AD DOCENDUM, DELECTAN

Λ/ f $ ^.

<j. η. ρ. κ o. s.

DISSERTATIO GRADUALIS DE

ORATIONE,

AD DOCENDUM, DELECTAN

DUM AC PERMOVENDUM

ELUCUBR ATA,

Qnnm,

Adfentiente Amplißma Facti It. Pbilofophica,

In Regia Academia Upfalienß,

Preefide

Viro Celeberrinio

MAG. Ρ Ε T R Ο

EKERMAN,

Eloquentiee ProfeiTore Reg. & Ordin«

Publice ex aminand am offert,

Alumnus Régius

Petrus LindoriF,

OftroGotlus.

in Aud. Carol. Maj. Ad Diem XV. Novemb.

Anni MDCCLXIX.

//. A. M. S,

UPS ALIiT,

Typis Edmannianis.

y Λ' O

φ _tt %/ ^.

-

Magno in populo cum Jtfpe coovta eß Seditio, fevitque animis igmbile vnlgns,

ffamque faces c? faxa volant: furor arma minifirat.

Tum pietate grauem ^, ac meritis, β forte v]rum quem

ConJpexere, filent, arreäisque auribus afiani:

llle regit diclis animos, peSlora mulcet,

Virgil. iEneid. L. I. v. 152. feq.

\

/. A7, J.

5. I.

tem oratoriam tum in vita homi·

nura communi, tum in fcientiis ^ma- ximopere inililiandis atque com-

mendandis, ufum pra-ftare eximi-

om, ita jam dudum intcr omries

conflac, ^{ut ne} illi quidem in aliam abeant, crediderim, fententiam, quibus mellifluam

hane & ii xanimam dicendi facultatem nondum

adquirere contigir. Mens videiicet noftra perfe-

£tione gaudec naturaii, ^{non tancum res} percipien-

di atque a fe invieem probe diilin /uendi, fed bo¬

na ejam adpetendi, mala autern, peitis iniiar, fub-

terfugiendi. Ad utramque vero hane animi dotem

perpoliendam Oratio re£te infticuta, dum fuo _qux- que loco locata exftiterint, fnirifice conducit, quem,

A 2 _e con-

@ ) 4 ί i

c contrario, fi negligimus fcopum, fiet, dicendo

nihil _ut, vel ii mavis, perexigue, proficiamus. At¬

que hxc quidem eil ratio ^, cur, altera fpecimine Äcademico, -ad du Ods brevker argumentis, oilendc-

re _, planumque facere conkkuerim Orationem ad

docendum, dele&andum ac permovendum, eile dl·

rigendam. Tuani B. L., ejuscemodi in ftadio· de-

curfurus, benigniorem cenfurarn ecjam atque etjam

expeto*

§. H.

Sapienter, ornote eopiofeque ad po-puhim ver·

ha facturus', ^non iolam intelligendi faeulcacem, ^ne·

que vokintatem tantummodo eorum, qui audituri

funt, refpiciet; fed & priorern, & pokeriorem a»

cnere atque emendare, qua η tum poterit, ope at¬

que opera omni enketur. Ita enim, per natur am comparati furaus>ut nec ulk nos eorum , qua pla¬

ne ignoramus, cupido tangat, nec nuda St vaga-

bunda rerum ci-rcu-mfpe&io, voiuntati ad re&e a-

gendum non moderatura, vitam feliciorem noftram·

reddat. Hinc diftincfcam ac fnfKcientem cognitiö*

nem ante iibi adquirere fatagit Orator futurus, quarrt

munus illud, digne adminikrandum, adgrediatur:

nempe ad ftngulas Oration es jukam adhibeat pra*- parationem cogitetque follicite & quid dicere con- veniat, & quomodo· feries dicendorum non coa&e,

fed fponte, in fenfus influat, ^ut adplaufum cir·

cumkantis coronae, quem tanro quidem opere nn-

kelat, obtinere queat. Atque hoc ftudio, uc slia

I ) j c t

taceam momenta longe plurima; maximam Oratori fpondet, dummodo reöe in partes fuerit vocatn,

utilitatemque praeftat Piychoiogia exquifitior, quip-

pe qua, indubitatis experientia nixa prineipiis, e·

docet, nec voluntatern iine caufiis moventibus in·

telleöui reprafenrandis fie&i, nec intelleQrum de

a Iiis confhnckis adrendere, _{quam qua*} voluntati, fe-

lieitatis fem _per cupidae Sc adverfam pariter fugien-

ί-i fortem , vei fedbanda vel repudianda, iint admo-

r-\ Sapiens porro nec iine tine quidpiam fufcipir*

neque in dicendo finem fibi proponic, a vera au·

dien-tium felicitate atque adeo men tis emendationej

8: a praeclara 8z acri qua vis incitatione alienum,

Heic vero cum jun£bam Sc amice confpirantem in-

telle&us ac voluntatis requirat operam, rationes

inflruendi cauflasque & formulas movendi prüden-

ter conjungat, neceffe eft Orator. Movebit enini

Oratio felide elaborata & eo· tempore, quo aiiri·

bus circumftanois coronae ha ^ur i _tur, Sc, in pofterum, ubi, memori fervata pc&ore,ad re&e facienda, &

ad _{ea, quae a} virtutis ^ac prudentiae t rami ^te abhor·

reanc, vitanda ftimula verit animum. Audiatur Ho-

ratius in Arte Poetica:

Aut prodejje vahtnt, ti ut d'electare Poet c? ^,

Autfimul & jticunda idonea dicért vites. ^V. 3 3 3·

Ibid.

Omne tulit pimcium, qui mifcuit utile åulci,

Leclorem deleclando, pariterque wonendo.v.343.

Meoque refte concludiraus, il dele&are iimul

A3 &

f$ ) 6 ( ff

& prodefle Poécae volunt, quorum camen fippius ad

animos demulcendos praecipue tendit ftudium: mal·

.to migis deleOrationi honefls feriam adjunget ^e·

EP.endationem Orator, qui non tam, ut perplaeeat auditoribus, quam ut profit, omnem navare debet

operam.

5. III.

Notiffima qnidem funt tria illa Cauilarum Ge"

nera: Demoriftrativum

Deliberativum & Juridicia- le, ad quae in Orationibus ^tum conficiendis, tum examinandis advigilare jubent Rhetores antiqui.Sed

nec fatis adaequata hasc videtur diiiinguendi ratio,

neque uilum ex his genus dicr-n-di adparet, in quo

non docendi iimul atqne excitandi fint auditores.

Genus certe Demonftrativum, quo laudamus ^aut vituperamus, in fermonibus tum fvaforiis, ^tum dis- fvaforiis, qui genus Deliberativum conflituunt, ^o-

mnino admittendum, fiquidem rationes variap, ^cur egendum fit omittendumve, adcuratius funt evol-

vendae. Idem de _genere Orationis forenfi, dictum

eito: nempe ubi quis vel accufatur, vel defenditur,

vel crimen obje£tum, vel falficas cri.nflnationis os-

tenditur, ficque reus vel laudatur, vel vitupera-

tur, nec rationes, qux reum aut accufatorem ad

a£tionem excitaverint, vel etiam judices ad leniores,

åut feveriores, iententias ferendas flectere poifint, praetermitti folent. Neque etiam laudatio ulla aut

vituperacio (apientia fundatur, nifi qua firnul ad u- tilem aliquam boni fa£ti imitationen!, vel necefia·.

riam

β ) 7 ( ®

riam mnli exempli evitationem, vel ^{certe rem} bo-

nani qaairendam aut fruendam, & mnlam fugien- dam, audientium ftimukntur animi. In iingulis au·

tern quid laudabile, quid minus, quid utile, quid

noxium, quid legibus adverinm, qidd confenta-

nelim döcebic, atque ad adtentionem diligenthrrr

ac fidem ubique pneibandam, apto ad hoc ftylo &

ferie argumentorum exhortabitur Ürator. Unde

per fe patet minus necefiariam eorum eile operam,

qui quarrum aliquod Genus Orationis, quod cum in docendo maxime iic occupafum ^, Diriafcalicum

dici debeat. Nam, qui iermone fuo ^{tan tum} docet, fuosque auditores vera rerum cognitione, fine ul-

k animos commovendi _cura, imbuit, prade£iionem

adhibet ab orntione, fenfu Rbetorico fumta, plane

diverfam. Et quod nd Orationes facras feit eccle-

iiafticas adtinet, ob quas, utpote a forenii & poli«

tico veterum dicendi genere alienas, genus illud

Didafcalicum prsecipue fuit l'ntrodufrum, fatis o- mnino ex earum fcopo & laudabili bonorum An·

tiflirum praxi manifeftum eft, demonilrationem ve-

ritatum ccelefttum ex fontibus Di v inse revelationis

& commendationem vircutum atque officiorum ho¬

minis Chriftiani explofls, quse his repugnant vitiis

& male fa£tis, _utramque heic facere paginam, ad-

eoque, in ^novo licet & fublimiori _{argumento, ve-}

teres tarnen generis Demonftrativi & Deliberativi

valere regulas. Conf. Georg. Cafp. Kirckmajeri Synopf«. Orator. c. 6. It. Heineccii Fundam. Stili cultior. p« 318e

§. IV.

@ ) Μ φ fiv. :■

Oratio igirur ad docendos tan tum auditores

aptaca, verani quidem, Ted non fatis vivam, id eil,

motibus v-oluncacis & praxi officiorum jun&am, fub·

miniftrat rerum cognitionem. Quam vis enim fer-

mo , rem bonam fatis perfpicuc tradens, non o~

roni prorfus ^motu in theatro audientium adt-ento-

rum 8z pericorum careat: multum ^tarnen, mihi cre- de, valet rei bons per Tropos idoneos, ^per Sche¬

mata acutiora, fa£ta exornatio, iine qua frigidus ad·

modum, debilis & ianguens Orator exiftimetur,

fub cinere veluti Jatitantes commotae voluntatis igni-

culos vix, ac ne vix quidem, accenfurus. Quid, quod

faftidrt & afpernatur faepe aurium Judicium fuperbis-

iiinum, ii adiic, bona ^aut mala, generatim ^ac limplics o- rationis filo propoiita; ad ea vero, qux manifeflam

prs fe ferunt u til i tätem aut noxam , qusque fin-

guiis quaii audientibjs velut prsfennia aut immi«

nentia, peracuto fermonis habitu, ante ocuios qua¬

ii depi£ta ponuntur, citius faciiiusque incalefcic a-

nimus 8z jucundiffimo dcle&ationis fenfu mirifice

infhmmatur. Libentius fane credimus, quae vel

tnnquam optima & ad nos vere pertinentia volu-

mus, vel, ^ex contrario, peilifera, nobisque, niii fe«

doli cave-rimus, certo nocitura, averfamur, & ^per-

horrefoimus. Dogrnatica igitur dicendi ratio, qus veritadbus 8z prreceptis diilincte explicandis adquie-

feit, de motibus animorum ^, ubi opus fucrit ^, vei

exciaandis, vei fedandis, parum foilicita, do&iores

■quidem reddit atidicoresf dummodo adtentiores ad·

ftenr.

Φ 1 9 ( $'

ftenc; meliores aucém, id eft ad bonn fefhmda,

m a ί a vitanda, alacriores ein c t: re , fi quid video, non seque valet.

§.v.

Sed ^non reElias ii b i fuisque auditonbus pro·

fpiciunt Öratore?, qui, ivmpiiwiori i!lo dicend? gc*

-

nere prorius negletio, ⁱⁿ commo.ven.dis, per fl o ri¬

dnas; an cukius mngisquö. phaieratum, animis, o-

mnem collocant _operam. Fatemur quidem non

quodvis argumentum parem a dier re explicotioris

doftrinae neceffitatem _; niuka enirn, q 11« commen·

dari debent, in vulgus nota funt, & mo'efte omni-

no fedulus eft, qui, longa & exquiiua dernonftra-

tionum cohorte, ea conftrmare adniritur, quas, ante ftudium illud tiediofum, vix euiquam fuernnt du¬

bia. Neque negamus, ipfam vehementiorem &

figuratam proponendi rationem multurn, per fe, iu-

minis adferre, maxime ubi res ipfa qualicunque an»

tea cognicione eft perfpefta; Metaphora ^certe,cum

ceteroornatu Orationis & adparatu, prudenter col-

loc.ato» fermonem ^non obfcurum reddit, niii vei figurata; diftinöionis, vel rerum ^, unde fimiliiudi-

nes <&: ornamenta decerpuntur, prorfas ignari fue·

rint Auditores, fed vel maxime iikiftrat ^ac p'enio-

rem reddb. Sed ^ne iic quidem ^{o tu} is ^ex fula ^re de¬

bet explicandi cura, prefertim ^cum nec om nes,

qui audiunt, sequali forte gaudeant rerum ρ er i tia,

nec princi niorum nervo fa explanauo, dicendis at- que exörnandis praeftru&a, peritioribus fic inutiUs.

B Eoque

r» > ^ίο c m

licque magis funt cul ^pa η di ^, te ne b ras anditoranr

qoi reiinquunt incacfcas, η sc, praeter exckato? i ρ ίο-

ru m aniroos, gern i tus, låcryroas geilusque in ad-,

mirationem compoötos, q nid q u-am captare vi den*

γλιγ. 1 Ii enim fabuiis, hiiloriolis rerura mirabiiium

& lucluoiäram ? exclamationibtis* geiliculation«, hi-

fi· Hon i bus digna, caecum efnciunc jmpctum, acque*

admirncione plebis eloquentix fuse rnetiimuir prae- ft'anciaro·, de vana gforioiä, gratisqoe ^a va ro vel e-

gmci a ni ^{v o.} -munuieulis magis·, quam de vera au·,

d.torum e.mendatione & emoiumenco ibllicicg quod

Vitium Müjiüc bis > per iecula t) ^ar bara, inTulfis me-·

rko objedjn f uiffe, O ra tio ^mun docent monftra*

in poilericatero traasmiflih Nihil fans (labile nihil

perpecQum ehe potefl, cui no η - fabelt ratio» ne·

que adeo m i rand om, quod ibbiti ejosniodi animo«

mm motus vix ultra fincnr Orationis ientiri ible-·

am, ipfisque tritum ^c o η venia c proverbiuni: quod

cito fit, cito perit^

5; Vi.

Orationsm cum dicimus in deleblnmio reble occupari, hon ha?c nobis Nntentiä iedet, quaii au- ri-um titiilationem at'qae adeo fehricitantis, nori ra-

ro, imaginationis deh'cias pro fcopo fib'i pratfigerec,

vel dulcia tan tum 8c atiditü jucunda trablaret argu¬

menta. Neutrum' enim admiteit fapientia loquen-

ri>, quam (i deferuerft, bon i O ra tor is lau dem tueri

ne.] u a quam ρ en eil·.' Quod ad'prins adtinec, deleöa-

tio, ex verborum iiofculis Troporumque & Sche¬

ma-

® y Ii; ( w

m- itni elegsntiis orinnda, eximium quiclem ed sd-

jtarrenmm quo fing, krem audientiurn adtenrionem

8z ihidium fepius sufculfandi mirificum fibi con*

ciliat O ^ra _tor, Ted ob hane iolam verba facere qui

vo lue rit, in feena potius, quam pro roftris, officio

ίύο fatisfecifTe videbicur.. Silebo Comicam, quse in rebus läetis ac ludicris/maxirne ponitur, Eloquen*

tiam fala voluptate auditorum fegaci no η eile ^me-

tiendam , fed ofum heic _quoque partim in cogni*

tione bord 8c mal i confirmanda _atque i Muftranda ^

partim in maribus, per cxeinola virtutum a c vitio-

rum cum fuis efTeéfihus propoiltn, en enda η dis fpe--

&ari, atque, (i res be ne ceiferit, obtineri haud ^ex*

iguum. Solas jgimr fe&ari delicias in dicendo nec

decec, n·:c.expedit. Ad akerum vero obfervamus^

argumenta fermonis, publice proferendi, non ex

gufta, fed ex utiiitate atque indigentia enrum, qui

an di un t, petenda eile atque feligenda. Non enim

ea ta ω turn, qua: Uber» ter·, fed quas cum fructii &

emolumento fint audkuri ₃ depromere heic conve- nie. Metjue terendus omnino civis, quanturnvis facundus, qui, hello ad rem publicam defenden-

dam necefiario ingravefeente, praeter artes 8z com*

moda pacis, nihil comrnendet, vel etiam civibus fuis, iuxu perditis & vitiorutu feediffima fervitute detentis, folas vimnuni ac benefa&orum occinue·

rit laudes. Quin etiam in _argumento prorfus las·

to & ad deleciandum maxime adeommodato, tri·

itia interdum non fine uiu & jueunditate prüden*

ter adfrerguncurj ^ut ii quis, viam virtutis hono

Ha riß*

β ) 12 ( @

rificam & 'felicifiimam commendaturus, fummam

\hx flagitioise turpitudinem ac miferiam, pro re na·

ta, coloribiis ckpinxeric fuis. Contraria enim, in

ter fe coKsrta, fingularem adferunc di&is dicendü-

ve illuiirationem.

§. vit.

Efi: igitur Oratio fumme laudabilis, qnae ica delegat, ut fimul ad honeilatém amplexandam ^mo·

veat,& _quae ita movet, rationes, motibus excitan-

dis aptas, haud oblcure, in profpe&um populi ut

producar» Commovendi omnino fbnt adfe&us, fed

ita _{tarnen, ut} fciant homincs, quid fit illud, qnod

hoc, vel iiio, motu profcquenduxn urgeatur, &

quam in primis ob caufiam vehementius fit adpe-

tendum aut rejiciendum. Percelebranda utique pie-

tas, (ed edoceantur _peraque auditores, quäle fit Nu·

men, qnod colce debemus, & quaenam ejus fint

in nos collata vel conferenda beneficia, fimulque explicandus modus, ^quo pieeatem re£ie exercere

poifimus, ne nubern, quod ajunt, ^pro Junone ^am·

plexi, icedam pro religione maxi me falutari, fe&e-

mur iuperftinonem. Sva den dum erit de concor- dia inter cives, fed ita quidem, ut explicentur i-

dentidem diftinftius jura, ob qua; fervanda Sc offi-

ciis, in qulbus explendis eadem fentire jun&bque

viribus _ogere deb snt focii. Profe-nbenda difcor-

dia, fed hac caiVtipne hocque adhibito pa£to, ne quam Übet eam denotare pntemus vel inter Philo-

■iophös, vel inter confulcaiKes ^> dificnfionem. Illa

enim

• ) Ϊ3 ( 6

enim incrementis fcientiarum mirifice defervit,quod

illuftri iamdiu teftatur exemplo erudita Hellas. Hsec

in coniiliis captendis forrmum dilcutit, atque fen*

tentias, mter fe reptignantes, follicite enucleat expen·

ditque permagno fane cum emolumento civitatis.

Atque paucis ut mulca comple£tar: nemo in ani·

mis hominum permovendis feliciter verfatur, nid

qui iimul obje&a eiigenda > vel improbanda, ^mo-

dumque in his tenendum, perfpicue tradit, atque

adeo fingulas exhortationes fufFe&uram ejusmodi

cognitionem, fundamenti loco, praffiruit.

§. Vllb

Diilin&e autem procedat Orator, docendi per-

fpicuitatem cum ipiis commovendi fubiidiis nun-

quam commixturus. Diverfus enim hic ililus ad-

hiberi debet, & qui id agit, ut indolem rei ex·

plicet, officio fuo nequaquam re&e defungitur, ii

ad (imilitudinem vel aliud provolaveric fermonis

ornamentum: quemadmodum ^nec, praeter rifum &

naufeam, movebic, qui ad motus voluntatis cien·

dos, definitiones vel diftin&iones, ad ta?dium ^us-

que, recitaverit. Quin etiam hoc agat foliers fan-

di magifter, ^{ut neque,} in explicando dofrrinas ^prae.

ter neceffitatem cumulet, Ted quae inter fe diver.

fa funt, diflinöis exprimat periodis: neque in ex- citando motus conjungat pugnantes, ne quae effi-

ciant unius fervorem, fimul minuant alterius. Sic

amor Principis mitiffimi, & metus pcenarum, quas

idem ex juflitia non morigeris eil infli&urus, ^u-

terque omnino eil mrgendus _B j Ted imperite ^tarnen

3 in

Φ ) 14 ( Φ

in eandem Orationis _partem detruditur. Re£te ta-

men iimul in medium prodeunt adfe&us, qui fe

mutuo adjuvant, v. g. C\ dux belli, acie inftfucta,

& iignis jam conferendis, ^amorem patria; & odi-

um hoftimm, eodem orationis ^tenore, miütibus

fuis inilillare praegeftiat. Sed in his pariter, ac a·

Iiis, quae oratoriam tangant artem, caucionem jam

diu exploratiffiinam, nec non prsecepta veterum

ac recentiorum Rhetorum cum dele&u coufulere,

immo exempla öratorum fequi ^oportet optimo-

rum; & in fuis Orationibus, dexteritatem cum pro*

denti ac feliciffimo omnium commotionnm ftudio

qui conjunxere, & conjun&am, ut nihil fupra ^, ada-

maverunc. Plura rei illuftrandse adferrem, ni(i id

inflituti perfecuti efTent Magifter Johan Alm Stockh*

in Diflert. Graduali, fub Pradidis mei du&u ^f De Princip/is- Oratorice Pfycbologicis, ventilata A. 174c;

nec non Mag. Petr, Strombom V. Coth. in Difp.

Cbaratt eres Oratorm exbibente A. 1746. eodem-Prae·

fide. Ergo fufficiet a carceribus, decurio quaii fpa- tio, ad calcem memet revocaturo, Duumviros, eos·

que fandi Coryphseos, poft hominum memoriam, longe excellentiifimos, in medium produxifTe: nem-

pe Cicero ka de optima genere Öratorum c« 1. difterit:

'Optimus ert: o-ratov, qui dicendo animos audientium 6i docet, & delectnt ,

"& pennovet. Uoccre, debitum eft, dekSare, honoreriuinjpertnov&é,ncce rta ♦

*rium. Neque aliter Quintiüanus in Dialog© de Oratoribus c, 30. Is eil Oia*

**tör, quid« omni qiMeftione·, & orrrate, <St ad perfvadenduin apté, dicere; pro

^dignitate rerum, ad vrtilitatem temporum^cum ν α 1 u ρ i a te α u d i e η t kun,. ρ o 01t*

PATRI fimuiq ne FIL TO Tibtque Sanfté SPIRITUS,

Nim c fit, jugi'tey ut fuit,

Omni gloria jeclol

Μ $ &