5.
SS.
η
Jo
Differtatio
Phyfica_?
rarefactione
Quam.*
In
%egia
Upfalenß
Jcademia
ex
confenfo
^adonbatione
Jmplißimi
Ording
^thilofopbici»
Praefide
yiRO CLARISS1MO
Dn.
JOANNE
BILBERG
Math.
Profcff.
Ordinario,
In Judit. Majori
ad diem i Novemb.
Anno 168S*
Bonis examinandam
tradit
CONSTANS
COLLIIN
O Gothus\
HOLMI^»
Kevcyendißtmo
w Chrißο Φαΐή*ac
Amplißimo
Domino%
D.M.MAGNOPONTIIN
Dioecefeos
Lincopenfis
Epifcopo
Laudatiffimo, Confiftorii Fraeftda&
Gymnafii
RegiiEphoro
graviilimo»
Patrono Magno*
Ut &
f i
Plurimum Rcverendis
&
ClariiEmis viris ac Dominis 9
Confiftorii Adfeftbribus meritifi
fimis,
& in
Regio
Gymnafio
Le&oribus
dexterrimisj
Fauto*ribus fumrae honorandis.
\
Hoc
ingeniißeci
fumm*
cuminfcribit
$a'mμ
'Admdum Reverendo Piro ac Domino»
M.
ARVIDO
RYDELIO
Civitatis
Norcopise
Paftori,
&
7icinarum
Ecclifiarum
Prsepp-iitovigilantiiTimo
9 cPvnmotovi omni honorecoUndo4Wien
qualecw^
leneratione
atfy
offert
Colliin*Thef.
L
Ntermodoscorporum natu-raliumafigura& fitu
praed-puc intcriori originem
ha-bentes,cenieturaPhilofophis
i'Rarefadio,
quaeexpanfio vel
*
dilatatio dicitur Du Hamel 1.1,c.4.decorporumaffed: alteratio,
Gveri-ekedeaere,&extenfio adoccupandutttmajo¬
remlocum,Lino. Significat autem Rarum_*
i. idquodpaflim feu perintervalla pofitum
eft,utrarioracies,Corn.Nep. 1 Eximiumfeu
praeftans, quodprobatCic.in Lael. dicens: ra¬
ravirtus. Subtile feutenue, cefteBarth: in Cotnm, ad Phyf Mag.lib.j.cap. 7. Dicimnt enim,inquit,rarumutaerem nonquodpartes
aé-rudißentinviccm &habeant interpofitas
vacttiu-tes, quod inaerereveranihil eßvacut, fed quod
aertenuembabeatfubßantiatn. 4. Denotat id
quodhabetpartes,interquas(untintervallamajo' rafluidtori materiarepleta^beat- Hoffv. dijp./.phyfl
§.10. Exhiicequatuor lignificationibus, duiae polteriores peculiariter apud Philoiophos
TheJC ζ.
Qui Ariftotelis Summi Philoiophi
vcftigiis&ratiociniisinhoc, preflo pedeac
menteinfiftereiibipropoiuerunt,eam folam_.
rarefa&ionemutveramhabent, quam tertia
iignificatio rSRaridenominac, eam fcilicet,
quacorpusadexteniionem & quantitatem-» priorimajoremredigitur, majusqi ipatiunij adaequatéoccupat&replet,nullano va, extra·
neaveiiibftahtiacorporea accedente, vel
va-cuoaliquointerpartesrelido» Ut huic
ien-tentiacfirmitatem concilient, exempli loco
adducuntaquaminvaporem refolutam,cujus exteniloipfis videtur auch,qvumnehilum qui-demnovaefubftantiteacceiferit. Sic
clariili-musill? Verulämius in hiftoria denii Sc rari
ailerit,aquam unodoliocontentämjam in
ac-rem tranimutatam decem dolia repieviiie>
ådeoqj decuplo majoris ipatii occupatione, plusextenfionisacquifivifle. Eidem accedic Linus contra quemCeleb.Boyle egrcgiarru»
contexuitdefeniionemin traft, fuo deraref. aéris,ftatuendocorpore occupante locumV.
g. duplomajorem, neceile eile ut quaelibec
ejusparslocumquoq; duplo majorem
occu-pet&idiinevacuitatibus vel iubcili fubftan-tiainpartiumcorporisintervalla recepta.
The£
Verum ita fentire quid aliud videtur
quamplustribuere Tenfibus ac rationi ? imo
"neealiudquamita ratiocinari: Video tale Sc
tantum,ergoeft taleSctan tum» non obferva-to,quamvis inrarefa&ione poridilatari,
cor-poraq:novaingredi laepenonvideantur, haec duonon minustarnenfieri ac vernotempore plantae dearborespororum dilatatione& no.
vaemateriaeadditione ad majorem
excenfiö-nemexfurgunt,nec tarnenulius exiftitquivel
lynceo viitieammateriamdeprehenderepok fit. Rationemitaq>feniuumerrores emen-dantemfi coniulamus, edocebimur nihil
ex-tendipoiTe, majusq, ipatium occupareiine acceffionenovaemateriae. Quodverö
nitan--turexemploaquaé adparticulas vaporum
ré-da&ae, nihilnegotii höbisfacellit,fi modoat« tendamus iliämre'iolutionemnihil aliudeile,
quampartiumaquae propius ante
conjun&a-rumIblütiönem,divifionemScremotionemj
iicut&c Ipatiolorum interpartes illas disjun-&as interje&Orum ex corporibus heteroge-ncis occupationem Sc repletionem. Qu«
corp'öratollerenon
licet,niii
abomniumläni-Orumphiloibphörum fententia diieedere
ve-limus,ailerentes: Unumidemq} Sc numero
Scquantitatecorpus iimui induobus eile
lo-cis» Sed haecomniaplanioraeruntiniequen« tibus.
Thef 4
Alii Philoibphi paulo accuratius reni Α ζ
intro-4.
introipicientes,rationem
explicandi
rarefa&i-onemtraditamindubiumvocarunt,propterea
quodttMtvero
ratiocinio
repugnareviderent,
corpusejufcppartes
fuis
aequataslo
eis
majora
ié
tpfis ipatiain
rarefadtione
repleturas. Qua
de
caufa mutationem hane ceniuerunt fieri ex
iéjundtione
quidem
partium,
Ted
vacuaipatia
&omni corporedeftitutainterié
relinquenti-um. Verunvhifalib feniuum judicio quoq,
delufi,remacunee tetigerunt, quippe cum
gmttis γerum naturλ,quain hoc mundo vifibili
tentineturplenafitcorporibus,utBarth. in
Pbyfi
Mug. Hb'z. cap.
habet
,fequitur
inter
eacorpora
conjundtio
tamneceiTaria
utinterca-pedoaliqua
eiTe
nonpoilit,
quae nonab
aikjuo
< corpore,velextenfione
repleatur. Ubi
enim repericturipatiüm
fenfu
phyfico
fumptum_,
iine corpore,cum
corporis
efTentiale
conftitu-ensiniéinvolvat? nusquam certe, ut m<?ns
(ine valle nüsquam. TheH f.
Ambas hafce Rarefatflionis
explica-donesutaveradiffonas noftrae non
faeimus
confiderationis,fed earii tantum,quamnobis vaperitultima
iignificatio
tS
rari.
Etii hanc
pfeudorarefaddonem memoratus
Verulamius
vocat, eamtarneniblamvere innaturaexilie¬
reexemplismonftraripoteil.
Sit itaqj
juxta
Legrand.part.4,art.n.
Phyi.
geiier.e/us
f
iinitio haec: Rarefatthed particularum
teneßrb
umfecretio& feparatioamotu
conc'ttatiori
protre"ata,&novcecxleßi*materia in(patia abUlis
reit-cidingreffu. Vel ίΐ η
oftras
ingenii
vires
iäc
exiguas indeicribendaeapericlitaremur,
exi-, ftimamus fieri poffe hac ratione.· Rare
facti»
eßmutatiocorporisnatural# interna
λ
materia
± fubülufluidtß inpores
dilatatos
ingreßu
perm»~
tum fatta*
TheC 6*
Ut corporibus ratione
figurae Sc
ii-tusexteriorisaiperitas Sclatvitasinducitur,
ita
raritas,mutatainternarum partium
diipoiitio-ne. Cumenimnovamateriafluida,eaqi iäcpe , numerotantae
iiibtilitatis,utieniijs
noftros
fe-rirenequeat,partesépriftino
iua
fitu disjicit,
Sc poros>quosiibiaperuerat
majores,
ingre-ditur, corpusintumeicit, Sc
magis
quidem-»
difhindicur,iednonextenditur. Qpippepro¬ prioextendi
aliud
noneft
quampartibus
auge«ri. Necminusinconvenienseft dicere
mate-riamextenilone augeri
SSditione
partium,quam rem aliquam
illuminari
finelumine.
J Velquaeconiequentia,materiaeeflentiam
auge-rinonau&amateria? Unmidcm%eßtum
fub-ßantix corporece tum quantitatisconceptus, nefc adeounaabalteradiverfaeß Phil.turg.tratt. t.
Metaph.qu&ß.ζ. dijp. $. de ent'ts
afjett.
Et
pau-cisinterjecüs; Νoniytur
quantitaseft quiddam
dbeofc: corpore dißinäum, nc% ulla eflintcr
eadißtnlHonisnota. Hinc concipiturnova il¬
lamateria poros corporis rarefadU ingreilä tanquam extranea. quaeq*eidcm corpori ne
minimamquidem exteniiionemaddit, Ouo~ ttiamquicquidextenßonisinporis,vel tntervalltsλ
partibus fuisrelift'ti contineiur,nullomodoipfitri¬ butdcbetßed aliisquibmvis corportbus, a quibus + intervalla i(la replentur. Claub. difp. 7. Quod
maximerationi conientaneum videbitur,fi
at-tendaturad folas partes,quae corpus fub rare-fa&ionemcadens componunt ac conilituunt. Illxenimnonplureslunt poft rarefadtionem
quam ante, fiquidern novae iftae minimeai
compoimönem faciunt. Neceiläcio itaqj ex ,
hocdeducitur, manentibusaquémultis, non paucioribus, neq? piuribus parcibus
conftitu-tiviscorporis rarefa#i,eandemexteniienemu,
manere j cumexteniio minuatur &augeatur
prodetra&ione Scadditionepartium.
Au^en-turquidem ροή aut meatus corporisrarefaäi, fed
etcdemdimenßones,oademextenfio corporis ma¬
netquaprius Phil.Burg.traä.3 cap. 3.dijf.i.phyt
fen:decorporum affeäionibus. f. Thef 7.
Quo haec firmiori conftent veritatiS
talo, Ärquiiéniibusnimisconfifi,nondum
ra-tionisjudicjura fequivelint, ipfis etiamienfi«
busrcdarguanturj unumvel alterum experi«
/ 7'
mentumcuivisobvium ob oculos ponemus,
poftquamad clariorem hujus rei
declaratio-nem paucade accretione
praemifimus, inter
quamScrarefaftionem
notabile
patetdiicri»
men. Certum quidem eft materian*
ex-triniécus accedere tamcorporicreicentiquarn
rarefa&o,verumiiludingreila,in partes
alen-^ das poftpraeparationem
impellitur,
iiidemq}
immediatéconjungitur, atqjincreicentis
fub-ftantiamconvertitur. Sicvidemusfieri in-. plantis,quae
crefcunt,
Scaugentur,quoties
iuc·
cusillealimentarisperparosdelatus extremi-tatibus priorum partium
affigitur
Sc adftrin-gitur,eundem inmodum
quoglacies
de
te-<ftopendensaffiuxu guttarum augetur.
Hac
rationeoptimé diciturcorpus
extendimajusqi
evadere. Acceilio enim partiumquantita-temSc magnitudinem auget.
Materia
verö
fubiensporoscorporis
rarefa&i
cedit
necitL.
alimentum,adeoq>necinaugmentum.Quod
nobispprobare videtur
Scalig.
Exerc.ioi,Se<5V.
15·. spongia cum poft compreßionem
extenditur,
nenaugetur pr»prte, fitmajor
fed
fufior.
Pa-I nemquoq>vino
,la<fte
vel
alio liquore
turgi-dum>nemo fereeft,qui nonviderit,
fed
quisfupravulgus fapiens
ei
perhorum
corporuminporos
admifltonem
dilatato
majorem
cx-tenfionemverc:ribuat,nififimul
intelligatur
8
& ipfepanisöcliquor, in poris latens? Quo
fenfutotum compofitumdicitur ob
compo-nentiura ambas exteniionesmagis eile
exten-iiim,nonverofoluspanis, quaiiabhumido illo
corporeüber eiTec. Quippeutnemominuspa¬ nis,cum manibuscomprimitur,expreflbcp
li-quorein minoremmoiemcontrahitur,iéhabe-i
redixerit,quia adhucpoilidec quicquid eft
pa¬ nis: itaneq,quis dicatfeplus habere,cum
rare-fa&ione ditlenditur. Pari ratione lignum_.
rarefic & extenditur, cum acjuavel
aérvapo.-ribuspienusiéin poros ejus infinuat,
unaq».
cumcorporeingreiTomajusquoddam
excen-luro componir. Undé januac öc valvae inu
aérehumidointerdumaperiri öc claudiηοιυ
poiTunt. Hinc Öc perplurimis aliiscxemplis aperté monårariöcfirmiterftarui-poteft. nihil
novaquantitatt velextenfione augeri, quinfimul
etiamnova\ubßantiaaccedutle grAnd,
gart· 4«
Art.f.pbyfgen.Claub: dijp.7-phyj.
TheC 8>
Sententiae huic nonnulli
philoio-phi accederenolunt, propterea quod corpus dilatatummajoremoccupetlocum,quam
an-te,lociqj amplitudomajori
extenfioni,nonau-&amateria, ailignari debeat, teftimonium-, perhibentcs cxaquafuper ignem in lebete
cbulliente, qu* tunctemporisaltius
doma-9
domajus obfidet ipatium, Quod libenter
ipfiscencedimus,iitantum reipiciunt
adordi-nem, iitum iéu locumexternum,queminter
ambientia corpora, aqua dilatatione pororuin obtinet majorem. Verum ii conceptu iuo
intelligentlocumproprium, qui eft aequalis
locato fecundumomnesdimenfiones,hoceft, neqjmajor neqj minor re, quam continet,
quiq, facit,utcaelum iitinloco, digredimur
ab iftorum fententia , cenfentes hunc
lo-cumnonrealiter diiferre ab ipfa aqua quam-·
continet,fed noftro iolum concipiendi mo¬
do,fiquidem Jpatiumeßextenfumin longum la»
tum&profundumSenert.1./, c.7. aquaitem,er¬
goilluduthaec, corpus. Tolle enim ßatia cerpor'tkus, nutquam erunt, & quia nusquam
erunt,non[erunt, Aug. Epiß. /2. ad Dardanum. Jamiiaquadiiatata eademmaneatexteniione,
quodcx pancvinoaut laéhintritoprobatum_» ivimus, neceile eft idem retineat ipatiumSc
locum. Aliasoccupando majusipatium,
re-plebuntadaequaté lingulae ejus partes, praeter ipatiaipii anterarefadionem commeniiirata
Se adatquata,iiexempliloco uicpad
magnitu-dinernduplam rareiiat Se extendatur, duplo. majoraipatia,adeoqi majorafe ipiisj atquid
verodiflimilius ? Namutduae partesiimulSc
femelineodem pundoloci citra
10
nemcflcnonpoiTimtj itaneccontra una pars
induobuslocis, Nihilhicfacit virtuaiis illa
extenfio,quamquidam fmgunt, cum talis in
rebus materialibus, nullo intelligibili modo concipidocericppoilit, Namcorpusautrea¬
literlocumreplebic,aut non: fi realiter, vera
eftextenfio» iinon,fi&itia. Loco
pofterio-rifeniuconfiderato»aquain lebete rarefaila.
dicinonpoteftadmajoremextenfionem reda·
dia,majoremlocum
occupaiTe,
fiquidemni-hil aqu« huic infuiiim
fit,
Exemplo allato
exemplumreponamus: Mercurius in minutas partesdifcerptquemexperimentatum
monftrant
inflar fumi,fefehabere, licet plus obtineatfuperfi'
ciei quam tenebatprius, non tamen
verigenut-ni%
jpatiiplus
replct>qniaß
omniajpatiela
parti-eulariaparticuluf&ercurii
dijperfis
repleta inu-mim reducerentur, unum duntaxat (patiumto¬
tale adaquarentitotiusMercurii ante rarefaflio-uemjpatiotequale.Boyl· purt. 2. cap.z.
indejenf:
contraLin.
Thefi
Ab opinione hac» quaceniétur
ex-tenfionaturamcorporis conftituere, retrahic etiamnonnullos exemplumillud fumptutn_,
aduobusvafis ejusdemquantitatis ieu
capaci-tatis, quae cumreplentur, unum auro
vel
alia
foiidamateria, alterumaérevelaqua, exifti-mantilliplus maceriae
ineile
vafi
aurorepleto
u
quamalterifluida materiapleno, ied eandem
elfeextenfionem,adeoq, eamnonfernpernec
omni corpori proporticnari. Verum
qui-demhoceiiet, iiabfolure & generaliter
lo-quendo materiaconlifteretinjduritie, pondere
vel aliafenfibili qualitate, ledcumhaeex ma¬
teriacollipoilint,remanente exteniione inte-gra,ineopodus coniiftit, quod iit exteniä ié-cundum dimeniiones ρroedietas, Extenfi*
etiim, utfupra demonftravimus, folaefl qutea.
corperedivellineqiuty}ed omni corpori & femper
€onvenit: Claub. difl),q-§·7· Quod ad duri-tiempertinet, quis adeo ignarus quotidianae experientiae, quinonvideritremmollem po£
feindurari, duramemolliri, non amiflanec
propterilludnec propterhoc corporis
eilen-tiaλAururnduriffimum corpusliquefadtum,
busScmanenteexteniione? vix ullus,credo.
Ita contra nec puto ullum didturum aquanvj
beneficio fngoris duritie indutam,addidide
aliquid elTentiaeluo corporiultra eam quam
liquida habuit. Idem dicipoteft depondere,
Λ quo corpus etiam privari Sc tarnenidem
ma-nere ex ferro deprehenditur, quod fi
12,
ignisabeflet,namlenfimcum
frigefit,gravi»
8cgravi»redditur.Ut incollegioCofmographic© CeieberrimiProf. And*Spoles iuperiori hieme didicimus. Probatojamduritiemac pondus
a corporefeparari
polte,
nec corpus ullanspartemeffcntiaemanenteextenfione, perdere5
firmiifimecolligituraurumquamvisfit darius,
nonplusmateriae inié continerequamaer6c
aquaejuidemcumeoextenfionis. Thef 10.
Nocum eft, ut redeamus unde di-greift iiimus,omnemmutatioaemab extemo
principio &cauia procedere. Unde fi
rare-ia&iofiat, corpusadveniat quod infinuetic
porisalteriuscorporis rarefadlionemiubituri, neeefte eft. Suntitaq*corpora illa cjufdem-Λ
naturae, aciubftantiaecumiis,quae a nobis
vi-dentur & tanguntur,iubtilis & fluidae mate¬ riae, imo interdumtantaefubtilitatis,ficut
an-teamentionemfecimus,ut capillamentaner· Vorum noftrorummovere nequeant. Nifi enim in exiguas particulas motibuså ie mu-tuodiverfis agitatas eflent divila, ingredi dc penetrarefiepenonpoftentporos in interiori materiae finu interceptos, eofqj tantae angUr ftiae, ut foli materiae primi elementi
in-grefiuspateat, Proindequi ad
ienfus
potiusquam ad rationem rerum eftentias
1*
pucänt,
ingrefium
ejuimodi
iubrilis
materiae
nonobiérvantesdlatuunt evitando iubtileku,
natura vereexitlens,quoddamiiibtilius» quod
nuiquaminträcompagem
orbis
caeleilis
repe-ritur^nimirumvacuum. Iliudcniminträme·
atuscorporisrarefadlifieri
cenfent.At
noseju£
modiopinioneminfuperioribus
expunximus
admittenteseamiolam rarcfa<£iionem,quaefit intromifhonenovorumcorpuiculoruro.Ncc
patimur nes avera
iententiaditnoveriquod
iénfus hicnihilpercipiant, Quis aerem
un-cjuamoculis aipexit? Et tarnen per totum.,
snundumexcendinemoeilqui negat. Sicde
<aliis minutiifimiscorporibus judicandum_,. Kullaenirn ratio cogitnosad credendutncorpora omniaquxexißunt, debere(enfusnoßros afficere.
Cartipart.2d. §,p*derer. mat.pnmipik. TheC ii,
Ihter omnia corpora fiuida maxi¬
mam agitationis vim habet ignis,
maximeq;
aptuseftaddivifionem; ita
fciiicec
titin
mi-nutias indefinitae parvitatisdividipoffit &
fi-gurasfuasadomncs
angulorum
anguftias
im-plendasaccommodare. Qua
de
cauiä
non-,corpusquamvis etiamfluidum
facilius citiusq;
bocmeatus intimos ingreditur,dilatat Sc
ex-tendit. Hicenimmobiliseflrarus & facile
dsvi-βbilis, quicuncla
extenuat& obåantia tjua£
difrumptt' quodfoliditate partium non
valet» td
14
impetu&celcritateniotusconfequitur DuHämel.
lib.2.cap.ult.Tom.u de foffilibus. Hinc
efFe-dhisejusrarefa<ftio,cumpartescorporis cujits-damjamiatisinvicem propinquas divulieric, divuliäsqi circa propriumcentrumagitaverir,
quae irreguläres ä centromotus fui recedere
conantesfibiinvicem oecurrunt,atq>ita
mu-tubiécxpéliunt^celevant,utplus lociexigant.
Quod manifefte iu la&ealiisq; liquoribus
ex-perimur. imomctalla &(olidioracorpora calor
ttUmdifteriditut aurumfu\um intume\ciu quod
partesejus conclufx Hludfubletdnt. Du Hamel
titatb loco,Idemconfirmat& Claub.äi(p Phyf.7. ^io.fertiexemplo>quod il menfuratå prius
bacilk) exaCléejusquannrate, valido igbi im- N «Vittatur,uttotumihcandefcat,förcipe
txem-ptumvidebitur exereviiFe löngiusquantitaté
bacillicapta. Ut Sc Roh. in tra&. iuophyC
cap, 2$.<[. dicens: Sicferrum cattdens
quo-quomodotumid'meflquamftigefaäum. Sit prö
variis& inrtumeris feie experinlemis,qiiibus
fulciripoteft ignem eile ordinamm caufahij
irarefa&ionis, unum hoc cuivis obviumj
Admoveatur veilcaaérefemipleha igni> quae
fiactidaagitationeignis, pardcuias aeris in-clufifejungendsSc dilatantisut majorem
ipa-tii iphxram requiranc, inflabitur Sc
diftcn-detur.
If.
TheC 12.
Hiric ubi igni facilis propter parti¬
umlingularemcompoiitionem datur
ingre£
fus, vehementer influitatqjprarapido motu
interioracorporisejusmoditexturac penetran-» do adeofordterpartesexplicac Sc expandit,uc
compadliilimacorporadifrumpantur.
Quip-pequocelerius & rapidiuspartes
in
gyruma-guntdr, &acentroitiotüs
ful
abire
nitdntur
%eoplusloci expoicunc. Quapropter
niii iatis
locirarefailioni fuppetatj velcxicusad
iaxio-remexpanfionemacquirendam
alicubi
pateat,diiruptidnem fieri iiecejfle eih
Cbhftat hoc
iatisexpulvere pyrioincenfo» cujusvuin
mul-titudineignitarumpartlum&motus
celeritatecen-fiftit DuHkmeL lib.i. Cap.i.deinem. Scimus
puiveremhuncelaboraViScconficia
fulphure»
nitroSccarbone ligneo quae jufta
proporti·-necommixtaeamfaciuntcompoiitionem,ut
facilemateriae primi eletnenti pulveris partes
cedant, quamprimumipfiingreiTus acceη
ho¬
ne alicujus portiuncula; ejusfuerit
concefius.
Quadecauia cum exigüo pulveris
fuperficiei
loco,materiailla iiibtilis admotafuerit, inte¬ riora parvo admodum temporis
ipatio
pcne-trat, ibiqiinflammabilibusScoleaginofis
ful-phurisparticulis atreptis,
nitriparticulaspau-latimexagitat Scinccndit. Undehae
dilatatae
Sc majus ipatium ad vorticcmfuumpercur-rendum
16
rendum exigentes carbonis vincula
diicer-punt, totaq*grana confringunc. Divulfione .
iic fa&a*particulaefingulaemaxima vi Sc mo¬ tumateriaeiubciiisagitatae Sc rotataeinie
invi-cemcollidunt,aliaeqi alias propellunt,
utnunc
multo majorilocoegeant
quamantea
immo-tae, Mirum ergo noneft,Ii vel
corpora ioli-da pulvishiceffringit,vel obftaeulaextrudit,
.
nuipiam eisexitu patente, ut in fclopetis5c
tormentis, exquibusglobos fortiter intruios
magna cumviexplodit, libi enim icilicct in bombardis tefte Scalig. Exerc. ii. i. fiiritusigneusexambracotbejo (alenitro genitus,
tionpoteßeocapl fputio,
quodum pulvisejfet,
sa-fiebatur,exitumviolenterqucerit& fubitb
erum-pitactonitrus cemulum (onum ediu Idem feré
contingit, incaftaneis igni admotis. Parti¬
busquippeillarum a feinvicema&ione mate¬
riac fubtilis poros ingreiTac disje&is, cortex cumfragoreSc impetu diffilic.
Thef. i}
Haud diflimili ratione in terrae ca*
vernis ignem operari inveniemus, ίΐinterrae
motumcogitationesnoftras intendamus. Ex»
halationum enim particulae tenuiilimae Sc
ra-moiäe cum immixtae fubtiliorum ipirituum_,
particulismagnacopia incryptasiubterraneas
confluxerint, componentes pingues Sc erat
ivs fumos non multuin abiimiles xis qui a
*7
«andelarecensextin&aprodetmt, acccndfuai
turamateriailla Fubtiliffimaquictis impatien-te, quae nonmodo corporum extra
terraque-um globum, icdetiam inträ cumejusq*
pe-netraliå conftitutorum meatus anguftiilimoa
complet. Deindeacceniae ad majus ipatium
dilatantur, tantaqj vi incomprimentem
ter-ramagunt, ut eamconcutiant& effringant
in-ftarpulveris pyrii cuniculis militaribus
inclu-ϊΐ, quiacceniuspropugnacula, arces, Scma¬ ximas montiumrupesdiijicit, atq;iniublimc abripit. Nonnuliaquidemhicaddi poffentde
fulgure,
fulmineScventisetiamnonfincra-reia<$tioneprovenientibus, atne multitudine meditationum noftrarum exilium
Tibi,bene-volele&Qr,taedium creemus, aliis,viribus Sc
ingenii Sc opum plus pollentibus,ea confide-randa relinouimus.
TheiT 14.
Siéuc ex igne Sc calore rarefa&iQ,
ita quoqueiFrigörc manat, quamvis diverib modo. Quippemotumejuique
acceleratio-ncmha£tenus cauFam ejuFraocüefiFeétus Feci-mus , nunc vero niotus retardationem Fett
quietem, cum nimirum corporisalicujus Ii«
quidiic'umollis partesmotuprivatae adie in-vicemaccedunt ar&eq;fed irregulari modo
iS
aquagelu concreta, quae ut fluida efl
interla-pfu matcriae cceleilis, iingulas ejuspar res
agi-tandi8ciéoritimc ioco movendivim
haben-tisi itadura 8c expanß redditur,materiai)Iii
ut hicme, fubtiliori facta vel priori roborc
privata. Motu enim céiläntej partesjuxta ic fnutuofiftunturunitae. Nonamplius
fludtu-anc fed manent immobiles atq>aliae aliis
in-cumhunt,&rporiar&ius contrahurrrur,quani
utmajoresparticulae materiacoeleitis
interci-piantur, pnde frigidiilima glaciesfit, Non forte aliam ob rationem teftib.auct.Philoibph.
Jåurg.TraCt,yphy. gen.differ.5. Cap.1, aqua
con^elatur, mfiquodJubtilismater? χpartes
ma-jujculae.aräatos meatus non facile \ubeant. linda
qucepenetratfubtiliorefl,quamut metum illum, in quopofitaeflfluiditas,cfficiat. Idem penéhic
acciditquod cemimus inaére,qtiijuncos
iibe-ré permeat, neq, eos commovet, quos ta¬
rnen aqua proetercurrensjugi motu exagitat.
Verumattendendum eft iniila combinatione
partes aqux non omnes inftarjunci porrigi,
fedconfufim 8c iineordine curvatimunasaliis
imponi. Etob haneirregulärem compofitio·
nem inmajusipatium fe extendere cas opor¬
tet, necfe contrahere, utcummateria
fubti-Iis major 8c motuvalidior infle&endoearunt
figuras ad
menfuraslo^crum
?quibus infune
jtcconi*I?
accommodac. Propterea lapidfes molliores
gelucxpoiki, anteqaam aqua poris iitorum
inciuiä exierit, diffinduncur Sc in pulverem
folvuntur. Hoc luculcntoquoqj
expcrimen-to Magnanus demonilrat, qui ampullam
vi-trcamoblongo Sc tenuicoiioinfuaspartes
di-vifo& thermometrofimilem ufq>ad certarti
notamvel gradumimpievitaqua»tumnive Sc
iälccircumpofitisprimum ccepitaqua
deicen-derc, tumieniimincrevitScniverenovata al* tiusafcendit. Idemdenosfacileexperiripo£
iumusj iivas aliquodetiamobiongi
&angu-fti colli aqua calida repicturiigeltdoaeri
ex-ponamus. Tumenimapcrté cognoicenausa«
quameamprirtiumquidem fubfidere, uique dum imbutafuerit certo frigoris gradu, led
moxpäulatimintumcfcerc Sc afccnderc, do-hec frigore conftrifta coniiftat. Si quis
ad-hucaliquidartificii S( irlduftrije requirat,quo
veritas haec éxperiehtiå Confirmecur , adeac ClariiT. Roh.Tracl phyf.part. t.cap. 2,.deca«
ior« Schign ubi habebit& ipfium
lnitrumera-tum depidtüm Sc artificii modum
monftra--^turn* SimulScvideat Celeber.ßoyle,qui
mul-tisexperimentisaquaecotigelatae ipatium,quan-doqjnoria aiit decinUiui parteampliari. Intec
quaehabuittubum aeneuin tresiere digicos
Jä-iumScaquaplenum lic aptatum,ut
zo
cieß congelationepondus impoiitum 60 Sc
amplius librarum attollerec.
Thef, if. ι
Acciditiäepecirca hanecongélatioriefrtj
Cumaquavafisincluia eft> ut ea, quamvis
io-lida,diirumpantur, utiperdodus
Cabaeusrö-fert iévidiiTevas ingens mar moreumabaqua
congelata pcrforatum, Sc nos etiarm vitrea4 vaiäiftåaquåconifaéla vidimus Quem
fri-goriseifedlum nonnulliPhiloiophiinmetum vacuireferunt» praeclaréilliquidem,quatenus
inrerum natura vacüum feniü Philoibphico,
nonvulgari iumptumdarinegant,iedincpté, cum indicaturi cauiäm hujuice rarefaétionis autnihilpraeterinaniaverba hoc loquendi ge-nereaiferant> autnimiaphiloiophandi liber- "
täte rei omnisiénfusSccognitioniseXperti
na-tivam perceptionem, fentientisq» Sc
inteili-gentis aftedfcusodiunl Scmetum
ailignare
vi-deantur. Sed quid relatiönishabet elfe «or-poreum Sc cognoicere? aut quid magisre-$amphiloiophandi rationemperturbat,quam
cumea quae mentinoilraeC0nveniunt,utiilius
ideas ScafFe&iönes, inres penitus materiaies '
transfcrimus? DeindeίΐmetushicVacui
iape-tet aiiquid da vera philoiophiå , rationem..
tantum cauix finalis haberet, minimt ver©
quaepoii-it
tain aitucaufandi elfc&umex feproduceret,
*
namlicet h«cfuga,fielTec, perpctua inglacie
eilet, nontamen iequitureamperpetuo
dila-tatum iri,fedfubfiftit,nullare cumviobfiftei*.
te, cumcxtcnfionis terminos attigerit. Ex-plodietiam potefthaec o.pinio experinrento i-ftocirca inansomnibusnotiifimo, vitreotu«
*
bo,argento viro impleto > <jui ob abientiani
craifiorisaérisvel aliiis fubtilioris materiae,
a-deoqijuxta fententiam corum , corporis
cu-jufvis, diifilituruseilet,cumargentumvivtim deiinit fummitatem ejus inverfi implere i
quodtamen nonacciditutRoh.pag, m.i;f.8c
84. DuHamel pag.7if. a.expertifuntj quin
8c his oculis idemexperimentumvidiapudD. Praefidem» Re&e ergoconcludere videmur, rarefa&ionem hane fieriexcaufafuperiori th^
fl allata> nccconftjngi vajaproptermetumvacui
fedpstius utitaloquarex DuHamel
lib.i.
cap*4. deaffektcorp.prepter metumpenetratients·
Haecconfideratioinierviet<Sc nobis,cumverb3
I habiturierimusdeaquaafcende.nte8c defcen-dente intubis, netumnobisperfuadeamus ic|
fieriex metuvacui 8cnonpotius exrarefadio-ne8c condenfatione aeris; utifitin
hydrauli-cis noftris tubis,t in quibusaqua exponderce
aerisincumbentis eo ufq>piftillo
inaltumad-duétoelevatur, quograyitasaqusegravitatem
The'
ig.Ad hocartisquoq*&inftrumentorum admu
niculo, rarefa&ionein haudparumpromoveri
apertcnobisdemonftrat visilla elaiüca, quam
praeeipuam aeriseile exvaiispneurnaticisde-? prehendimus» Cauia eft quodaercorpus fit
partibus mobilibus, gracilibus&ramoiiscon·
iians, eaqide cauiä magnaecompreiiionis ca-pax, nonaliter acvelleris pilimanucompre£
Ii6carcfiiusinfe ineurvati. Sedutilliinterca
apreifione fe liberare6c laxiorem expaniio*
nemrecuperare'nj tuntur, itaparticulaeaerisin
/anguftum locum conclufi, yeluc
capillamen-tafe Γυίφmotum impedientia, årapido glo« bulorum caeleftium motuagitataeieerigereac cjuantum licet expandere tentant, idqueJape plm, quam mera caloris externtab igne inducli
applicatioprceilartpoßit. Boylein defenf. contra
lin. Hac ratione aquamin alcumejaculatur Scglobos extormentis pneurnaticis
incredibi-liceieritate6c vi emitut. Sumatur ergo vas
aliquod metallicuminflexile9 cujus inferior
pars aquamcontineat, iuperiorvcroaerem re-petitisiäepius vieibuspertubumintrufum>qui
tubus deinde claviculaprobe occludatur. Hoc
faifto, fi claviculapoitea revolvatur, inaltuixi
aer ex nifu fefe relaxandi,
aquam vaiis fundo
fiilulisad id aptatishatic
aeris
vim
&conatum
cxp&riri cupit,
glofeulos
quoqjinde
exilire
ίο·
lo aeris impetu compcrtum
habebic
iquid
mirum? Parciculae enim.aeriscomprelliantea
disjun&ae,iåtisq*
loci
sd
folitummotum
pera-gendum habentes, jamveroeo
loco
deftitu«-tae fefemutuo verberantacprotrudunt,
åea>
leftibusglobuiis, uri modo
diximus,
iaceifi.·
tae» Hincconandoie evolvere, majoremqs
fuimocusvorticemafFedlando,aquamSc gian-desplumbeasreferato carceremagna
vi ejicit.
The£ 17.
Quoniam aeris proprium
eft
condenfar!
6crarefcere, haud inconveniensvideturejus!
mentionemulterius deducere ,
demonftran-donoscerciushabere poiTejudifium
de
calo-risScfrigorisintenfione Scremiifione
exquan»titate rarefa&ionis aeris, quaethermometris
pateicit, quamex
ieniibus.
Aereeniminter
omniacorpora , quae tertio
elemento
origi-nemfuamdebent, vix ullumtenuiores habec
partes. Quade
cauiä ad
minimum
caloris
occurium facile diktatur, frigore verocon-denfatur. Undeinipicienti
hujufmodi
inftru-mentanon poteft
nonconftare,
uterdierum
alterumcalore fuperet,
rarefa&ione
alterius
majoriobfervata. In
illis enim
liquorinfufus
nunc furfuraafcendit,nuncdeorfumlabitur,
utcali-24
ätcalida'vel frigida aeris temperieseft. In^
thermometro vulgari ,quod eft tubus vitreus «
bipedalis feré, duabusphialis inftruclus, un*
å luperiori parte magriitudine pil·» luforise
*.
altera ab infenoripaulo minotiiedfurfuminr
flexaj accuratiorem defcriptionem Sc dclir
neationemfiquis defideret, habebitexceleb* f
Boylc, Roh. Du Haroel &aiiis, In hoc in- ■>
quam aqua fortis potius quam communis,
propter difficihorem ejus évaporationem Sc
congelationem infufa löco frigore obieilb
a-icendit, proptereaquodaerfumma tubi par»,
teinclufus frigore deniatus adminorem
mo-lenilecontrahat, cujus deiertum fpatium a·»
j
quapoftmodum occupat, compuliaagravi-tateaeris per foramen inferioris phiake agen- 1
tis. Sed Γι locus caitdusfit,aqua defeenditoh
vim elafticam, qua aeridem majori donatur.
atq,circumfufus aeraquam gravitatepremere ξ
Sc impeilere per praedi&um toramenpoffit. Verumcumatmoiphaeraevelaerispondus
fub-indemqtetur, graviufqj reddaturmanentcii\
|
eodemgradufrigore velcaiore, ad
declinan-dum cum errorem ,qui fieri poteft
hoether-tnometro circa defignandanndifferentiam
ca-foris Scfrigoris, inventum eft aliud
genus ,
cujusinferior tantum parsphialadonata effj
fupenorad ignemlampadis, infufo vinifpirk
tu, utphiala & dimidiaparstubi Impleatur,
occlufa & hermeticeitgillata. Inhoccentra
ac inpriori aercondenfaturexinteniione ca~
loris&vini fpiritusexpanflonei Et vice veria
temporefrigente , quia nihilaerisambientis
gravitatihiclicet.
Atq,'
iic frigons&caloris augmentura Sc decrementum inquiri δς fciri peteft.Thef ig.
Rem ab inftituto non penitusalienatnj».
videmur nobis aggrciluri,fipaucis ut caetera, fermentationeinattingamus, liquidemeaiine rareia&ioneperfidnequit. Supponamus ira-que ipiritus acidos iäle volatili. abundantes%
quo acorem fuum fermentato corpori com*
municant, in corpore fermentationem
pro-raovente. Qni coeleiii materia agitati,dum.
cxpandi affetäant, tumoremcorporis cui
in-iuntefi^ciunt. Cum jamilüipiritus in ipuma icu flore liquori innatante pLeriqj inclufi
ma-neant, hinc flos ille co.lligitur atq, ad,panis;
fermentationem adhibetuc. Sic piftoresce» revifiaeflore utuntur, cujus ipiritus humorc
diiloluti,exiguo temporismomento totarn^,
maiiam fannaepervadun.tδζerumperequideai
irtoliuntur, iedcrailisöc viicoiis partibus co-ercentur, Unde incumbentem molem at*>
tollunt,extenuant,digetunt&aeidoiapore
25
The£ fp*
Fermentationi meritoiubne&imusebuk
litionem m3tcriaenoftra quoq;affinem, quae
liquidis
corporibus
contingitob
partium
per·petuum
mocum,fed folito
intenfiorem.
Illa-rumenimquaedam ab aliis
diverfie iunt
textu-rae, minusqj ad
motumaccommodatae* Ic«
circo dum caetera celeriori motu agitancur quamut hae iequi queant, infuperficiem
ex-pclluntur.,atqiaereibi intercepto,
ipumam
Sc
bullas generant. Talem
ebuliitionem
com-perimus, cum exaltiori loco
in
vasinferius
vinumaliusve liquorinfunditun SicSc
aquae©leiqjinlebete igni
appofito ferventis
ebulli-tiocuilibetliquet, quaealiundcnon
provenit,
quamquod
particulae tardioris
motus a parti-cuiis celerioribus expulfae,in iuperficie con-fluunt Sccombinantur» Athicobfervari me-returfimotuslllecalorisnon(iiperatgravita-temparticularum materias, materiamnon
dk
latarinec rarefieri» tline pariicuhe metalliaut
yitri liquefaäinon avolant in amplius Jpatium» qmniamvitgråvitatisinitsmotumajor
eft*
Clauh*
Cap.29*phy.cont.
Thefi ζοΦ
Hinc commode fefe ofFerc occafio din ftinguendi rarefa&ionem &
liquefactionem,
27
utclarius pateat, exufu erit difcrimen intet
rarum&liquidum obfervaffe. Rarumefl,uc veteresiéquamur,quodpaucaconlfansmateria
xnagnum occupatipatium, quia materia
illa
accedens qua facitut corpus magisdiffunda-tur, minime, ut fupra diximus, perunetad
cprpus quodfubit. Liquidumvero
licet
qui-damveterum eodem modo, quorarum, defi-niant,nosramenaliorumau&oritate & exem-plo nixi,ejusdefinihonem hane
facimus
i cu¬ juspartkulxcxigutt inperpetuo/untmutulegrand.Aä.2g.phy.gen Scahi non tarnenadeointenio
utcorpus inmajusfpadum extendat; quodve¬
tetesvoluntquiadiffluunt Sc termino
fuodif-ficulter terminantur. Divcriicatem horum«» qualitatumconabimurfirmare
exemplo
aquae,quaedum geluconftrirgiturSc
inglaciemabir,
liquiditatem deponic , liquidem partes ar&é
coéunt Sc combinantur, Sc tarnen rara ma·
net. Velcontraiiinliquorem mutatur,denfi
naturamfibi induit. Hincergocolligerelicet
liquefa&ionem fieri, cumpartes juxtale
mu-tuoquiefcentes afeinvicem fegregantur,ma¬
teria primi vel fecundi dementi
intercurren-te, motuiqj ejus obieqvunturnon dilatatar. Rarefaclionem vero uuliipra habetur, cum
pori tantumperinfluxumnovaejnateriie
inma-jorem
expanduntur
locuna.
2&
TheC tu
Expanfiohsecpororum ducltnosinme»
ttioriamputrefadlionis, qu®in corpore
hu-mido,id eil,habentealiquamhumiditatemfivc
propriam iive adventitiam Mag.lib.$.cap 12.
oritur,cumcalorcorporisambientis,putaaéris
&aqu®,corporismixd
partesrelaxac,iéuquod
idemeft, cumpartesaerisinfenßles (olu pr<e{en->.
tia vel aliomodoaptattefe incarnium vel
al'rncor-portsmeatusintrudunt &paulatimeosdilatando%
eos/fe afitunaturaliremovendo vitiantac demum
dijfolvunt legrand. Art.i$.phy.%en. Repugnat;
enim corpus aliquod corruptionem fubire
a
quineoipiointelligaturexternasquafdampar-!
tesaccedere, qu®
priorumdiipoiitioniadver-iantur. Cui rei fidem facere
poflumus ex-cmplocontrario , nimirum iälis, quocarnes
å corruptione vindicantur» Is enim poro$
carniumingrciTus non humorem tantumex¬ peditedetiam cuipidibus fuis.Sc bacillis parT ticuias carniumfortiusconftringit,quamutab «Iiisexternismagislubricis 6cplicatUibusconT
Cudantur, conltitutidniq;contraria
adapten-tur. undecarnesfaleconditse & ficciores&du?
riores traclsi temporis evadunt, quas aquadulcis
ejus ports illapfafacile corrumpit Cart.Cap. de falt. Hutftor enim motufuo corpora diffolvit &
emollit>falverobumeremexprimitvel reimet
PM fymllili,i,cap. demen
zp
Thef 22,
Quemadmodum corruptioniopponitur gCneratio: ita incongrueiis non
videtur,
it
iis qusejamderarefaflionis videftruend;,
al-lataiunt,fubnedtamusea,quaerarcfa&ione
pro-moventur. Attendamus itaq?adplantarum
produdlioriém , an periici
poilic absque
ca?
vix, fed necefTfe eft ut cum fernen iinuterrae
cxcepturPjhumore debito moderatoq*
calore
exiol vicceperit, primöirttumefcat, cortexqj difFringatur. Deinde in accreuone
alimen-tum peir omnes corporisporos
calore
difFu-ium,totumäugeteodemmodo, quo
fpongi-am inamplam molemextendi
videmus,poil:-quamin öriines ejuspartes aqua
ie
infinuavit
Senerc. life,6. Gap.t. Hincii difeedimus
ad
änimantia proeclariorisobfeniusnaturae,
pri¬
mordial!)pulliinovo fieriperrarefa&ionemj
nobifcum facitClarifti legrand part7.art.zo
dicendo; Cavkasfecundoincubationis diein
ob-tufiorlangulodilatatur&in bullam abtu
för¬
lofl reflcftamusmenteminnofmetipfos,
in-Veniemusvitam noftram diu coniiftere noru» poife iinerarefaclione:
quippe
nifi fanguis»
<$uipertotum corpus
circulatur, in
cordeper
ealoremrarefieret, nuHigenerarenturipirirus
ömnibus membris mocum largientes, atqué
fic caufamocusdeliciewte> iplarita
deficeret.
$o N
Haudimmeritoitaq; dicamusde rarefa&ione,
cjuod Helmontius de fermentis : H<cc verum
trtuspromovet» (eminafoecundat at%inteve po*
tißimumviqeu
TheC 2f.
Priuiquam ultimam manum tenui huie
ipecimini nnponamusj praeter remnon
fue-rit advertere rarefa&ionem cujufcunqj cor¬
porisiuoshabereterminos, ut omnes res
fu-am determinatam naturam, etiami] corpus
extenhonisnativalaxitatefc^ptuagefiesmajoris eilet: ut celeb.Boyle aerem propeexporrigi
poilenotavit. Nontamcn hic repugnamus* cjuincorpus, quod alterum rarefacit» cjuoc^
intromiflione alieni corporis dilatari poilit»
icdquodfubiiftendum fu, liquidem in
rucu-ralium rerum caufisproceiTus infinicuS abfui-ditatemredoiet, ad cjuaedam, quaeob mea*
tuumexiguitatemnulii
aliiingreifum
largiun-tur, niiiiölimateriaeindefinitaeparvitatis,nub
lidubitamus, Eaenim eß ad omne genusfigu¬
rarum&jpatiorumaccommodariapta, nunquam
adee parvafafia, quin adhuc firespoßulatmimt ßeripoßit. Beat. Hoßr. diß>. 6.pby. Sic Omni¬
bus poris quafi fubiatis vel repletis ulteriori rarefa&ioni locusnonpatet. Proindc auto¬
ritärecelebernmorum philof fultiadducivi*
31
iii'alteriusnaturamrarefa&ioneplane
degene-ή rare , ucaquam inaerem
ümplicifliraa;
puri-tatis velcomra: ied cum quammaxime
rare-fit utinyEolipilis, invaporem
fubtiliflimuni
faeeiföre5 Et aéremcondeniätionequoq; ma¬xima, fuam retinerenaturam, niii aeris nomi¬
nelace fumpto,intelligantur
vaporespurillima
-i aeriintermixti, quifrigorecomprcili
&con-jun&i a'quamconftituunt.
Experimento
hanc
I fententiam communit virtoto
orbe
notiffimus
Kircherusqui dum vixit,habuit
phialam
aqualimpidaiemiplfnam Sc ante 60 annos a
Cla-Viofigiliatam, nec dum tarnenquiequam
a-quaein acrcm mutatum
eft,
necvieiflim.
In
eadem iententia efl:DuHamellib.5. cap. 1.de confenf. V.<5e N.Ph. certiorfadiusquoqueex
phiala collo duos tantum
pedes
longo,
quacineribuscalidis impoiita,vaporem
quidemex
infuia aquaad medium Collumafeendere
dc-prehendebat, Tedcum
calorfa&us
eilet
debi.
Iis Sc parsduntaxataquae
infiraa
modice
cale»
ret> vix aquamminui,
etiamii
nihil
ad aeris
generacionem
deeiTet,
ncq,calor,
neqihumor,
neqj tenuitas,neq,locus.
Valebit ad
hoc
fir-mandum Sc experimentum Roh. traft.
phyC
Cap,12. demotibusfugae
vacui,
veficapiicis
cyprinifadlum, in quaaerem
conclufüm
ultra
cemuplun),nuila conipicua
form»
mutatione»
tm%,3*
3*
rarefadlum eiTeexploravitcontraAriftotelem,
quiaeremad decuplum rareraetum ignis
for-mam induere ftatuit. Prolixiorem e/Te noti
licet,etiamfimulcahicadnedtipoifent} ideocj,
neobtuio iiieoingeniodilucidam &-iufficiert·
temhujus materiaeperdifficiii« explanationent
promittam, penriam hine dimoveo,
officio-ierogans, vclis, candideLc&or,ea
quaerudi
minervaconiériptaiuntjin mitioreni interprecaripartem_,»