodi~
ftum, quidquid habueris, dolens &
in-Vitus in morte relinqves; intro itaque
refpice,intus eft fonsbonifemper
fcatu-riens, filempcr fodias. Fas quidem eft
mortalijrm? creata fcrutari
perfcrutariau-tem impodlbile nefasque5 multa enim
funt quaeadrqjrqfiyrnerariqnenosdeee't;
imo in manibus quae iunt nos vixjcire
poflumus,&
proculanobis adeo prarlcn-tia veri. Super hac re reperiunturqvc-relae plurimse, quas appofuifte é re110-ftra noneft, qvi vero eas vidcre fatagit,
vid.Xenoph. 1« 1,defa&4&:
di&.Socratis
Arift. 24 Met. 1. 1246, Vanis hifce qvc-relis defides homines, qvinihil aliud funt
quam inutilia terrae ponderaranto
liben-tius fubfcripturos, quanto å labore ad
bbidines funt procliviores facile
credi-naus,otia namquedantvitiafemper. Non
loquor de otio fapientum , quod eft
nc-gotiolum otium ut publius
feipiotefta-tui\ Scnec* deutilifuootio,
verbaani-nium adolefcentis ad di'igenti'am com*
ifloventia pronunciare nöndubitat,cum
dicit, Ep.
8,1.x
.NuÜmmihiper
otiumdies
exit, yartem vioftium
ftudtü
vindico» nonlacofomno, (ed Juccumbo droculos vigilia fatigatos
cadentesquein
operédetineo♦
Po-ßcrorum negotium ego. Ulis aliqva qu&poßunt
prodeße conjcribo4
Idemdecantatusicncca cap. 32.de vitabeata dicit: ocies
fjofira
aperitfibi
invefiigando viam &fundimenta
vert tacit, utinqvßtiotranf
eat ex aptrtis inobfcura
ut
tpfo
mundoi
t"vtniataiitjvidantiopviws\\.
e. Deum ,quodomnibus iurnine
naturalipraeditisprocli-ve fuit &etiamnum eft,tefte, cic. 1. 1. de leg. quibu. ut verijGTimisfuppofitis
ne-'JtA*ygo
Atheosdari. Verum autem eft non_^.minus
quodnaturs luminé cognofcitur, qvam qvodin fcriptura revelatur,Quod
".v<r4cum fcripturadocet, qvaeinfigniveritatis
clogio condecorat naturalem notitiam
Rom. 1.19* candemque infuper
fapicn-I tix dignatur titulo i.cor+1. 21. tum res ipfa eomprobat- plura
hucfpedantiaha-beri pofluntinprolog.denat.Theol.Exc.
Calovii. p. 69. & alibi,
TheC V.
Hifcelevi brachiofic expofitis
ftatui-biusinqvifitionem atqvc inveftigationem ve
l *</£ Je "r^ZJl,c^j yu*~e*. <><A ^ Veri hominis efle proprium, licet
fpino-*"
Jfum£4 moleftum fit veritatem invenire
'CT/*~\
h#c fiauidem sconnexionererum
haben-da eft 5
Veritas
enim eft ad#qatio notio- v. :
num meptiscumréipfa, &
vera tum eft
oratio quando ita pronunciat rem
cfle/!j^
qualis eft. Quamobrem veritati conveni-J^uA
ens videtur
, cardincm fapientiaeinhoc
verti ut nulla opinio menti human#
in-hV» *
ftratur,quae velnatura»vel rationiinimi-*/^<4.'
ca fir. Malis cogitationibus aditus
ob-firuiturfihomobonis flmper occupetur.
~^
^
fine fine&finc modopugnandum contra
opinioncs fa i fas (qvalis erat Stoicorum
defato , qua iua pofitione liberam
ho-nunibus voluntatemademerunt)qvia nec
nncm nec modum adverfarius habet,
lätet hic intrateiimö homo
fibiipfiho-ftiseft potentior,
qvam Xcrxis exercitus,
ftiarum cogitationum
voluntatisque
quoad ultimum adumvolendidominus.
Hinc quidquid ipfi cogitandum
offertur
diligcnter examinct, quo fecum
diflere-re poftit
,qu# fit ejus rej nud# & ab
o-mnibus aliis feparatac natura,
qua: pro* pnctates,quis finis, qu# circumftantiar„ «lux utilitas
.anadfefpcået
iitquc infuapote-*
V/i^Vi >«-«1. bU**r
jjfa-
,vjA^*-^»
''jM^
Jpoteftate;
nccrie:
älioqufn
nulluni
ei
jh^V^acceßum
prsebeat,adexemplum
focratis*
'Naturaenimnihil tam alte
conßttuit
quo;
I
/ wW *»/>/ »o«piß***
Haecprincipiadc
nco\funt quaiitates fua natura durabiks
r & pq:manentes, ncc non
ad
operatio-»
^rdinatx;
adeout notitiam
Deina-♦;uiMuralemabolerequisradicitus
nonvaleatj
qvod dfe furdis acmutis
ipfa
teftaturex-perientiav
Taliade
kpicuro.
Lucret.
poe-ta. vid. quo qne perer.
phyf.
p. 241.Sine
ulterioribusdefinitfonem adhibemus,no-bisque inprtefens opcram fuam commo-^ -^abit Hcier* Cultus luminis
natura-fefiT'vVJb
• cdhabttiis
pHfnorum _principioruni"N
omnibi^pbiedis
,prgcipué
Dco
5C
CThomigr^us7intclleå
uipernatuxani-abfq;
entis operaimpreffus^. eundemqius^
ad
1De-um cogn
ofc
endum perficiens4com-k
-u-P«mocreatioms momento,
quoo-mnia fuumeffeacccpéreincontinuomo¬
tu extitére, imoad fincm mundi propri¬
um motum retenturaerunt; utin rebus
crcatis cernere licet, n?c certius eft res
^
'naturales
å
Deo
eflefa&as ad fuos
effe&us
pro-producendos;veluti folcm ad illuminati*
dumacrem, &pluviamad humcdandam
terram&c. & omnia quseinmundolunr,
qvibusutuntu»*homines,hqminumcaula
efle fada & parata, cic, lib* 2. de nat*
Deor,htfideia,terram »pecudes ,arbores
neminem autumamus inficias
iturum;
Et fi omnia hominibusnota
efifent,
o-mniafui caufafada iudicarct
fentiretquc*
Hocnon certioribusnidfundamentis
di-cimus j quamlumen naruralc,ius natu¬
ra?,legemnuturae,redarnrationcm&
con-fcientiam,
implantata ad reducendumhominem inviam felicitatis, quam
Eth-nici fapientiores ceteris,
pedibus
calca-tunt, quod iplutn lumini
naturaliadfcri-bendum ccnfemus- lumen hoc,de qvo in prsefenti nobis fermo eft,
complexé
iümendum, qvatenus in fe a iqvid iucis
infertfecus infomniumeffet iine fomnö, &nomiriinon
refponderet,qv n&
eflfedi-vé prout fuo lumine
accenlo,efficitnos mlucevidere
lucem*
Thef, VII.
Hqc lumen immediate ab ipfa natura
Qfirur, hominique ineftqvmi primura
ißhucm protruditur.vkh
Dn.joh*
is-J&umcleTheolnat.& B. ni.
Aürivik'Met.
p.gen, c, 14, &
alios,
de modo
diverfo-rum diverfx funr opiniones, qiromodo
infantibus hoc lumen innotefcit
obli-gfitqtie&e, ut
coghitis
vocibus
Dens&
Colere ftatimconcludunt Deuméfie Cö
lélndlJmTqvam
notitiam coshabere
vi
animaerationalisconcedendum,aliasratio
nönelTet tatio, & iure
potiorieisnonde-negaretur quamcetera
naturalia;
quade-negataex
homincbrutumfaceremus.
Hu-ius rei invcftigatiointflle&uinoftrotam
tö difficilior ,quantoåfenfibuscaptuque
remotior eft ,• praefertim cum ignorare
videnturdifcrimen boni&mali,ufu dextrac
&finiftrx.Hictamenobfervandum venit» cumillameipnotaeffe dicimusreflex an°n
intelligi,Ted Kffenfum quam priommter¬
min^
imiomértm£&
complexio
rerum exiis proveniens.
\
Ex hifce qu£ breviter di&a füllt cuivis>Clarum c>fe putamusjqvanta cura corporis & animae ipfa
tan-giturnatura,
qvaenoh^Mmfuit
humano generiinfenfaatqueinimfcaut
corporibustot res falutares, animis nuliahvinveniret
cic. lib,4. Tufc, quaeft. de quiolKJl^c
mcritaeft melius,quodcorporum adiu-,
»icnta adhibet extrmfecus, ^nimorum
falus inclufainipfis eft. quibus fuppoßtis
relultat,quomajorcftin eis praeftautia &'
diviniopeomajore iediget diligentia ae
cultu» huic fententiaeconfpirantquaeha¬
bet Sen» Ep. 41» ubi dicit :ficeriniernos
fj>irtfns fedet malorum
bonorumque
obfer-va-tor(frcuflo$+
Thef« VIIL
Cultum luminisnaturavaldeneeeflap«
um quisnegabit, cuminnaturaquam 0°
ptime depi&um eßecomperimusj homo
Utique Dcusnon eft, ieddivinitatis ima-ginem & umbramqvandam habet: pari
modo virtutum& fcientiarum,quas
per-tinent adlmaginem, initia qlurdam habe¬
reatqueadeocx
partepofiidcreeasporeft,
quodvera philofophia probat, & quidé
fubUmiori modoquammultas aliasar^es
& feientias,deqvtfrum certitudine&
evi-dentia tantum non dubitatur. l
amiliari/^^/
tas,quammenshumanacumfe
ipla
habet/^^
acjLmQXjStäTQilraUo naturapropjnxji«
f
C^tingensfit,ufiLtarnen& cxercitatione yt^d.
Co
perduci
poteft, utDcumfupra fead-e-jfc-
/C
mirari, amarervencrari atqu«ob
ocyio^f
habere ineipiatjimö Deifuinaturamme^t
yV*
liusintelligerc cx co,
quod
furryaTäcuada
attentione,mcntisaciemjp-^cum
erige-* rc compellunturi ,• Pfande cum
nie-i qn*>
iqffar
vireefLgvr
lupins
calca-ta^^ior.
rcddiciir
v, g, ve.bulojolum
* unico inmernoriamrevoeato pluracomj
* mirufeuratur, Deum attingnnt, dt vinitäte
quaß^a0a^iür
"ßatßue
cx eoad
mores&fiu-diarqvatenns
homini Itceat Det participens
jfiert cupiunt,
tefte
plat. inphaed, cic.jk
2de nat. Deor.
Thef IX.
Ex hac memoriaeultuque
adiduoori-tur faciliorvirtutum hondtorumque
af-fenfus,qvjeqvi viliaeftimarunt in
xcrafios
inciderunterrores, uthiftorkor,u
monu-menra ciemonftrantj quibus
mederipo-teftipfecultusluminis ynunqvam emm
in
tantum convalejcit ncqvita, nunquam
ßc
contra virtutes comurabitur, utnonphilo-fopkiA
norrenvenerabite &
facrum
maneot
fen. Ep. 14.diäante taliafola
confcicn-tia,qv2eeftqvafimeclio loco inter Deum öt homines pefita ; illius refpe&udifei-pulus &fubditus
eft:,
obligationen!fibi
å
Deo iniunftam reperiensi horum
facien-dumdidans, & fidi&amina iua
trangrc-diantur poenam eis denuncians. Koft
grcdendum facultates animse
aligvicf^ab'
eadivcrlumelie
5 i'eddiverla laltem
habe-renomina
prodiverfisfuisöperationibus,
ideoqueadjundorumnomine venire
pof-funt fcilicet ipfins animse ,qus in
eflen-tia fimplex in effieiis multiplex
eft, rcc
aliud voeibus iftis indigitatur quam
ani-ma ipfaj proindc non differunt in
lub-ftantiaquemadmodumin
nominibus,ifti omnia una anima eft; Etfi aliquandö
partes habere dicitur, fit potius ratione
fimilitudinis qv„mveritateqvadatn
coitl-pofitionis,quaremembra ilii denegamus*
quia ratiodoeuitnos illamefle
incorpo-ream4 Cuivis in puopatulo eft membra
corpori competere, qua;vel interiora ut
cor, leeur pulmones
, renes & reliqua,
velexteriora ut
caput,manus, brachium,
pedes «See. fiepe ufu evenitut in adioni«
bus horum deferibendistribuarur
exteri-°ti > qvod tarnen
revera intcriori
per
qvod exercetur,
competit ; veluti flerQu«
tatio,item
vifio,auditus,guftus
& taduscapiti per illud etenim excrccntur.
jß-tttiUtcr fi eertum locum in
corpore
ani-v ! JkT~
\^Ki n^^K ^v^Vi^/c. ty^.
pCstflL^tgih'ctfy
\l5%/
mgaffignare vclimus
ubi
operationes
fuas
|
cxorit,
cercKrum
erit,
cuius^cci
tedden-,x#fci/ da ngbj&j^itj^La. Hoc
interim
afle-tflrjTa/ verandum qvod
tot
um
poflideat
corpus,
t illiuue praefens
illocaliter:
utcalor
igni,
* nec fpacium aéris> ut corpora
accupat»
^ tieque ad
modum
a£ris
utremimplentis*
;
Thef- x*
'-^Quando vero fuiiuris fuerit
&
ab
i-J-
-—Pjs
.(fl^t^sjipn
impcdita
homin^m
in-■rArcl
[Tnat
ina&ionibus
ad
conducibilia
,hcr
\p
ä"
jHipm
mpp
1 nefta, legiqueaterna;congruentia, qu#
«- ^inclinatio cqnfcientia dicitur ex.gr.
Re-■y giae perfonae visinferenda
noneft,
na-me aliquid egific cöntra
illudius,
ti*
hic fit applicatio legis innatae
ad
intelle-dum. Haecratiodnatio vocatur Sylla-gifmuspradicus
,euiu*
major
propofitio
agit de iure, minorde
fa&o
,conelufip
derelatiopc jnter iu;& fatitum>&often-dit num ius cum fadoconveniatnecne,
& üc in aliis. Hrccc paodunt
nobis
viam ,limites ccterisfacultatibus
ponen-di, quibus
conciudi debent;
fimulqu?
ratione magiftra dieendi huic
jmÜQS
fcfle'po(itos, datanamqueelt
huic
fecer*
ncre verum å falfo , quod
paulus
etiam
Rom* 2. 14. de gentibus
legem
h.e.fcri-ptam & revdatam non habentibus,
tc-ftaturj adeoque necefle eft, uthabeantl
äliunde^quam å revelationé,& fic
con-ieqventer a lurniné natural), ratio eft, quia hic inter hos duos cognitionis
mo-dös natura & revelationis medium dari
nequit. Caeterum aninia vél ejufdem lumen minus excultum, infinuat
langvi-de admodum hoc diferimenhoneftorum
& turpium, quod
verum efle quivis
an-hos adolefcentias
refpiciens mecum
con-fitebitur , mihiciue largieturhäbituir»
de-hnim ufu&aflvefafiionibus iterarjs
rnn-trahi. reflexum veroquendämad caüfam
fuifeluperiorem nullotemporeeidgm
de-tiegämus, ut antea oftenfum de
coiidi-ftone in fanti11m, quae cultiitå redditur
^baåior
j adeo ut nec fökm nec lunäceteroTve planetas, vel etiäfri opiniones
vanas , quae omnia alienos Deos
cora 0.
vcr6 conftituunt, caufam fui
agnofeit,
kd horum omnium
creatorem » cujus aiFertionis vis ex efFe&u colligitur,
be-neficioCanonis :
Quidqvid eftineffe&u,
idpr^exiftit
in caufa. Effedus ordiha-^dccoré- condTtuseY^Wr.
11Mlll ^ ■
>
k-'j
Ils
&
plane
contradis
principiis
caufam
requirit ncceffario &
fapientiffimam
&
^ potentiflimam, atque totus
hic
mundus
ejusmodi effedus efl:, £♦ cui
libitumfu-erit confulat pet. Fotis+
1.
7, Met. e. 3*, q, unica fed4 2.
The'C XL
^
HXC_rngnifir>nisin^a^^CAitztisdieitut
/ - acl Dcum verum cognofcendum, atque
duo qvibus innititur
principia habet,
qvorum alterum,
quod
incaufis
efien-tialiter fubordinatis non datur
progtef-fus in infinitum, qvia fic föret
aliqvid
caufa & non caufa:independens& non
independens, qvodnunqvamverum ,
un-de feqvitur dari aliquid ultimum, nam
arguit, fi intelledus divtnus
elf
menfura
rei inexiftentis, etiam veritatis cognita,
k tSLiqvodex connexionc rerum colligereva*
hfh lent principia
innata
,in
quofubfiften-dum. Alterum: qvaecunquc
funtaba*
T^vVlio funt praeter id
å
qvo omnia»illüd
autem aliud effe praeter Deum,
nun-,<lvam monftrari poteft, quem
diverfo*
^ edidiflfe
effedus
conftat^nmo
a_diveriis
caufisac principiis,
utcreaturarum»effe¬
dus competere obviumhabemus,ex
qui
bus éoticludunt: Si daturC3ü£a fecund*
danda eftneceflario prima^fed daturfe
-cunda E. Ex quibus
omnibus
eruitur ,qnod Dcusapofteriori non å priori
cog-nofcitur» ratio inftitutivetat
prolixita-tém,iccirco plnrahücpertinentia defi-dcrantemremittimusadaUtorcscitatosB. Dn jac\ Mart. inpå?f.
Met,
lib,
2.led.
2. q. 3* p. 664^ feqq. & Scheibler.lib.
2. Mec c. 3-att. 4. ti. 34-p 44- Cafpar*Ebeliumindiftert.decognitioneDenExc.
D, Calov. inThcol. nat. & revel. C; 2. p.
Pufendorf.deoff« honi &.civ^ cap.4.
Thcf. Xlh
Rationtstrutinahifceitaperpetifis
cori-ficituromnium
creäturarum.imperfe&io-riesa Deo removendas. EftenirnEns
in-dependens & perfediftimum inquo per*
feftio abfoluta baberuf:exetiiplores
pa-tebit luculenter:cumdäcohomincm iu
-ftum,Öeuni inda cognofeaiu.IViIiini 11!~n»
hominem perfedlum. Deum
pcrfeMtTU
mumTnota B L. qvod hominem
perfe-^umaicimns pflTe.five perffdam.A.ve ra
haberecognitionemtune.cumres
cogno-fcitutfad«funt,
qvem fugit res qvasvis
fo&asefleadideam i*e. ccrtatnrutioneni,
perqvam
id
eflepofluntqvod fnnt, omniaergoqvxfiunt ad ideas fiunt,iivefintope¬
raDei,live natura?, fiveartis. Ars
inu-tuaturideas fuasabipfanatura,haec å Deo,
Deus å feipfo. Dcus itaque
effingendo
mundum icipi'um cj>Qdammodo effingit,
ut omninogroportighQfa fit creatura c reatori-attnbutuuTTu
ft^^licis
arguitpraedicatum
afFirmativum
Dei lufrtffimi;vid. Dn.Mejer. in Pneump.mihi 259. Et tali modocompararipoteftcognitio Dei,
omnknamque åDeo-pjoxtter nos facta
od|n Erhicis piumeftaiferere ,ut
nepe tantomagis^d agendaseigratias iin-peilaur,ejusque amoreqncendamurfinfen*
fu five idea verumeft, qbqtenus videlicet
rebus omnibus uti
aliquo^ipdo
poifu-mus i faltim ad ingenium noftrbm inilliseonliderandis excrcendum,Beum^icob
admiranda cius operafufpieiendum4 x
Thef. XIII.
Nequaquamtarnen eft verifimile
o-mniafic propternoseftefa&autnullus
a-lius eorumfitulus&cffe&us,eflet&pla¬ ne ridiculurn & ineptum id in phyfica
confideratione fupponere eleganter
de
hacrcnos docuit Dm Cartefiusin PhyC
ia p-51. Ex
qvibus
cognitionemDcinatura»lem dari infallibilibus probatur
funda-j- mentis,cognitio enim Dei
eft
qua quaeri-3 turDeus. Totus pbilofophiae uiushifce [o abfolvitur utex vifibiiibus Ens invifibilet, aperiat.animoq;
idfiftat&cognofcendu&
colend^.Qj.To fi nondeftinatur abautorc
it fno abit &afiné ac fcopo abcrrat. Hic
; enim verédicitur:
Opus
arguitartificem.
<t Nemo fanse mentis negabiromnemnatu-i, rae notitiam å Deo effj: & utabeo ori°
a ginem trahit, ItaadDeum tendetacdi»
it rigetur, & in ipfius notitiå
cultuacqvi-- fitatanqvamfinéultimoacquiefcct*
Sané
/• finaturaliterfupremum Ens fciri neqviret
;t excufabiles redderentur gentes; notum
-namqueeftnosfine lucenon
poffe videre,
s ftccoculiad videndum fufficiunt, ergo i) hane ceu vinculum^natura praeparavit»
quo oculus coloricoaptaretur,in
tenebrii
neuterluam vimexercct; Eodem modo
animae oculus nullam virtutis a&ionem potcft attre&arc nifi cultu
ratiocinatio-nis veluti lucé adjutus, multominus au«
i ftorem virtutis Dcum.
: Thes. XIV.
, McnonadcomovebuntverbaSocratis,
qu;ritaiaccnt;quae funtfupra nosnihilad
nos ; Deusergo& res cqekftes nullama nobis requirunt operationen!
,fed Refp.
quod horum cognitio ,maximé ad nos
pertineat, infelix homoqui Icit omniaa-?
iia Deum autem ncfcit» Socrates
nun-quam homifti denegavitcorum contem ■ plationem,necpotuitidmagisqqam pro-? hibere aliquem vifione apertisvel
dilara-tisöculis. Dift* interiminter Theoriain
&praxin putamus.-Hoc firmo ftat talo» homincmhumana n nrislrer'*,
nc-quemortälia
nior ra1cm,fedqvantum fte-ti poteftmortalitatilc eximcrc,6c omniaagerc prorndioriparte fiii, fecus faciunt
avari, qtiorumavaritiakinperparare
co-git; verum qvid avaritia fenilis tandem
velitnon intelligo,poteftenim qvidqvam
efTc abfurdius, qvafnqvö minusvita?
re-ßat eö plus viatici querere cic* in Cat*
ma}« Nec Canon phyftcus: Quodjiihil
fitinintilleåu, quod nonante^Jjueritjft
fenftn Qui primo fi (impliciter
proce-dcret. nequeDeusföret intelligens; hinc
fecundo Dift* inter medium
intelle&io-nis particulare &
univerfafc«.
Genius noneft univerfale
fedparticulare,
cum nequein di vina nequeiii
anflicafedtantum
inhumana repcriaturnatura. Naturalislu¬ minismedium fpecies mtindi eile
ftatiii-ir.us,qu#cummenté collatasdumfucrint
pcrpenla intcr fe habhudinc reritm, magis
magisque rutilareincipit Itihienqueftiuiil explicare, quod oftendit conVenientiänl
carundem yd difconvenitniiam Omniå
qua? eontemplatur in hoc mundo coti-venirefenrit, quod efle habeantut ab
in-itiodiximus,nec opera?pretiumducimus
eadem hic tranflcribere. Caiculo verb
inito oritur cognitio ceita vel veritas
quxdam, quaeeftå caufa rerum illarun* prima, inquibus fundatur, Sapientis
ita-que hominis haud efle poteft omne
ad
aliarum rerum Cognitionen! adipifcenda
conferre
ftudium,feipfurri
veroignorare,
qvxque in finn proprio geftat
negligcrc
quippe divinum divino coniungi fas eft,
quo collineat didum; Nofce te
ipftimi,y
e>animum tuum, cuj praeceptodum
o-bediat> vitam, divcrla plane ratione å brutis folo rationis lumine
praducente,
iuftituitjunum
etenim eximium praecae-tcris animalibus hominem efle
voluit
Hac dotc iufta lancé penfitata
exitatur amor creatoris, qvem tantum
diligimus qvantum
cognofeimus*
Thef. XV.Mentionemfecimusamoris,quieft
in-clinatio animaenonfolumadxftimandum
obje&umqvod veneratur ,
fcd
ctiamad
fe illifub)iciendum cum aliquotimore,
eius favoris
demercndigratiajquamobrem
non veneramur nifi caufas libcras quas
judicamus nobis
obefle vel
prodefie,
ut
jiobis ob oculos ponunt hiftoria?
diver-farum gentium.
Quem
noftrum
lätet
omncs cfFe&us naturales fnas amarecau¬
fas> E. nos Deurn amareSc colere
tcné-mur. Bonitas ipfius in nos
infinita
be-neficcntia magna &amor
inefFabilis,
di-leftionem retiprocam
poftulant*
Ha:c
Sccaetera attributa Dei
qvodammododi-fiindé cognofcere poflumus,
licet non
comprehenfivé, ut
falfo
tradit
Burgerfd.
lib. 2«inft. Met. c. $+p. 57. Non
eqvidem
quiPeum
apprehenditfimul
comprehen-dit.vid. Mejerp. 262.namnovimus phi-lofophorumeffe nonomnia
perfcrutari,
qvodimpofilbile,
fufficit
igitur
quaedam
remotiora Ieviter attigiflfe,
Plurium
55-& tali modo verumeft illud; Intelle#us
fitomniamtelligendo.
Thef. XVI.
Lumen bocnoneft
corpus,nec
corpo-reum qvoddam accidens, fed fubftantia
immaterialis > quaeneque in fieri
neque inoperari intrinfice å materia dependet,
quo rité conceflo, ut concedi debet,
affirmatur,immortalitas ejus fubftantiae,
qvs femper propter finem agit, reliqva
vero mundana in finem, vid.
pfailofph.
Burgund,
p. 5 79. Homines autcmana-tura habent,utfata fua
praevidere
difcu-piant, non fecus ac turba Macedonum
atque
Phrygum
luipenfaeratexpe&atio-ne fortis
explendse, Curt. lib. 3, idque
ex
principiis innatis provenit, fic periria
Qumerandi jneft hominibus
abfqve artis
rcgulis, ablqve revelatione aut
fpeciali
gratia Numinis, autaliis intervenientibus
mediis ac principiis vel
pracceptoribus,
folum beneficio horum multa quoquc
alia habet homo, deqvibus
fibi gratuiari
Poteft. Qvid autcm eft non dicam
in
hominc,
fed in coelo omni atqve terratationé divinius; haudinßpe
itaqvepla-hominem pupam Dei artidciocifllmc
elaboratam dixit. Videimis corpus
in-eremcntaindies capere doncc
perveniat
ad definitumå natura tempus,
tüncfiilit
gradum$
deinde
paulatim
å priftirj'o
vi-gore abit,
tandem
penitüs
labafeit;
?
pa¬
ri ratione divinumhoc inhominc
crefcit
&augetur non
magnitudine
&
proceri-täte,fedcirtutefua magismagisque
pro-åciendoinbono,utconiungatur tandem
Numinifupremo cultu
placentu
HujuS
enimcultum fvadet reda ratio nec
un-quam utiudicat
B.
Dn.
Jae*
Matt*
in
lib4
'2. exer« 64Theol. i,p« 903.ab
Ethnicis
in dubium fnit vocatus. Qvartlobrem Epi&erm
inqvit:
Dircendumante
omnia,
unumeffcDcum,omniaregere,
omnibus
providerc.Vide
Exc.
D
Calov. Toni*
3„ Sylt
FhebL
p. 1133 •16.
pffeußli
6+ feqq p«. 840.plu?es
allegare
nonlubct. Haec Ethnicorum fernper*
fvafio de Numine, eiufqve
providencia
fub qvocunque conceptu
particulariaut
modo cultus hanc efticaciam obtinet,
ut homines reddatoffkii oblervantiores.
QvicunqueNumcnnon
perfun&orié
co-iunt> iUi circa humana offreia
optimi
cxtiterunt, confulatur ampUfif.
Pufetr
tlorf- de iiHC Natu® Y & gcnt p, 234;
Lucianus dcimaginibus. TheC XVII.
Eiurmodi notiriam fuififein eisfeftatum
reliqveruntfuismonumentis,viråhon.fta
5c virtutibusfua laude non
defraudandis,
qvibus
pIurimi(prochdolor)chriftianiex-iftunc fecundi, quaruni
exercitiofefoli-citos fuilTe deftatu poft hanevitam
mön-j
ftrarunt; hincfadum qnod Elyfios cam-pos finxerpnt,locumfcilicertranquillum
omnium gaudiorum pleniflimum figni-ficantes;corumigiturcompotesutfierent
omnem lapidem moverunt.
Euripides Helena huc digitum intendit diéendo:
optimus vätes prudentia & bona
con-fpltatio eft. Hofce campos fedem
ani-marum defundorumdicimuseosputafle
fcre, virg. /Eneid. 5. infuper cic. verbis
cvidentiflimis defeneduté Cat., Maj.
alio-qvens dicit: Oproctarum illum Diem cum
tid illud divinorum anirnorum c.onciUum
tatumque proßcijcar: Cumqic exhac turbo.
& colluvionedifcedam, proficifcar
enim &c. W.Arift.lib.S.Eth.c. 10.totum,in eö
ca-pite interaliavocatDeum amicumfuum,^ qvisqvxfo poteftelTeamicuseius anteqva
cidern uniatur > unde conftat cos
fuum
1 flinnfcmum
bonumihfruitioncDcipofu-iffe; in
propatulo
namquc erateos,qvi
magis darcnt operamvirtuti,
aröius
u-niriDeo, inf ctariqve bonitatem non
folum obje&ivam h e, Deum, icdetiam
formalem h e, uniönem cum
objedtva
per fealam virturüm
adfcendendo unde
ckfcenderunt. Hac itur
Eiyflum nobis,
atIxva malorum , exercet poenas
& r
ad
impia tartara
mittit*
Neminem
exifti-m.iturumvelimus nos
aliqvidcerti
deeo-rumfalutevel intsritu
ftatueré
;Cum
nori
fit nottrum iudicare ?icTTalcem
affirma-re fuftinemus; extra
Ecclefiam
nuliam
falutem&perbonam
confequentiam
no-titiam eorumnon
fudfc
falutarem.
Al¬
terum ftatum dilfoluté viventiüm
futu¬
rum tetrum : aerumnofumatqvs
horren-dumj ubi cruciatus illos maneret
seter-nus,qod
å virtutum
tramite
deHexerint»
Addeqvod
fcelera,
quaein
nobis
non
fert
lexdivina,
fedfeverifUmé condemnat
in
aeternumignem,etiam
apud
poetasad
in-fernum
atqvetartarumprofcribi,
qvaleeft
eontemptus Deorum
&
c.confulatur
Vir£.S 1.6.negotiumtotumpatebit.
XVIII-J ' '
TheC XVIII.
Haecce perpaucafuerunt, quae breviter
oftcndcrepqI1unt,quidlumennatura?in
re-ceflü habet,nimirumaliqvid feefieprius,&
hocefic Deum omniumrerumereatorem,
qvi conceflit rebus omnibus fuum eile,
deindeqvale hoc fit, fireperire noo licet
haberetn.pofiltqvalécunq;earu
conveni-entiam, nulluni neu perfeäum videt
s
Verum , bonum & quae funt cetera , &
utomnium genefalilfimamnbtitiahabear,
communem abftrahit conceptum, qvem
intra fe refervat; hinc curatius,
cuiufli-bet naturam ferutatur, & proutillamvel
communem vtl propriam dr prehendit
fiibtali etiam notione collocat, fivequae
illam partieipant fubftant,fivemexilxaiit
five corpus habeanr live non,
con-veniantvc genere vel fpccie. Qvaedum
ita perpendit progreditur ad caufaruncj
inveftigationem , ubi progreflum in
in-finitum non da'ri probntum (ed in aliquo
fiimmo fubfiftendum , qvedvenera
rine-ceffum habetj abhifee ad fe ipfium
con-fiderandum refic&itur homo ut quoque
in fuperioribus innuimas, ubi
diceba-, mus Dcum hominem prac reliqvis
«lalibus eximiam crcaturam
elTcvpluiC
fe, non folum rationéanimx,qvamdi-dante confcientia infallibili humani
pe-ftoris oraculo, immortalern efle
con-tendimus, cum alias ultra mortem nec
folicita cffet, nec Deum argueret
auto-rem , neccum illo iterum rcduniri
fata-
_geret.
Cut Summb'Numivi'fit lates honor
&
gloria,
femper+
Vir. o J uvek i
^evcrendo
attjucormttfituib
Dn.
SVBNON! TlLi
ANDRO,
populari&
amico
pL
honorando»
heu di-vimeßc nofirxfiemina
mentls
Fulnw habent\c#co
gurgite
merja
jacet\
Trodiwurmm*ob:oxam: veteris comagttt
cu
pee
Crimenhabentigansicarper egoma
futtt
AchimmanenejjtslJedtantis parceijuereiis
nVi Mtja\
viget 'mens'gener
tja,
viget.
itt-ttiateriam prafentern hac addere veluit
L
S&årtåcf«/roätfraSertb/cdtteMfccrrptba benmgb
©ulbgtimmanb'v»<sh, b(oeoffbogajplmblamåmng/
^flriffcr cd)geriu;é; td famar pgen tpcrc /
£tüattfént6;a (tat)«ff
tufcntnnfttffjjtfic/
©ommuntaattbetmarf
afp d uba macl)tar /
2(ffettafjiticcbttgbaubbfa
fcnftfyt bopfattbtiflt>tt/
£bct arcttfafm ff'ialatt toi/en ©ubbfffl tptfa
Od) for ett fabant ttxmf mang frtré
cd)loort)prfa/
%>ltb.a eitfpegci ftar/
©ubjjcrtb tbcfanne flralarj
©cmuogfampt
mtttieger cd) bettamer bcmalar*
®a bar crt Urba mdrtf
£cr- t>lander tbt/fat
(?ugrunbbaffÖot>t ffoftaubbbat biötgt bftffper prt/fat
Sia/ bimmttemllbabauM)fora frommem
maßpla lona
Sor ofSrtrutenfftft/ mebbn6je*frdnß bcfroua »
(£er'or maiig
m&tebaar ftn prantgf&ncfcrgffffcer/
3Hm4(gängett langtIi/ff/ cbrtb^gjra nii/etyttfW
t •
Eidcm.
O
tia
Pracmiacontinuis
certa,ftudiisqui
diemnoéfcefallcre
fugantetentat5
,ferct.Sicqvia tamclarasmentem
diftringis in
artes,Sedulus officio praernia digna capis6 Laudo tuum ftudium , laudoconaminatanca
Quodjfalaccr
fcandas pulpita
celfa fophtVip.
Huicigiturcundfciquidni gratentur
Amici,
Quidni addatvotum
Mufula
noftratimm. Viveigitur fclix.Pylios
TtlimJ.er in
annos,Gratulor,& precor ,utdettibi
plura Dcus,;
Tuusexaffe
Benediaus Lithenius
tuätevirtmduxit
fvavijftme
Jmice,^ Dumcelert fcandispulpita,
noflra
pede.
^utltbeihinc poteritnatura
nojcere lumta
, Pofi lapfummiferum
quoifupereße
qvcut,Tlaudotibilatus ! namquatha curameretur
Ominefers f&ußo
prétynia
digna
brevi.
Sicamico & convi&orilvaviffirno,
sraoM TILIA-NDRO
% tenni licet även*
%ratu^ft