DISSERTATIO CHEMICA

1

DISSERTATIO CHEMICA

A Yl A T TrOTVT y-N * r\*-^T TT-V "f TT nrir * ^TT"» r '

D. D.

DE

C0GN1TI0NE

DISSERTATIO,

<Sfc-

CUJUS PARTEM TERTIAM CONS. AMPL. FAC. PHIL. UP SAL.

PURLICO EXAMINI MODESTE OFFERUNT

HENRICUS JACOBUS BERLIN,

PHILOS. MAG. VOC. A SACRIS AD TEMPL, CATH. HERNOS.

ET e;'

ELIAS IS. SE,

AN GERMANNI.

Tn Audit. Guft. Maj. d. 16 Maji 1792.

Horis poß meridiem confuetis.

UPSALLE, litteris viduae dir. Joh. Edman.

TILL

LINNE

FABRIQUEUREN

ädel

OCH högaktad

HERR IS® ^*

OCH

MAD:E CM». FOELII,

mina huldaste föräldrar, '

SAMT

HANDELSMANNEN

Adel och högaktad

HERR JL

'

min käraste bror,

De ömmciße föremål för min aktning och kårlek

TILLEGNAS BETTA

AF

EL. SELLSTEDT fSACSSON,

/

i

i

DISSERTATIO CHEMICA

UVUT frftTlT y~N a rt /"v i- T\nm a »-.-»--r-m «• »mr

DE-

0 G WX W O 3ST M

PARS III.

$. IX.

)uod igirur hominibus innatum eft pofiulare, conftcitur

argumentis & probatur experientia: naturam fcilicet

fancitis legibus gubernari atque ideo ab obfervatis ad ^nora

obfervata valere conclufiones. Hoc ipfum natura poftu-

latum eft mtdius ille Urminus, quem in analogicis argu¬

mentis defiderat Gel. Humius d). Duo enim momenta in

omni cognitione analogica obfervanda funt; i:o fcilicet

perceptio fimilitudinis inter determinationes preefentis rei

cum re jam obfervare; 2:0 ab hac perceptione de reliqua

sequalitate rationis «5c relationis pfvfvafiB. Hanc naturse no-

ftras feu entis in nobis eogitantis conßitutiom in §. §. prae-

cedentibus vindicare ftuduimus, quippe quse fenfus com¬

munis principio nititur <?). Ideoque nec alia demonftra-

E 2 tio-

d) Thefe trvo propoßtions are far from being tbe Jame: I bare founti

tbat fuch 'an objeci has always b«en attended wich fuch an effe&» and

I forefee, that othcr obje£ts, which are, in «ppearance, fimilar, will be

»ttended wirh (imiiar effe£ts, Tbe cottntäion beitvren tbeft propoßtiotts is not

intuitive. Tbert is rtquired a medium ^{- -} IVhat that medium is, Imuß

cotifefs, pasfis my comprebtnfien. Enquiry cn Hum. Under ft. Seö.IV. ^—«

Nec reio in fubjefto cogitante judicium ex cnaiogia umq; am formam ra-

tiocinii induit, quamvis verbis exprcsfum eam referat; ut 6c ex fenfatione

petfvafio.

e) That power of tbe mini rolich perceives truth er commands belitf>

not by progresßve argumentation, bv.t by an inßantaneous, inflinclive and ir-

reßßibk impulfe; derived neitber front edueotion nor from habit} hut from

Il

32 De Cognition? Analogien.

tione egent veritates per analogiam inventae vel demon-

ftrandae, quam ümilitudinis indicatione, & determinatione 5 qua perfpe£ta, intima rationis, univerfalitatem femper po- feentis, vi du£ti Itatim asfenfum praebemus, qui in omni analogia idem fbret, nifi experientia nos edoceret, quam- cunque firnilitudinem ad tales conclufiones haud fufficere.

lila igitur prudenriores majori minorive, pro fimilitudi-

nis appereeptae diverfa ratione, judicia ample&imur fide,

quae nec augeri nec minui poreü, nifi plurium determina-

tionum firnilitudinem vel disfimilitudinem obfervando &

indicando fy.

Harum vero obfervatio ufum requirit & indefesfam diligentism. Ut enim exercitarionem 8c quaii ^mutuam fen-

fuum corre£tionem relinquamus; innumerae rebus infunt

affe£tiones harumque relationes, quee fingulae notse esfe

debentj ut perfe£tior pereipiarur analogia atque res cum multis aliis conferri _queant; in quo in primis fita eft

magna intelligentia hominisque adeo praecellentia. Expe¬

rientia igitur crefcir, amplificatur, limitatur atque rerum reali indoii _congrua redditur noftra cognitio, ut fimili-

iudines minus obvias fagaciter indagemus; neutiquam ^ve¬

ro connexionem _atque praefentiam rerum & mutationum,

ubi nulla eft, temere imaginemur, nec qualicunque deter-

rainationum identitate contenti, judicia falfa feramusj ea,

quibus inter fe diferepaet res, vel non pereipiendo, vel

in

mture; neting independently 011 our will, whenever tts ebject is prefented nc-

tording to an tßnblisbed law, is c alle d common fenje. Beattie on Trüth»

Part. I. Ch. T.

Hac ita'fentimus natura dv.ee

nulla ratione, nulla que do.

Brinn, Cicero Tufcul. Quaeft. Lib. I. Cap. 30.

f) ßut no perfon wbo attends to his own mind will fay, thnt, in thefe infes ^nur belief, or eonviction, ^or nsfumnee is tbe effeel of api oof, or of

(iny thing like it, lf renfoning be nt (ill emphyed, it is otily in order to pive

us a clenr view of our paß experience witb regard to tbe point in queßion.

Beattie L» c. P. I. Ch. II. Seft, 6.

1

DISSERTATIO CHEMICA

A vi A T trOTlT y-N * T>/^r nr-*, t-* nr» & * "Tr"

\ De cogniticrne Analogie a. 33

in fubducendis calculis prorfus omittendo, quod inficerse plebi ^j infantibus omnibusque indolentise atque ignaviae

bominibus innatse, vel permotionibus animi indulgenti-

bus evenire fölet g). Pro multitudine enim determinatio-

num fimflium, Sc disfimilium ad illas relativa paucitate, magis minusve firmus elf noder asfenfns j pro earundem

vero realitate realis Sc veva ed noftra cognitio, quoe eo usque certitudinis progredi poted ^, ur mathematicam cvi-

dentiam faepe aequer; immo ^ea ratione interdum fuperet,

quod fimilitudines in haud compofita re facilius percipi-

antur, quam evidentia firigularum longa ferie fe invicem

fubfequentium propöfitionum.

§. X.

Solutum quoque hac ratione habemus argumentum y quo originem cognitionis analogien habitui feu confuetu-

dini vindicare fluduit idem famofus Sc argutus Au£for b),

Ratiocinio non peragi lubentes concedimus; propenfionem

vero, qua ad analogica judicia ferimur, experientiae omni

priorem esfe, ex jam diäis patet. Ubi enim idese invicem

E 3 jun-

jr) Omens, portents, good and bad luch ^, palmiftry, aftrology, all the tiu-

merous arts of Divinoiion, and of interpreting dre a ms, falfe hypothefes and fjflctns and true principles in the pkifofopby of natur t, are all built upon

tbe fa me foundation in the human conflitutton, and are dijlinguifhed only

according as we coticlude rafhly from too fetv itiflritices, or cautioufly from

a

fufficun: mduciton. Keid's Inquiry into tbe Human Mind. Ch. II, Seib 9, h) After the conflant coujnnction of tiv o objects, heat and flame, far

inßonee

iveigth and fulidity rve are determined hy Cnftom alone to exfpect

the

from tbe appearante of tbe ctbcr. This hypotbefis feetns even tbe

only one, whicb explains the difficulty ^, rvly rve dr arv, from a tboufand

ihflances, ^an wferance, whicb we are not able to drnw from one inftanct\

that is, in no refpect. differeut from tbem. Reafon is incapnble of any fucb

variation. The couclufions, whicb it draws from conßdering one cirtle, are

the fame whicb it would form upon fur vey ing all the circles in univerfe».

Enqu, conc. hum. underft, Seft. V. part. I«

Il

34 De Cognitione Analogien.

jun£las fiu n t, fc irerum fecund um legem imaginationis ^pro

dueunt, atque lic oritur exfpefbatio cafuum limrliumj live

idöfc veroe fint _atque acl realem attributorum in rebus con-

nexionem confociatse, five minus. Haec vero conjundlio

seque prima vice ac repetitis, pro diverfo rei ad defideria

nofira Sc necesfitates habitu, vel pro diverfa (enfibilitate

atque ingenii indole formatur. Stupid i ergo quidam funt

rardiori pollentes imaginationis vi, paucioresque adeo jun-

das habentes ideas; alii plurimas citisfime combinanres,

mira fagacitate Sc ingenio ^, temere quamvis faepe, rerum

causfas connexionesque imaginantur, iisque plane fide-

rent, nifi deeeptos fe fsepe fentirent, poenasque temeri-

tacis interdum luerent i).

Quid autem longa Sc adeuratiör obfervatio ad verbä¬

te m cognitionis noftrae faciat nullum fugit, qui vel ma-

gnam uniuseujusque rei determinationum, fpecie fiepe mi-

nutarum copinm, quee haud facile obfervatur vel memoria

tenetur, confideraverit; vel ad id adtenderit, quod repe-

tir« fope obfervationes certae cujusdam connexionis loco

fubtilioris omnium ^cererarum rei proprietatum inquifitionis

fubßitui posßnt; quod quidem magis ignaviae noftrae placet.

Sic quamvis nec frumenti fruduöfi, nec agri ad illud ex«

eipiendum in primis apti fingula criteria bene noverit a- gricola, fru&iim tarnen , majorum Sc fua fretus experien-

tia, fperans, fuleis femina committere non dubitatj ut <&

ab annulo iunarn cingente aliqua de parte rupto, vel a

pru- i) It is Genius and not tbe ^watit of it thut adulterates Pbilofopby and

fills it with Error and falfe Tbtory, A creative Imagination disdains tbe

nie an ojfices af digging for a foundation, of removing rubbijb and carry ing

materials; leaving tbefe fervil tmployments to the drudges in fcience, it plains

a defign and raifes ^a fahr ic, Jnvention fupplies materials, nähere tbe art ivant-

ing, and fancy adds colouring nml every befitting ornament. Reid Inqu. Ch»

I. S#£h II. Ulteriu« enodatum hoc argumentum vide Condillac Troiré

«des Syftcmes, pag, a$4* ftqq«

/

DISSERTATIO CHEMICA

4

VI a T TTHTit A T^/Nr «ar ^ -»-w rm * r

t r

V

De cognitione Analogtea. 35 pruina fcintillante tempeftatem auguratur, qua rarione co-

htereant hcec phaenomena etli prorfus ignorer, Expéri-

entia igitur virum in rebus gerencVis confenefcentem, pra

juvene muira quamvis fcientia fubacio magis fagacem

ätque prüdentem reddir, ideoque minus hujus judiciis

quam iiiius merito fidimus k).

Differentia vero, quam inter concluliones mathemati-

cas & phyficas indicat Hume, ex ipfis idearum, quae com-

parantur, natura folum provenit; eadem enim in amba-

bus valet lex intelligentia;: Easdem idens easdem fevvare re¬

lations s. Mathefeos vero obje&å a priori conftituuntur

& decerminantur, nulla fere rerum exfiftentium habits

rarione; ideoque dum additione idearum fimplicium uni-

formium conficiantur, facile inter fe conferri posfunt, li- gnisque fimul fenfibilibus indicari, adeoque determina¬

tae lemper ipfae fervari, ut iisdem terminis esedem lem¬

per fubjiciantur notiones. Pbyfices contra ideae, ut ex

variis multisque fimplicibus ab experientia repeten-

dis conüantes, nec adquiruntur facile, nec adquifitte

ad le invicem facile referuntur. Obje&a de cetero

nec ut lubet examinare posfumus, nec ipfa fignis reprae- féntare, nifi prolixis defcriprionibus, quas vix memoriae

limitata vis tenere valebit; quae tarnen, ut earum intelli- gentiani ab legentium antea habiris perceptionibus toram pendere omiltamus, ^quantae tandem lint, faepislime erunt imperfe&a? ob innumeras rerum dererminationes ^atque ad

varias res relationes, quas omnes obfervatas esle & enu-

meratas numquam non in dubium vocare nobis fas eft.

Determinatae igitur haud facile lervabuntur, quod in fin-

guiorum de una eademqtie ^re difcrepanribus opinionibus

apprime obfervatur. Ubi vero determinatae fuerint, ex de-

terminationum identitate vel diverfitate line formidine ^op-

pou-

k) Kume's Esfjiys. Vol. 11. peg, 479, 480.

36 ^De cognitione Analogie a.

pofiti ad relationes earutn, ad normam prineipii omnis cognltionis primi, concludimus. iEque igirur vehemen¬

ter confido fernen rite maturum Sc vegerum, ag.ro oppor-

tuno infertum, germinaturum, fi abfuerint omties res no- citurae; ac circulum per lineam diametralem in duas äqua¬

les partes esfe divifum, pofita figura plane circulari atque linea per centrum re£te du£ta, Si vero quae adhuc quan- doque erroris fuperfit minima fufpicio, illa a meru nos

non omnia obfervasfe vel obfervare potuisfe enafeitur.

§. XI.

Ubi igitur notte funt omnes qualitates rei cognofcen-

dse arque cum fpeciei jam notae proprietatibus perfekte

esedem deprehenfae iunr, nullum de identitare rationis 6c

relationis dubium fuperesfe poteft; arqui raio evenit, ut

omnes indagare vel valeamus vel vacec, atque hinc ori-

untur diverfi cevtitiidinis gradns, pro diveria qualitarum

obfervatarum fimilitudine 6c copia; quoe quo propius ad

totalem rei dererminationem accedit, eo majorem parit

certitudinem. Sic Ii auri eonftituerim decem determina- tiones chara£lerifticas, quarum duas in praefenti obje£to pereipio, facilius judicando ^errare posfum, ^quam fi quin-

que re£le obfervaverim. Orichalco enim 6c argento de-

auraro quoque infunt fplendelcens flavedo Sc certum pon¬

dus, cujus gradus haud facile dijudicantur.

Quo adtentius ergo proprietates uniuseujusque rei obfervaverimus, arque quo diftributius ideas fimplices con- ceptum queincunque generum Sc fpecierum ingredientes cognofcimus, eo plures rerum inter fe relationes eruere, adeoque plures verirates detegere valemus, atque eo mi¬

nor! erroris periculo , quod ab adparente fimilitudine pro- venit, fubjecfi erimus. Non enim nifi polt multam atque

fagaciorem inquifitionem corallis clasfis fuit conftituta- nec

•

nifi poft fitum colorum a divifione radii luminis per pri-

fma

/

DISSERTATIO CHEMICA

A v 4 T iirpTvT Tvnrn A -"TT-» T TTmm

Ve cognttiont Analogie a. 37

fma ortorum, relativae eorum quantiratis, angulorumque

refra&ionis diverfae dimenfionem adcurate obfervatam co-

gnita eft Iridis natura atque causfa \ ubi vero fpe£trum

opricum cum hoc phsenomene ex asfe quadrare vidimus,

nulli iilud ex refra£Hone radiorum folis provenire dubi-

tamus, fenfibus quamvis id immediate experiri nequeamus.

Sic in rerum causfis cognofcendis ultro per analo¬

giam progredimur, nec usque quo procedere datum fit,

unquam deterrninabitur /). Singulas enim res quafi ad prima fua ftamina reducendo; haecque elementa, vel fe-

orfim, fi fieri potuerit, vel in variis, cum aliis haud com-

pofitis, conjunclionibus tamdiu obfervando, usque dum

eorundem vis Sc in feefficacia nota fit, ^{ex eorum} in rebus

connexione quid efficietur faciJi conje£tura asfequimur * cui fi refpondeat effe&us rire rem examinatam esfe oppi-

do patet. Innumera fere hujus rei, ^eaque fplendidisfima Chymia tradit documenta Sc Phyfica. Harum vero ex-

perimenta Sc prsecepta ad naturam rerum a fenfibus etiam

maxime remotarum explicandam jure adhibemus. Sic ter¬

rae morus atque ignivomos montes materiarum metallica«

rum Sc fulphurearum fermentationi adfcribimus, ut Sc e•

Ie£lricitati tonitrua; quippe qui ipfi ejusmodi phamomena

arte excitare posfimus, vi quamvis Sc magnificentia val¬

de minora,

§. XII.

Non vero cuivis conringere porefl: talis intimior Sc

infando labore Sc fagacitate paranda cognitio, qua quid quaevis rei proprietas in alias res efficiat indagatur; nec

rerum natura ejusmodi examini facilcm fe femper prsebet,

F Vi-

/) Ins innre der nitur dringt Beobachtung und zergliedern'ig der'Er- fcheinungtn, und man kann nicht vpisfen wie weit dtefes mit der Zeit gehen

werde, Kant. Crit, d. R, V. pag. 334.

It

38 De Cognitione Analogie ^a.

Videmus modo rerum mutationes nec quid has producat

facile deprehendimus. Ad harum igitur causfas eruendas

non alia itur via, quam qua vulgus ad futnme necesfariani cognitionem, titubante quamvis, haud tarnen fallaci pede prögreditur; Res feiiieet, ut funt, compofitas, fine analyfi, adfumendo, ipfarumque, quanrum posfumus, fenfibiles qualitates una cum Omnibus rebus ^eas cingentibus, qua-

rum in ipfas efficientiam quandam fufpicare fas eit, ob»

fervando, atque aliis denique harum aliisque remotis, ^an

eadem mutatio adhuc fubfiftat vel alia fubfequatur, feru-

tando. Quod fi fiar, rem prsefentern, fine qua effe£lus

non datur, in causfa esfe jure auguramur* quam vis quid

in ipfa re fit, quod efficienria gaudeat omnino ignoremus.

Difficiliimae vero indaginis funt Phaenomena, quae fenfibus externis, adeoque a pluribus eadem, pereipi non

posfunt; vel ^quorum proprietäres atque res circumftantes

adeo funt numerofae, ut ^nec memoria facile teneri, nec

earum relativas mutationes facile obferTari j»), vel tandem

quorum determinationes in variatis circumftantiis exarni-

nare haud licet. Ejusmodi funt mentis noftras inclinario-

nes, Planetarum, Lunte in primis revolutiones & inequa- litares, morus fiderum fixorum , lumen zodiacale Sc auro- ra borealis. Nec tarnen animum in his examinandis de pro viribus explicandis defpondendum eft. Obfervatio-

nes enim hinc atque illinc hauftas omnium _temporum Sc

locorum inter fe comparando, arque ipfa phaenomena cur#' Analogis 0) conferendo, vel ipfam eorum rationem co-

gno-

m

y Voiln poiirqiioi il fnut juger avec indul^ennce les Folitiques & ks Guerriers. Oeuvres Poftb. de Fredep.ic IT. Tome X, p. 2$5\

n ) Hac ratione es admirabili fabrica oeuii posfihilitatem ientium ochro- maticflrum primum fufpicarus eft Cel. Euler, Ira poft 111. a Ljnnsi tem- Dora ad fecretas veneics cryptogamiftarum cognofcendas ^perventum «ft.

£üde?r» via queque a motu Solis Jovisque circa axem, Mercurii vero &

1

DISSERTATIO CHEMICA

K VI K T ir CT VT C a r>Cr TYiim a T.TT1I it trrnmrnmr

De Cognition* Analogica.

gnofcent denique mortales vel hypothefibus, ulteriori ex- perientia confirmandis vel rejiciendis fairem erit locus o).

Non enim minus fecundum regulas haec Phaenomena effi- ciunrur, quam quorum rationem de integro inire valui-

mus. Difficilius vero indagantur eorum causfae vel quia plures fint focite, vel magis a feniibus remotae, aut fegnior

earum efficientia; vel denique, quod plerumque ev en it, quia res ipue non tales ad nodras necesfirates habeant re¬

lation es _, qute nifum experiundi atque ftudium, ignavia impedirum, apua plures excirare valeanr. Sic de vento-.

rum, aeris renipedarumque variationum causds invenien*

dis nec ed deiperandum prorfus, illarum quamvis mulri-

tudo Sc fuccesfio _magna adeo fit Sc diururna, ut nid poft

multam longamque obrervationem nec ordo causfarum'e-

ventuumque, nec periodus, qua exa&a in eundem quali

circuirum irerum ingrediantur adcurate adhuc determina-

ri pocuerir..

§• XIII. ^-

In omni vero ab analogia, ü jufta erit, conclufione apprime ed cavendum, ^ne de re cognofcenda pronun- ciemus quid, quod ^non experientige 6c rationis fuffragio

-

dr cbaraBevifticum p) ejus generis vel fpeciei ad quam il-

krn referimus. Hane Legem infringimus quando obje&o

tribuimus proprietates, quae non ad ipfius fpeciem, fed ad

F 2 ali-

Veneris circa Sotem ad duplicem te 11 uris moturn felici conjeflura conclu*

fir Copernicus.

o) Ex hifce paret, quam non fint utiles tonfum

fed ad fcientiarom emoiumenfo & progregfus pione necesfarix obfervationes in rerum naturt contrnue a plunbus Hte inftitutse. Quid enim nos de tunn certn fciromus,

nifi obiervationes esfent ab antiquioribus tradifs. retro temporibus Mulra igitur eclipfinm ex pluritris & adcuratii ejt*s hiftorix reliquxque naturs curiofoium diariis exfpeftsnda eft pofterorum utilita® & volupta»,

/>) rertiuii^comparatienis appellant Logici.

ti

4# De cognitione Analogien.

aliam quameunque fub eodern genere comprehenfam, per- tineat. Ita, quamvis ex analogia plures rationes fvade-

ant, ut Planetas habitabiles credamus, male tarnen natu-

ram & formam earundem incolarum determinare ftude- mus; in quo nihilominus eo usque progresfus eft III. qui-

dam Philofophus q) ut, fubdu&is calculis, Jovem habitan-

tium magnitudinem ^cum proceritate Gigantis Og ^, cujus

Moses mentionem facit r), aequalem voluerit; ut & Py- thagorei ex numero feptenario planetarum,ad harmoniam

illarum

chordarum inftar feptern, concluferunt j Sc re- centiori aevo quidam, ex eodem numero colorum fono-

rumque primitivorum miificam quandam coloratam ima- ginatus eft.

Magna vero huic cognitioni oboritur difficultas a di-

verfa diverforum determinatione generum Sc fpecierum.

In feientiis ubi ideae a priori ponuntur, facili negotio hacc peragitur atque facile de illa inter ^omnes convenit. Re-

rum vero natura, ut eft varia valde, in tanta tarnen va- rietate continua fempér Sc minutisfimis faspe disfimilitudi-

nibus diftin&a, reguias ejusmodi determinationum haud ipfa femper pracbet, nec ideo facile erit quis Legislator,

cujus decreta non tollar vel muter Poftcritas. Motis ^ve¬

ro finibus _conceptuum generalium, aliae quoque erunt ab analogia conclufiones.

q) WotFius. Elements Aftronomi*. Part II.

r) Deut. III# r. XI.