/G.
m es u ϋ %»Μϊ
In nomine Tefu Chriffi, Amen!
DE
NATURALI
h "r A
t e-i
Dissertatio Prima
Ex confenfo Vener. Facult. Theolog, publice propoßtcty
PRTSIDE
DANIELE WBM
S, Theo! Lic. & ProfeiF Ordia
v
Rcfponclente
S:x R :x M:tis Alumne
SYENONE TIDENIÖ
W-Gothö»
$i Regi& Academi& *Όρfaltevßs Audit, Giiß.Ädajoriy,,
ad DitmXUZAlaßy Anm JVIDCi \κ
kork ante meridiem conjvetk.
XJ P S' Α IT IIS
Per jfQH, HENR, WERNER, Reg. Acad. Typogr.·
\
ESÄJ. XL.
Attollite in fublime oculos veftros,&
videte, quis creaverit iita, producens
numero fuo exercitum ipiörunv: quis
ifta omnia vocet de nomine prae am-
plitudine virium, prout fortis eil robo-
re, adeo ut quidquam non defit.
IAC. I: 17.
Omnis donatio bona & omne do-
num perfedhim eil fuperne, deicen-
dens å Patre luminum, apud quem non
eil transmutatio , * aut converfionis
obumbratio.
#
Caput i.
Ubi Tbeologk conßderatio ,juxta diver- fam condiüonem hominis,inßituitur.
§. ι
_
Omo altius paulo reipiciens ad Adtiones
^ origines rerum atque operationum > human#*
quando iemetipfum & munduiTL*
contemplatur, inter cogitationes a- lias, accipit quoque occafionem in- quirendi in natura ipiius Autoren. Praeterea de
futuris eventibus, inter alia negotia, Tibi profpici-
ens , ftatum felicem ab infeiici difcernere novit, adhibitå opera, quoad fieripoilit, ut particeps fiat
felicitatis. -r
§. IL Lumina vero duo funt, quibus fapienter uti, Princlpif-
& in nötitiam Creatoris , atque rerum creataruni_,, cogncr'
feliciter pervenire poiTumus. Unum eft minus na- Lendi
tur# ac rationis, quando per vires amma* naturaliter
& aliquatenus, in iftå confideratione prodire licet:
alterum vero majus gratis & revelationis, quod fapi-
entia* viam, ipiritualiüer ac perfedé, tradit atque_»
iliuftrat.
A §. HL
m 2 u
Principia § IH. Deus enim in luceinacceila fibi rraxirne_>
reruiiL·. fufficiens, an te quam fundamenta mundi ja θ: a eilen t, humani generis creationem, & quicquid ad ejusper-
fecftionem fpecftat, ex immeiifa bonitate dec revera t.
Factum eft igitur, ceteris rebus creatis, ut ex ad-
Gen en. -2-
· -n^irando Dei confilio formarentur homines primi,
mas <Sc femlna > vari is tum an i ma? tum corporis do-
tibus, & in his prxcipue notitia fui Creatoris at-
que cultus, quem ipii pra^ftare debuerantj exceilen-
ter inftrü&i.
Varels ^' Cognitio itaque Dei & earum rerum, qua?
notiticc ac^ rebgionem fpe&ant, ut olim, ita etiam nunc alia
eft naturalis hominibus, alia per verbum revelata : utraque tarnen aliter fefe habuit ab initio, dum ex imagine divinå adhuc reiplenduit mens humant:
ahter poftquam mifera corruptio, ex diaboli & ho-
minum culpa cuncftas facultates anima? atque corpo-
-
ris invaiiiTet.
η §. V. Nam in ftatu primaxvo, naturalis erat luci-
rimaevo ^a ^ PIena i revebata autem legibus & alloquiis Dei
pn»ii£ * celebrabatur. Prascipue manifeftata eft volüntas.
Dei de obligatione hominis circa duas arbores, ea~
rumque frudtns, vita & morte fimul propoiitå.
§. VI. Deinceps vero maniit illa naturalis, partim
^ftatu tenebricofa & mortua, circa res fpirituales; partim
feo. lucens, fed tarnen languida in cognitione Dei fe-
cundum natu ram y & in rebus rationi fubje<ftis. Re-
velata autem leges quidem mortalibus ferio commen- dat; fed in promiftionibus gratiae, propter Mefftam
Dei & hominum mediatorem, reftaurat nobis falu-
tem, pcenitentiå & remiflione peccatorumper fidem
annunciata.
§. VII.
§. VII. Ut autem dicamus aliquid de priftino Ια- Im a ga nocentix ftatu; fuliitille in primis parentibus ex ia- Dei in pientiå & juftitiå anima?, cum immortalitate atque nomine, impaffibilitate corporis, item utriusqué ifaiuäitaté
& felicitate. Sedes Ulis fuifc eonftituta in Eden , orientis horto valde amceno, quem Paradifum vo~
camus, die Sabbathi poft creationis fextiduum ian-
öificato. rwy im τ^ω nr-n*o tp
i eran nmwn vtfpa nom cn.sn—na Solummo- Ec&ef, 7:
dovide,boc inveni, quod fecerit ipfi Deushominem reélum: 2β' ipß autem qu/erunt raticehiia plurima.
§. VIII. Ifta perfe&io non fuit iubjftantia animce, Natura quam Dens infpirando creaverat, nec proprietas ex- cjusdenp inde neceflario dependens: naturalis tarnen erat, &
inftar luminis atque canonis animae imprefta, &in_*
pofteritatem propaganda, ίι fatores i III generis hu-
mani in obfequio manftiient, ftcut ad imaginem Dei
creati erant; juxta quam ho die renorari jubemurL,:
"Avavixc&cy 5 Ί&> TTvWjua]* % νο*ς , (c cvdvh&t&zq ^ov kcuVov'
ά,ν&ρωτπy, Τον x&j# ®tcy κπ$[$νί& iv Jixcqocrlvvi £ ortovfct τν\ς a- Eph* 4: 23,
Remvammi milemfjnritu mentis veflr£·, & hi- 24.
duite novum homlnem, qui jecundum Deum creatus eft in jußitia & fanäitate veritatis.
§. IX. Concreatse huic notithe, ut plenius con- T ex paf^
ftaret illis benepiacitum Dei circa religionen!, ali-a_j aifiaca.
fuit fuperaddita; qua edocebantur de natura & ufu
arborum in Parad iib, cum interdi&o fub pcena mor¬
tis, de non edendo frudu ex arbore Scientue boni ér malt, lftam vero arborem, naturalem ac in fe bo-
nam, ita autem å ii ne, quem Deus inftituerat, appel-
latarn ftatuere licet,
A 2 §.,X.
Ecclefia_, inftküta.
Liberias Arbitriu
Loci Theoio-
giae Para-
-«iiiiacae.
Gen. c zip.
v. 2.
ibid. CAp.
3. paß.
^ 'TU 4
ξ. X. Itaqne lex illa compendium do&rhice Mit¬
tans, arbor locum iacro cultui deftinatum ^ fruit us autem materiem exercenda? virtutis exhibuit paren- tibus primis, Adamo & Eva:, quos ipfe Deus con- nnbio fociaverat. Status enim raticraaljs creaturae
id requirebat, ex ftißicientia virium, 11t obedientia?
ipecimen ederetur erga Creaüorem, antequam akter¬
na Felicitas confirinaretur. Poffibilis; autem eratifta obfervatio mandaüi ii jufta cautio fuiilet adhibita.
§. IX. Eminuit libertas, illa mentis facultas valde nobilis ubi reble adhibetur, qua homo fuas abtiones
regere, & easdem determinare poterat, tum vera__»
confeblando, tum bene.agendo. Prcevalebat autem_»
in.ftatu integritatis propendefttia in bonum; nec ade¬
rat fomes mali, fed tantum indilferentia ad mahnt-j
fi homo fua libertate abuteretur.
§. XII. Articuli doblrin^ tum naturalis, tumreve- lata? in Paradifo, fuerunt pr^ecipue fequentes; quo-
rum hiftoria plenior, una cum fuis circumftantiis,
fuffieienter fatis a Mofe traditur:
De Deo, Verbo ύτηςαίικω & Spiritu DeL
De Creatione & Providentia Divina.
De natura Angelorum.
De Homine ad imaginem Dei condito.
De Revelationibus Divinis & lege Paradiiiaca,
De cultu Dei & obfervantia mandatorum.
De Eccleiia & pneconio facro.
De Magifträtu Politico.
De Conjugio & benedibtione ejus.
De Peccati natura theoreticé fpebtatå.
De Morte transgreilionem fecutura.
De Vita & gloria aetcrna.
§. XIII. Parentes aufem ilii generis humani, non_* Ecclefia_,
ex aliqnå neceffitate, fed fuapte temeritate violarunt deftituta^
legem å Deo latam , fvadente diabolo, qui jam an-
tea defeeeratå veritäte. ■ Linde fibi & omnibus.po-
ileris valde profundam & an i ma: corruptionfen#* \£c corporis miferiam contraxerunt, deturbati å
intenebras, a vita Dei in mortem, non modo tempo¬
ralem, fed etiam teternam. \32-Sy cppwn Ormé mm pf- 1*: 2-S-
nrr "*tD Vrn im Votd m-nb zrm
:prm? p.i ρκ mtöTiwy ptt Tb&2 fiehovae ccelisprojfteäat fuper filios hominum; ut vickat an fit ullus, qui intelligat, qui exquimt Deum. JJmisqimque recejfit, putidi fach Junt, non efl qui faciat bonum, non efl vel unus.
§. XIV. Neque adhuc comederant exarbore vite, Arbor
qua? habuit virtutem continuandi vitam naturalem-, YitdC-
cum hilaritate, per inodum medicine confervantis å fenio & iniirmitate: ficut reliqua? arbores habue-
runt fru&us naturali quådam facultate inftru&os. Et quo minus ab illa vefci poifent deinceps, lege circa
alteram arborem violatå, horto excludebantur. Un¬
de fupervacanea efl: quaeftio: qualis futura eiTet vita hominum, fi ex arbore vite poft lapfiim ediiTent ?
§. XV. Id acceptum ferimus providentia? ccelefti, ImagP
quod in graviiftmo illo lapfu, relinquerenturftri- amiila-
chiräe quaedam priftin^ imaginis. AmiiTa quidem_.
fuit, prob dolor, juftitia originalis, Scnotitia rerum
ipiritualium; ita ut homines ex fe deilituerentur glo¬
ria imaginis divina:, å fan<ate alienati. & peccato protinus immerii, atqpe fic prasientium etiam rerum
confiderationem a?gré inftituerent. πdvns $ ψ*?™ Rom. 3:2*.
£ ΰτφντη %ς $όϊης & ©gA Qmnes enim peccaverunt, ér deflituuntur gloria Dei,
$.XVL
Reliquiar imaginis
illms.
Wi ^ ^
§. XVI. Re'fidux igitur erant quxdam vires ani-
nix, circa,notitiani De i naturalem; qux variis no-
minibus, tum,ex natura rei, tum ex iimilitudine a- liarum rerutn exprimuntur: itaque modo potentia, dfipfiltio vel habitus, ii ve aliquid his analogiurm;
mi>3o contemplafio Dei naturalis, lumen natur£ Sc
re<5a ratio, vel etiam in latiore fphxra, voce nunc celebrata Philo]ophue, appellantur. Aiioquin rude-
ra imaginis divinae, quaii relicta poft deftru&ionem
domus fplendidx: nunc ftricfturx Sc fcintillx, qux adhuc micant ex priftina iuce; nunc femiiia intelli¬
gentia: & virtutis, qux re manieran t ex ubertate do¬
norum cceleftium, vocari folent.
§. XVII. Exinde prodiit é fmu mifericordix divi-
nx revelatio, qux ab antlquistemporibus in fcriptu-
ra Sacra, ceu diplomat« regio ob ii gn ata, c online tur:
ubi latiilime panditur ceconomia Dei de reilauratio-
ne hominis juxta differentiam veteris Sc novi tefta-
menti. Utrobique Deus idem propofuit viam falu-
tis eandem; in veteri quidem teftamento per pro-
mijfiones- Sc typos facrificiorum, aliarumque reruom,
Meftiam yenturum ejusque officin ftgaffiéavit: in__3
novo autem teftamento Mejjias ipfe Dens Sc horn o in
unå perfonå adfuit, Sc mediator fadlus Dei acque__>
hominum redemtionis opus per paftiones con- zfa)-5?-4< fummavit. ; ά>2Ό OTJ tfin )ybr\ ptf
s' irrora rby mtv nop
Venmtamen mor hos noflros ipfe pertulit & dolores
noftros bajulavit. Nam ipfe dolore afficitur d defeclio-
nibus noftris > atteritur ab iniquitatihus noflris, caftigatio pacis noftree imponiturei, tumice ejus fit curatio nohis.
Ecclciia reftituta,
§ XVIII.
XVIII. Lex tura particulatim tradita, tum fo- Legis of- lenniter promulgata , ab illo famofo lapfu, femper_> ficium.
habuit e und em ufum: ut periilam agnofceretur_, juftitia Dei, & peccatis agnitis, re gula monftraretur
renatis per fidem in Meffiam, quoiriodo in novitate vite, non tarnen iine lufta & infirmitate, ambulare
poflint ac debeant. Utriusque doftnnä? tam legalis*
quam euangelica? hiftoria, item rerum, perfona-
rum, locorum atcp temporum accuraté in S:å S:å ex- ponitur, quemaamodum Paulus de confilio Dei re-
velato etiam teftatur: * wn&tχάριν χ μ άναψάλμΐ. *7-
vy. liv 71UCCCV β*λην £ esL Non en'ifnfubterfugi , quo mi¬
nus annunciarem vobis omne Dei cofißlinm,
§. XIX, Qui perfpicaces iunt inter homines,* in-Studium telligere poiTunt fe nihil vel paruin proficere etiam fapientiae.
in aftionibus quibuscunque, nifi juftum examen re¬
rum inftitüatur. Nemo autem eit, qui fibi non be-
ne cupiat, & utilitatis fax curam aliquam agate,.
Quid igitur magis dignum erit fapientia? ftudio, quo
vera felicitas coniideratur?
§, XX. Felicitas enirn, qua? refpicit confervatio- Deilderitl
nem natura?, jure meritoque intenditur: attä'menin·» felicitatis.
ter omnes non convenit circa ipiius qualitatem &
ftatum. Nam alii corpoream, qua? adienfuum faciat
uium atque deleftationem avide feftantur: alii vero, incolumitatem quidem corporis , in primis autem per- feftionem anima?, fed vix ultra pnefentis vite mo~
dum progreiii, curatius requirunt:, alii tandem ex verbo Dei edofti, felicitatem & falutemin Deo,iicut
anima immortalis eil, in hac & futurå vita fapienter confiderant, & illius per divinäm gratiam participes
fiunt.
CAPo
CAP. II.
De exiflentia& Theologie
hujus pofl lapfitm,
Exiften- |"\UaTi (biet; an detur ejusmodi notitia Dei natu-
tia The- \/ralis? ubi ftatuitur; illam notionern, quod exi-
ologia: ßac jqumen aliquod ftimmurn, juftum Sc bonum, divi-
naturalis. njtus omntum hominum cordibus ex natura iniitam
effe: pra?terea ipfius etiam exiftentia, potentia, fa-
pientia, bonitas Sc providentia ex contemplationer
reruni, per ufum rationis, quadantenus innotefcit. *
Differen- §>II. Duplex igitur eft ha?c notitia: connata, qua?
tia ejus- inträ mentem hseret, tanquam in fuo centro, cujiu
d«em. idea numinis fupremi, atque per confcientiae tefti-
monium declaratur; acquifita vero,qua? extra finum
menfcis, velut in fpha?ra ex .pulcherrimo rerum o-
mnium ftatu Sc motu , juxta caufarum influxum il-
lud eminens dominium arguit
Probatio §. III. Evincitur autem hceccognitio, a Dei ipfms
a Dei per- natura perfe&a. Si Dens eft origo omnium perfeéH-
feftione. 0num.;
utique fapientiam Sc bonitatem fuam · pen>
quaedam inaicia rebus creatis, Sc in primis homini
communicavit, quia communicatio pars non mini¬
ma perfedtionis eft. Thefaurus enrm habet quidem
multum laudis in pretio Sc vera poifeilione, plus
tarnen in ufu Sc recfta collocatione.
A Divinis §> Id ipfiim confirmatur ab operibus divinis*
operibus. Qui produxit res omnes Sein his mentem hominis,
qui confervat omnia in fuo ordine, tam qua? ratio-
ne Sc vita gaudent, quam qua? Tunt inanimata; non-
IIρ pro-
SS 9 fö
ne produceret has vires, qua? pra?cipu^e iunt in__.
homine <5c ipfius mentem maximeexornant? non- ne conferret hoc beneficium, quo ipfe å creaturis rationalibus viciilim agnofceretur 8c coleretur ?
V. Anima hominis eft excellens aliquod opus
Dei; quantumvis autem hodie reperianrur defeåus Abexcel-
plures in intelle&u & voluntate, nihilo fecius emi- a'
net inter ejus cogitationes quidam conceptus, de
Ente perfe&o, pulchro 8c bono, reliquorum con-
ceptuum, ubi qua?dam perfe&io lucet, veluti mä¬
ter 8c origo, Haud aliter ac fummus rerum opi- fex pofuit qua?dam figna fua? fapientia? & bonitatis
in reliquis creaturis, pro fingularum capacitate,
§. VI. Sic cceli ex amplitudine, ornatu 8c vicif- Ab effc- fitudine; elementa mole, viribus & ufu; piantse dis rcli- efficaciå, pulchritudine & fru&u; animalia fenfu, quarunu
voce 8c adionibus, Dei gloriam, potentiam 8c fapi- rerum*
entiam ipe&atoribus enunciant atque extoliunt,,, Homo autem, qui corapendium eft mundi, turn^
corporis admirandå ilru&urå tum anima? pra?claris
operationibus, ac Iongefuperat naturam brutorum, quidni au&orem fui requireret 8c cogitando adfe-
quere tur.
§. VII. Deus injunxit homini obligationen! illam, Ex officio
ut fe coleret in animi fiducia, obfequio 8c gratia- pictatis.
rum a&ione. Ea enimeft rclatio inter Creatoretn atque e-re atu-r am, licet impedimenta objiciantun.·,
ut confortium aliquod hominis cum Deo, per re- ligionem inftituatur. Cultus autem Dei absque no- tltia ejus fieri haud poteft; qui proinde cukum re-
quirit, notitiam etiam fui communicavit.
B $.VIIL
Iii ΙΟ fä
Ex fftidio §· Inilinfifcus itaque ad religionem apud o-^
religio- * mnes homines, ficut natura monftrat & experien- nis° tia teftatur, przefupponit aü&oritatem ejus, qui re*
ligionis curam indidit, <3c quem religio viciilim_»
ampleäi debet. Non eft dubium quin error å mul-
tis circa fcientiam & applicationem iftam commit-
tatur; interim apparet, quod intentioipia pernio-
dum indaginis fequatur veftigia ejus, quicolendus
eft; donec alicubi fubfiftat, vel ad uberiorem Dei
& cultus divini in verbo notitiam pertingat. Fru-
•ftra alioquin illud religionis deiiderium ineifiet
mortalibus.
Teftimo- §. IX. Scriptura Sacra nos quoque remifctifc ad
nia fcri- iftäm Dei notitiam ex natura: ita ut duplex hoc
pturc. modo vis argumenti oriatur; quatenus & natura¬
le & in Sacris literis revelatum eft. Homo quidem
per peccatum originale amiferat fapientiam primze-
vam; nihilominus poftea refertur ad imaginemu
Dei, juxta quam primo conditus erat, ob notiones
adhuc de Deo refiduas, & conformitatem cumDeo reftaurandam. Qua de caufa veritas & juftitiacom-
g°T (n'9' '·1 ' ' mendatur, maledi<ftio autem & homicidium fevere
prohibetur: ώχΐ Ό ΠΊ D1N3 D"!«n ΏΊ
: rn n^y Qui ejfundit fangvinem hominis,
per hominem fangvis illius effunditor: quoniam ad ima-
ginem fuam fecit Dens hominem.
De feien- §. X. Quamvis igitur figmenta cogitationum, fi
tia fubje- corruptionem naturs humana? refpicimus, tantum-
tftiva: modo prava fint: interea vero quasdam notio legis
Gen. 6;f. ^ivin£e omnium hominum mentibus imprefia eft
naturaliter, citra verbirevelationem: quemadmo-
dum ex confcientia, qua? vel accufat, vel defendit >
cogita-
cogitationes &a61iones humanas fatisclare demon-
ilratur. Adeo ut ex i η de notitiam legislatoris,eon-
fufe tarnen Se indifhindie 9 etiam illis impreiiam ila-
taere liceat. omh Iv^u'kvw^to tgyw χ τΑ b Rom, zuj%
ΚΑρ^ίοας Αντων^ ονμρίΑρτυρΧτης αντων της συνα^ηαε^ς^ tccq
μ,ίτΑζυ άδηλων τ%ν ^ΐΑλογίΤ^οβν κΑτηγορΧννων^ η kaj än» λό γ χ μί¬
νων. Ut qui oflendant opus legisfcriptum in cordibus fuis>
unä teflimoniwn reddente ipforum confcientia, & cogi-
tationibus feje tnuiuo acinfantibus, aut etiam defen+
dentibuso
§. XI. Elucefcit vero amplius illanotitia ex con- Teftimo*
templatione mundi. Sicut enim omnis effe&us re- nia fcri-
fertur ad fuam caufam , donec ad primam redea- pturax
mus; ita in operibus, qu<e videntur, velut in fpe-
culo, adhibita ratione, cognoicitur Deus cum fuis Rom. n 20.
attributis inyiiibilibus. Ccelum hoc magnificum
cum apparatu folis, Iun<e Sc iiderum, nubes Sc iris, fulgura atque tonitrua cum meteoris; terra item
Sc aqua cum omni proventu fuo, neque ex feipils,
neque ab hominibus, vel aliis opifieibusTed å Deo juxta mirificam hanc difpofitionem fieri poterant.
mn om fe) rw bys τη job.^.-z^
: pmp WO# Recordare ut aynplifices opus ejus; quod zj.
contemplati funt mortales. Quod omnes hominis vide-
runt i mortalis intuetur é longinquo.
§. XII. Beneficia Dei quancio expendimus; uti- De fcien-
que generationes, motus ac viciilitudines rerum, tiaObje-
tempeftates «Scharum varietas atque ufus fummum diva.
motorem «Sc moderatorem efTe arguunt. Neque o- itendi poteft aliquis a&us vel flatus rerum natura¬
lem, quin elucefcat exinde aliquod veiligium exi-
B 2 Benfe
Ali. ι^'.ιγ
Defcri-
ptio.
Explana-
tio.
Att. i 2:30,
Epb. j: I.
Ar iß, Ii b.
VI. Met.
tap. i.
Scientia
praftica-
12
{lentis Sc Providentia divina?. Pr^cipue vero ex
pra?ftituto locorum (itu Sc temporum fucceiTu , vi-
<ftu item Sc veftitu hominibus jugiter fuppeditato,
teftimonium praTenthe&bonitatis divmac educitur.
iCairaiyt CVk. Aftct^rugov tAu]tv αφηΜν, bpßivo&tv ημιν
ΰί\ζς é ftcuobS καρτηφορας, ίμτηπλων τξοφης ti ίυφροον\*\ς
tu·' xApålccs ημοϊν. Quanquam non reliquitfe expert em te- flimomi, bene faciendo, dansmbis ccelituspluvias & t an-
por a fritdifera, implens cibo <£r Utitia cor da noflra.
§. XIII. Theologia naturalis eft fcientia pra&ica
de Deo Sc rebus divinis , ex lumine 8c libro
natune haufta , qua mens hominis inftruitum^,
ut fit manudu&io qua?dam ad ulteriorem notitiam
Dei in verbo Sc ecclefia inquirendam, beatitudi-
nem intendens.
§. XIV. Quanquam vires humana? mentis poft lapiiim, utlitera? facra? docent, aliquando expri-
mantur per ignorantiam Sc caliginem, ut homo pa-
rum aut nihil in rebus divinis fcire credatur; illud
tarnen juxta notitiam Dei perfe&am 8c falutarem.»
accipiendum eft. De cetero nomina Jc/enti<e Sc lu-
minis re<fté hoc loco adhibentur, quamdiu Deus ex
operibus fuis cognofcitur 8c attributa ejus juxta_>
ieriem caufarum, quoad per naturam fieri poftit, ri-
té confiderantur. Unde etiam haec cognitionis pars
apud gentiles olim prascipuo loco habita , Sc φιλοηφίχ Θίολο^ζη appellata fuit.
§. XV. Quia verb Theologia hujusmodi eft, qua?
fua principia 8c media in exercitium deducere co-
natur: idcirco 8c 8c πςάξις ad hujus fcientia?
verum ftatum requiritur, religione pakter incluia.
Differt autem Theologia a religione naturali,quod
illa«»
illa confiftat in explicatione rerum Divinarum;
ha?c autem referatur ad applicationem & cultum
divinum. Theologia fuppeditat religioniprincipia,
media & conclufiones; religio illis innixa, cum e- ventu qualicunque ufum eorum inftituit.
§. XVI. Neque contentus erit homo nudafpe- Exercitiu culatione; ita ut ex lumine natura? cognofcat & religionis
tradat do&rinam de eflentia & perfe&ionibus naturahs-
eiTentialibus Dei: Sed opera eil adhibenda, ut illa cognitio deducatur in exercitium, & Deum fibi
ut hominis finem de fummam beatitudinem fiftat.
Hujus enim defiderium homini naturaliterimplan-
tatum eft, ut Deum fibi faventem reddere ftudeat,
& felix illud confortium cum Deo faltem qu<efi-
vifte videatur.
§. XVII. Naturalis autem coniideratio Dei & be- Langvor atitudinis, incompleta & ad ialutem infufficiens eft; & infuffi-
eo quod mens humana deftituatur lumine, quo c*ent*a·
gavifa erat olim, & in tenebris veluti palpans 2sgre
etiam pnrfentium rerum examen mftituat, itaque
per vires iiias notitiam Dei falutarem nec indaga-
re, nec ad illam pervenire poteft. Ψυχικός It *v&pa- 1^.21/4.
π®* i £ίχ(\af 1# W 7rpe0ftctr(&h X juat^/ct <yS cw\a ΐςτ £ i fvvAiUj yvtevcuy tit πνώμ&ηηκως åvctX(Jvi&t. t^AlÜWcdis UU-
t em homo non percipit ea> qtfe fimt Jfriritus Dei: flultitia
enim fimt Uli, & non poteft eogmfcere, aula fhiritualiter
dijudicantur.
§. XVIII. Vera tarnen habetur, cum å veritate Veritas &
prima originem ducat, & quicquid de Deo natura- utilitas.
liter cognofci poteft, vere cognofcat; pra?terea_»
utilis eft, cum veluti paedagogia deducat in cogi-
tationes de uberiore quadam fcientia, & cultum
Deo
*4
Deo debitum utufc infufficienter, ob fe r v are doceat.
Exinde offert fe fe lumen revelatum, quo oftendi-
tur omnem alioquin for tun se ffatum baud quaquam
prodeffe ammar,- niii notitia veras felicitatis in Deo
5c Domino noftro qu se ra tur; licut divinitus con-
An ftitutum eft hominibus: zföw rev κΰ&ον, h
*""·'/· "V*
. , , riss '/ /.* · v \ ' V, ' I
.λ&ψήτ&αν Αμ\ον fcccj ίυξοιζν) b ju.akf.av ετη ίνος
wuv ύπτίξχον 5. Ut quésmrent Dominum,βforte ρ alp en¬
do eum invenirentx quamquam profeäo non longe abefl
ab imoquoque noflrum.
Gradus §. XIX. Dum notitia hsec å nobis adffruitur, te-
notitiae nendum eft varios heic etiam reperiri gradus ; alia
hujus. enim ratio eil ipfius, quando in fola confeientia has-
ret; alia ubi ex operibus 5t beneficiisDeicolligitur,
Aliter fe habet apud gentes barbaras, qua? magis
occalluerunt; aliter apud moratiores, qux natu¬
ra opera 5t Au&orem rerum paulo propius , velut palpando inquirere conati funt ; aliter tandein_,
apud illos homines , qui ex fama 5t experientia^
aliquid de Dei e&iftentia, perfeäione & operibus
didicerunt.
Abufus. §- XX· Quod autem inter gentes hodie minus
deducatur in ufum, fit ex hac caufa: mens, qute
juxta poiTeifionem tantilli luminis hujus, pariten_,
laborat ^gritudine tenebr-aruin, qux ex primseva transgreffione refultarunt, negle&a primum infti-
tutione, fuftbcat nativum illud lumen ienfim, donec
per mala e'xempla corruptio adaugeatur: interea_»
tarnen adeffe mortalibus qualescunque vires co^
gnofeendi Deum naturaliter, redte adüeritur 5t ex
fuis caufis demonftratur.
C AP. III
CAP. III.
De Caufa efficienteprincipall, feub or¬
dmat a & inflrume
$. i.
AB illo veritas liter dependet, quieit do&rina? naturas Sc felicitas non modo Au&or vitas natura- caiJfa "ef_ ficicns, fed etiam inilaurator, Hoc enini fcedere naturali
veluti vinculocontinentur homines, gloria priitinae
lucis alioqqin deilituti, ut indicia perfe&ionis di-
vinas percipiane, nec prastendant excufationem_,
contumaci^fua?, qui Deum ut ex natura iieri o-
portuit, nec cognoverunt, nec coluerunt, Δύτιτο Rom.i-jp.
yvuqovX Θίί (ficevtpev ίςιν iv &ι>τσκ? β γ) ΘίΟζ α,υτοις ίφ&νίρώο:t.
Proßterea quod de Deo cognofci potefi, manijeßnm efl in
Ulis: Dens enim Ulis manifcflavit.
§. II. Fa&um hoc eil non per fpecialem revela- Rat|0
tionem, qualis in facris literis perhibetur: Sed na- caufandi
turali initin&u per nißks imUg, communes notiones
de Deo Sc perfe&ionibus ejusf; item cultu ipfiexhi-
bendo Sc beatitudine ab illo expe&andaj qu^e ha-
bitualiter ita funt inicripta? Sc connacse, quemad-
modum figuras in lapide vel cera infcribi folent: de- ^ inceps autem per jugem influxum operatidnis di-
vin^e fuilentantur <5c foventnr. Qua de caufa frü&us cognitionis ab illis viciilim requiritur, qui ejus fe¬
rn in a fuis animis impreiTa pridem acceperant.
III. Hoc itaque divinas bonitati eft adfcriben- Caufa im-
dum qua? non permiiit, ut homines in peccatum_> pulfiva^.
lapii plane relinquerentur expertes Dei; fed retine-
rent veiligia notitiie tam proficuie, qua? ex con-
tem-
16 m
templatione operum divinorumampliusadhucper-
ficienda fuerunt. Exinde farna, cum traditionibus veris, fuppeditare potuit occaiionem inquirendi in
coetum nominum, ubicunque tandem inveniatur, qui pleniosem de Deo notitiam ex revelatione ha-
beat; adeo ut dicere liceat, re bene perpenfa; ubi
natura dejinit, ibigratia incipk.
Simili- ξ. IV. Deus enim in regno providentix Eue ita »
tudo. nobifcum agit, ut ex operibus atque beneficiis i- pfum agnofcamus & colamus: attamen multo cla-
rius in regno gratis per fcripturam, velutindiplo-
mate regio feipfum & rationem fui colendi revela-
vit. SicutRexin terra a&iones fuas ita inilituit,
ut cives regimen illud experiantur ; interea verb
plenius legibus &ftatutis voluntatem fuam, aliquan-
do etiam per caufas rerum, explicare fölet,
Homo V. Ifti beneficio Divino fubordinatur vis a£Hva exqui- cogitationis humanas; qua homo, veluti rediens
rens, ad feipfum a cura rerum externarum, exquirit a*
pud confcientiam, quid omnino eximium & utile-»
lit in natura, & quomodo confilia veré & re&e_>
inftitui debeaiit ? item quomodo liberatus a domi-
nioaffe&uum fibi optime profpiciat. Hocfa&o,
in mente excitatur qualecunque cognitionis Di-
vina?: lumen indicans exiilentiam Numinis, ex quo omnis pr^ftantia. & felicitas in veritate & re-
Ram.2114, Aitudine oriatur. "o&v $ /9·^ μη νόμον ίχονίμ. φύτα Ίοi tS νόμχ 7π>ιη, ütci νόμον μη ίχον-ης^ ίάν]οις eim νόμ(&μ Quirn enim gentes qu<e legem non habent, natura qu<e
legis fimt faciant, ifti legem non habent es, Jtbi ip/is
funt lex,
§. VI.
IS *7
■§. VI. Accedit contemplatio accuratior coeli -8c
terrae; nam iicuc ho mini datum eft os fublirae , oc ccni-.dc··
corpuseredhim, ita oculos fuos velut é fpecula_j» ranST'
circumferens deprehendit mlrlficam rerum varie- tatem, difpoiltionem atque -elegant-ram. Hinc
nafeitur occailo cogitandi de caufa, unde ha?e cun- dla in fuo ftatu, motu & ordineprorecfta fkerint_,;
necenim iine effeciore produci, nec iine modera¬
tore confiftere potuerant: adeo utifta rerum con-
fideratio notionem Dei fuggerat ,ejus(| bonitatem <5c
felicitatem reprsefentet. tpyi *pm niom κ öthk) J0™2?·*·
cxn. i? πώοί -pni γιχ rvv im :*]h nn omn conf'
Enimvero interroga, qutjo, jumenta, ér docebunt te, ttcm '
mt volucrem corli, & indicabit tibi. Aut confabulare 1^z'^
cum terra, & docebit te v etiam eiiarrabunt tibi^ifces
marL·
§. VII. Homo autem erefcentibus annis experitur Dlfferen- apudfe modo dubitationes atqne defeftus» modo 'tia cogi-
notitias ac virtutes; adeoque pugnamveluti quan- tationum.
dam inter partes hafce diflidentes aliquando confti-
tutam. Necefte igitur eft, ut referat quaJescunqj perfe&iones fapienthe & vlrtutis fux ad caufam^ , ·
fe fuperiorem > qua? hujusmodi notiones meliores
animae imprefterit. Intelligic enim non efte In fua poteftate, ut perfe&ionem quamlibet affequatutv,,
velerrorem quemcunqne removeat,
§. VIIL Ita ut duo princlpia a&ionum fibi contra - Pugna ea - da hodie iint in homine naturaliter confiderato: alte- rundera·
rum fcientia? per mod um Habitus connati adhucre-
fiduum ex imagine di vina; alterum falhcia? ex pec-
cato originis pridem contraclum. Quamobrerru
'opera eft .adhibenda, ne fcaturigo luminis ac legis?
C per
Ψί j8
per naturam patefa&a, ex negligentia obruatur °7 quin potiusper ufum rationis & alia fubiidia, qua?
huic inftituto infervire poterunt, incrementa_»
capiatLal
Infticutio §. IX. Per magni- interefl, quomodo liberi una
privata. cum educatione inftituantur: parentibus igitur &
prasceptoribus hxc cu-ra imcumbit, ut tempeftive
edoceant pueros & adolefcentes de rebus necefTa-
riis,. prsecipue autem illis> tum ex natura tum ex fcriptura, quae ad De i notitiam atque eultum fpe-
&ant, Et hoe quidem per quaeftiones <Sc refponfa
utrinque fieri debet, utingenium excitetur, judi-
eium acuatur, & res propoiita? felicius intelligan-
tur. Xta iludium illud in Abrabamo patriarcha le- gitur commendatum : nw lefK fyob rny-p Ό
npny nv^yV mrr th nw ηπκ irra-rM rzr-m
zrby "ία-i m ηκ nnmx ?y mrr ^nn jyD? Bfcwpr
ham, agnovi eum, ut qunm prjeceperit filikjuk & fa~>
poft fe> etiam obfervent viam Jebov<e, exercen-
do jufiitiam ér jus ι utque prgflet jfehova Abrahamo id quod promifit et\
Inftltutio §· X- Succedit difciplina publica, qua? privatam
publica. & äuget ac ubi opus fuerit em enda t; fecus enirrL*
res domivel le&a, vel· audita,. tefte experienriär
non femper & ubique pereipitur.. Illo modo ad-
mittentes confili'a ianiora, Deura ex natura co-
gnofcere> & providentiam ejus venerari difcuntL·,:
ut deineeps gratia prasveniente illuftrati pereipi-
ant fibbper a&us paedagogicos aditum eiTe paratum
ad interiora notitite divina? in verbo Dei revelata:
fic Paulus doeuit Atbenienfes ίΔιέρχομ»®* $ κα). άνα*
* l7' z2*
frfapwla νμόύ», tvpov km βωμορ ty ώ impey&nli*
Κγ»Μςοί ©é^c Oy kv ctyrkν\ϊς tursSé/js "\a^r ίγω K&Tg.'ßiifau
vpw* Pertranfiens enim & contemplatns facra veflra y tnven't etiam dram, cui mfcriptum erat', ignoto D-eo.
Quem ergo ignorant es Colitis, hunc ego vobis awmncio,
$. XI. HcEC eft obligatio hominutn, ut quierantnou Legotio-
modores terrenas,qua?faciunt veiadvidum&ami~ lics*
dum, vei ad potentiam & gloriam vitae pra?fentis:
fed pra?cipue utapud femet ipfos, deinde etiam a-
pud alios notitiam Dei legitime promoveant. Sapi-
entes autem viri judicabuiit, ii Deo ita vifum iue- rit, an per legationes rite fufceptas, ubi de padis
civilibus, iimui agitur, colloquia de religione apud
gentes alias, etiam inftitui poflent; ut notiones
dodrina? melioris tum naturalis tum revelata?, ab eodem dodore tradita?, animis eorum infigantur,
ut fcriptum eiL nHDWDDl rWJTO ΟΌ3Π ^31 BccLmiu
: in« nyiD UTU möDK *bV2 pyw) Verbajhpientum fimilict aculeis & fimilia clavis infixis, leåtijfima 9 tradita
α j)aßore uno.
§. XII. Et ficuti gentes barbara?, in locis etiamu Commerz
remotioribus lueri alicujus mundani caufa, terrae
marique folent adiri; ita benevolentia, qua Omni¬
bus hominibus devindi fumus, poftulat, ut fmcere
cum illis agatur non modo in permutatione re-
rum, qua?, adeuntibus proficua? funt, verum etiam
in converiatione civil!; ne commercia iniquita-
tk ex libidine vel dolo cum illis exerceantur. Hinc fiefc å divina Providentia, qua? per naturam etiam
operatur,ut animi eorum paulatim errores antiquos
exuant, & curå adhibitå fanior mens circa Dei no¬
titiam illis .perfvadeatur.
C 2 f xiit
$$ 2O
Cognitio > · ν§ν ΧΙΙΙ. Varietas Hngvaruitr erat pccna arrogan- Mngvae.. tiay & ocGaßo diiperiionisnotitiavero.lingvarum
eft donum Dei <5c fubfidium pneiiat armeitice co- lendas ac veritati prppagandk. s Videmus enim.,.
*
·
· ·.quod gaudeant nationes exterce, qiiando fermones
feruntur per· lmgyarn i'pfis propriam; quomodo
autem veritaS; fit propagata ex fcientia lingvar He¬
brai ca? <3c Gneca?, liquetfatis. Fieri poteit igitur,
ut fide nobis habita circa res civiles & oecoiiomi-
cas, etiam detur occafio dicendi de religione vera
& moribus aHarum gentium, ficut alibi iadum eil:,,
donec plenius ex verb o Dei erudiantur.
Cognitio §- XIV. Huc fpe&at hiitoria rerum geftarum cum
MSariar. uotatione temporis & locorum. Velut eniöa morta-
les fiint cupidi rerum novarum, ita quoque hlfio- .
rils plurimum deledantur prasfertim juniores; ut
illis oiteixdere liceat in tabula fitum regionum atqj
'7:2 '
urbi'um , pariterque. referre, quid in fmgulis geftum
fuerit memoria dignum, adje&is etiam figurisi qua»
facram hiftoriam repraefentabunt. Hoc modo e- dodii veritatis; antea hoftes, attamen commiferatio-
ne digniy d'eferentur ad populum. Dei & eecleiiam,.
variasque viciflitudines ex illius vel: obfequio veli
COUtUmacia orrtas. M>j τπτι 3ω άυτοΊς ο ®ίος piTUMcicvs ιις
xTim.zny. émyvuviv SifortedetiüisDeus; converßonem> <&"
agnofcant veritatem.
Modus §- XV* Vari'us eil: modus inffitutionis. Necente é
inftitu- requiritur, ut omnes per vi'am fcholaftieam infti-
*k>nis. tuantur; fufficiat ffudium veritatis, cui incumbant
five per domeftica prsecepta, five per exempla &
sanülia. iapientum, q;ui rem penitius examinarunt..
21 KS
Irrrp experientia rationibus firmata & au&oritateL*
comproMta commode adhibetur, modb voluntas
ή o η iit contumax in admittendis fapientia? funda- % ,
ib en tis, quomodocunque ftruantur; ; '
XVI.. Ne-c omittendus videtur dele&us inge- Deleftirs niorum, tit lumen veritatis in humana focieta-tej ingenio- plefiius excitetur. Expedit igitur, ut fmgula offi- rilrrLj·
eiis iibi accommodatis,. quoad fieri poterit,■ applE
Century ne quispiam ubi féveritate opus eft, erro- ribus conniveat, v el ubi moderatio exigitur, ex
prajudiciis violentiam exerceat. Nam ficut iel··
corpore humano cujus que partis proprium eftmu-
nus natune aptum; ita membra focietatis rite di- ipoiita magis perficiuntur. Certe viri veritatis
fimul atque pacis amantes rem communem asdifi-
cant, & lumen natura? mirificeaugent, quod alio- quin horn o arrogans· vehementer difturbare t.
§. XVII. Si rationes cum facundia. adhibentur Ratio Sc circa a&iones alias, qfiiidniufus Carum valebit mul- oratio,
tum in caufis gravioribus, qua? veram felicitatem
ex Dei notitia refpiciunt ? Ratiocina tio enim eft ad-
minLCuTum & inftrumentum veritatis; quando fla¬
tus quaftionis rite formatus, jufta methodo enucle-
atur atque ex fuis caufis demonftratur. Accedit
oratio, non ex qn^iitis floribus artis compoiita_.y zTfmz-ψ.
fed pura & cum manfvetudine temperata.
§. XVIII. Ita factum eft, ut iapientiores gentili- ^onfcn-
um,licet ignorarent ftatum innocentia? prima?vum, fus ^ntp
nihilominus ex traditione quadam ftatuerent olim quitativ
fuiiTe statera auream, ubi cun&ä, qua? hömini uti-
lia forent fua fponte nafcerentur é terra. Accepe-
rant:
22
η c βod ο- rant prarterea viguHTe olim geaerationem ju-ftara«#,
'd;esi ' qua? iine moleftia & ftrepitu bellorum vitam in.,
tranquillitate exegerit. Adeoque Jovem fuum &
Xapientia? datorem & juftithe prcefi.de rn coluerunt,
vlntarcb, & Urgentes miferiam iui temporis, excitarunt ani-
deinfcr. mos;, ut altius fe ederrent, atque Dei fubftantiam
templ Del naturapbus fublimiorem contemplarentur.
Au&ori- §· XIX· Tandem procedit au&oritas. Ubi qua?ri-
tas valens tur quo loco haberi" debeat unius ve) multorum au- dorum fententia? Utile autem kno-neceÜum vide- bitur, ut valeat au&oritas, donec vis judicandi
Xuérit excitata, & dodrinse veritas iatelligi pote-
rit. Eo tempore quoad fieri decet, ejusmodi fen¬
tentia accurate excutienda eft, ut folida ejus fun-
damenta videantur. Veritas enim non refugio
examen, fed demonftrata lucet plenius, & iniipi-
entes argumentorum pondere convincit.
Äudrori- §' £*efe&us etiain aliquando deprehenditur
tas defici- audoritatis humane. Docemur ufu & exemplis
ens. 11011 femper valere dignitatemfeu confenfum horni- /y
num, qui <eque poflunt errare ac iecundum vianu» /
incedere. Etenim per ejusmodi errorem idolola-
tria fuit introduda, & perfecutiones adverfus in-
nocentes fepius funt excitata?, ita ut in plurimis
•
loeis caligo <Sc barbaries exinde mortalium animos pervafiiTe videatur. Merito itaque fugimus du
da vel fada, quae arrogantiam & violentiam re- dolent, licet veritas, Ii alias ibi reperta fuerit, non
,
