PLURA in MUNDO

Kl

D. D.

DISSERTATIO PHILOSOPHICA,

PLURA in MUNDO

BONA _{esse, quam MALA}

ostendens,

quam

OCT.

CONS. AMPL. FAC. PHILOS. AD REG. ACAD. UPS.

pr.eside

ET. MCOLAO CHRISTIERNIN,

LOG.

METAPH. PROF. REG.

ORD.

PRO GR ADV PHILO SOP HICO

EXHIBET

ericus wallbom,

Fucatus Comitinifler m Litslena,

g estricius.

IN AUDIT. GUST. MAJ. D. xxxi MAJI mdcclxxxviii.

horis a. m. solitis.

upsalle, Literis JOHAN. EDMAN, Dir, et Typogr.

.

1

)

\

"

§. I.

Opera Dei gloriam ejus annuticiant.

Ad _que perfe&iones _maximam fummi _inde creatoris deletlationem cognofcendas percipien- at-

dam,plurimum conducit adtenta _operum divinorum confideratio, cum prudenti rerum in ufus noftros conditarum ufurpatione conjun&a. Ipfa illa fublimi-

or veritatis falutiferse patefa&io, quae litteris configna-

ta, facri codicis gerit nomen, atque inter opera &

inftituta providi ac benignisfimi Numinis, praecipuum

merito iocum obtinet, ad ccelum & terram & _quae in his funt admiranda bonitatis, potentise & fapien-

tise documenta nos ablegat, ut infinitam Dei gloriam,

in maximis & minimis exfplendefcentem, venerari, verbisque ac fa^tis extollere difcamus. Irritum vero hoc föret confilium, fi, quemadmodum nonnulli fen- tiunt, aliisque perfvadere conantur, plura in hoc ^u-

niverfo mala, _quam bona invenirentur. A multis re-

tro teniporibus fuerunt, neque hac noftra ^aetate de- funt, qui vel diuturnis turbati aerumnis, vel graviori- bus, contra divinam, quam non capiunt, providem

tiam, dubiis ac praqudiciis occnpati, tan tam malorum copiam & catervam in mundo ubique obferva-

re (ibi videntur, ut paucisfima tantum bona ma- Iis immixta cernantur. Hane vero fententiam, neque expejrlentbe, fidisfimas rerurn magiflrae con-

A 2 Ten-

PJura in mundo Bona esje,

confentaneam esfe, _{neque cum} reverentia, qua De-

um optimum colere debemus, conciliari posfe, brevi

disfertatione oftendere conabimur. Quod determina-

tis _vocum, quae in hac quaeftione adhibentur fignifi-

catibus _, haud difficulter fieri posfe confidimus. Glo¬

ria certe fummi conditoris ac moderatoris, _atque ho-

minum requies & confolatio, haud parum hac veri-

tate illuflratur & confirmatur, quod bonorum quibus

fruimur multitudo, malorum, quibus adfiigimur nu¬

mer um _, longe fuperet*

§■ ii-

Notio mundi if bonorum evoluta.

Ad inanem de vocibus diverfimode intelle8:is

difceptationem evitandam, certum fingulis vocabulis ^,

quae titulum opellae ingrediuntur fignificatum adcri- buemus, communi loquentium & fcribentium ufui in«

nixum. Per mundum intelligimtis complexum omni-

um rerum creatarum, in fingulis earunaem momen- tis & mutationibus fpe£tatum. Quando igitur quae- ftio efi:, utrum hic inundus fit optimus, feil innu-

mera in fe bona contineat, non certa intelligitur ^pars

aut clasfis, vel particulare fyftema corporum & fpi-

rituum, qualis hic orbis efi: ^terrarum, nec fingularis

rerum mundanarum & inprimis humanarum aetas aut

flatus, _quo fenfu in priori ^aut vetuflo mundo, quos- dam vixisfe dicimus _j fed tota rerum & vicisfitudinum

feries atque univerfitas, in ^{qua tarnen} ad ea maxime adtendimus, _{quae nos} propius adtingunt, noftrisque

ocuk's in globo terraqueo clarius obverfantur, quaeque

cum

quam Mala. j

cum noflra natura & felicitate, maximam & proxi-

mam habent connexionem. Bonorum ^autcm nomine

indicamus, non quae phyficam, feu naturae fuae defti-

natam habent perfeftionem, _quae bonitas etjam uni- verfalis, tranfcendentalis feu metaphyfica dici confve- vit, & _quo fenfu omne ens bonum re£te cenfetur,

fed partim res, quae jufla adplicatiöne nobis vere pro-

funt, partim aCtioneS, paffiones & flatus, quae aliquam

nobis adhibent deleflationem ,vitamque noflram jucun-

dam confervant, ^eamve quodammodo beatiorem red-

dunt. Relativa haec bonitas in rebus obvia, non fola

aptitudine ad commoda noflra promovenda abfolvitur;

fic enim nulla res facile datur, _quae nobis utilis esfe

non posfet, fi modo eandem in ufus noflros conver-

tendi facultas ^aut poteflas fuppeteref, fed vera quam fubinde praeflant commoditate & dele&atione eft me*

tienda. Res vero & earum qualitates, vel noflris a- ftionibus ad noflram felicitatem confervandam & am-

plihcandam ufurpamus, vel ^a divina gubernatione no¬

bis benigne adplicatas, paffive quafi recipimus & fen- timus; unde flatus exfurgit bonus, qui fenfu ^grato &

jucundo mentem noflram exhilarat. Atque cun&a haec bona, _{quae nos} ipfos noflrasque necefhtates unice re-

fpiciunt, funt & vocantur phyfica, ad quae comparan-

da, quilibet interno impetu & inftin£tu impellitur, fed

nemo ad ^ea arripienda obligatur. Quisque enim pot- eft fuae utilitati renunciare, quamdiu nulli alii nocet, &

laudabile eft, in gratiam aliorum praefertim mifercrrum

& oppresforum, fuas necesfitates artfis limitibus cir- cumlcribere.

A 3 §. III.

6 Pliira in Mundo Bona esje,

$, III.

Boni mores & bonum morale quid?

Bonos mores non iis tribuimus, qui (uam unicefe-

licitatem & utilitatem quaerunt, (ed qui aliis intelligenti-

bus fimul bene cupiunt, iisque infervire & placere pro-

ut occafio & facultates tulerint, quovis modo ftndent.

Quo pluribus magisque benevolis& beneficis ergaalios, quisque prodesfe & placere (ludet, eo majorem adpro-

bationem & aeftimationem a£tiones & inclinationes ejus

in omninm animis habent, & ipfe in confcientia a-

£tionum & inclinationum (uarum, _perennem dele£ta-

tionem fentit, etjamfi nulla bona phyfica inde ^{in eum} redundarent, immo quamvis mala phyfica quandoque pati, propterea necesfum haberet. Ita homines tam

maliquam boni nati fa&ique funt, ^utnon poffint non

magni facere benevolentiam & beneficentiam erga pro- bos & innocentes, five eam in fe ipfis, five in aliis anim- advertant, _eamque laude & remuneratione ^a Deo & ^o-

mnibus intelligentibus dignam judicare. Id itaque quod

in noftris & aüorum inclinationibus& a&ionibus liberis, tendit ad aüorum innoccntium & proborum dele&a-

tionem

dicitur Bonum morale, honeflum five lauda- bile; & in ipfa animi erga alios fui fimiles benevola propenfione, Bonitas moralis confiftit. Hsec itaque nul¬

la ratione pendet a felici eventu,vel ab a£lionum con-

fequentiis agenti utilibus, quamvis per praemia Sabo¬

na propofita, homines ad moralis boni fludium,for<

tius allici, incitari & obligari queant. A&ionum ^enim

liberarum confequentiae bonae, hand eas moraliter bo-

nas

quam Mala, 7

nas vel meliores reddunr, fed ideo habet a£tio & ^ac- cipit bona confe&aria five prsemia, quia in fe mora- liter bona eft. Benevolentia _erga malos & improbos

qua tales, feu _qnatenus in maligno fuo animo fatiando verfantur, eft infirmitas animi, quae ad Vitium propius accedit, & vituperanda eft. Beneficentia enim erga malos & pravos, quamdiu nocendi animum habent, laepius probis noxia eft. Qui viperis parcit, generis humani commodis male profpicit.

§. IV.

Malorum notio & diverfitas.

Bona ^vero cujuscunque generis quam plurima in

mundo reperiri, atque a nobis naultis niodis fentiri,

non opus eft ut demonftremus, cum fua unumquem- que, ufu fenfuum & rationis prseditum experientia,

hoc doceat. Illud vero maxime queruntur non pau- ci, quod concesfa licet bonorum copia haud conte- mnenda, malorum ^tarnen longe major esfe videatur mul-

titudo & frequentia. Huicncs quereise, quam iniquam

omnino judicamus, obviam ituri, ad notionem mali pariter determinandam & ab ambiguitate liberandam paululum fubfiftimus; quod quidem evoluta in ante- cedentibus boni fignificatione, haud erit difficile. Op- pofitorum enim oppofita eft indoles. In malis vero ne- utiquam numeramus, limitatam cujusque rei naturam,

& agendi facultatem, qux limitatio tarnen mali Me- taphyfici nomen, apud nonnullos Philofophos obtinuit.

Quam vis enim ille defe&us ulterioris realitatis, per (e

bonus non fit: nullam tarnen privationem involvit per-

feäio-

X Flur a in Mundo, Bona esfe,

fectionis, indoli rei fingulari a creatore deftinntae, at- que ideo bonitati rerum naturali ^non opponitur. Ne-

que enim homo ideo imperfeclus exiftimari debec, quod Deum viribus non sequet;: nec animaÜa qusevis

minora funt deploranda, propterea quod urfis & le-

onibus magnitudine cedant. Hinc communi etjarn (er-

mone limitatio haec, malum _nequaquam dicitur, ^quam-

vis varia inde incommoda, (uam ex incidenti habeant originem. Multa ^certe ignoramus & quidem interdum

cum diminutione commodorum noftrorum, ob limi-

tes intelligentias ar£tiores: (ed nemo tarnen reäe fen-

tiens, miferum judicat, quod homo fit ^creatus, & non ftiblimiorem acceperit na tu ram. Mala autem dicimus,

vel res,quas ingratam nobis fenfionem reapfe inferunt,

non quae tantum ita funt comparatae, ut perverfa aut incauta adplicatione nocere posfint. Nihil enim adeo

bonum eft, nofirisque aptum ufibus, ut non malead- hibitum, noxam adferat: vel atliones aut pasfiones,

ftatum noftrum reddentes deteriorem*, quin etjam (la¬

tus serumnolus, _quem ingratae & acerbas (enfiones ef- ficiunt, praecipuam mali (eu adfli&ionis & miferise no- tionem involvit. Hase mala dicuntur phyfica, five ex nofira culpa accidant five aliunde nobis immittantur.

Notisfima eft diftin£lio boni & mali in ^verum & ad- parens: fed quas non seque commode ab omnibus ex*

plicari folet. Omnia quidem bona, veram adferunt gu- ftui mentis delecfcationem, Ted non seque puram &

conftantem. Verum igitur bonum prseeipue illud vo- cari _meretur, quod eft fincerum & durabile, quod

non dulcedinem (uam amittit, ^aut in tsedium facile

mutatur, nec latentibus ab initio incommodis & con-

feien-

quam Mala.

fcientiae condemnatione ac repreheniione eft permix-

tum, Ted ad (labilem felicitatem conftituendam, quid-

quam conducir. Et hoc refpectu bonurn moralc uni*

ce eil conftans & durabile, quia confcientia inclina-

tionis Sc a£lionis beneficae, _perennem nobis ingene«

rat animi voluptatem, eamque eo majorem & vividi-

orem, quo majoribus cum malis phyficis, ab ^agente pera&a fuerit, & ^quo minora bona phyfica a fua be-

nehcentia ipfe fperare poteft. At ea (latus externi per-

feÖio, quae aiiorum damno Sc injuriis adquiritur, ^ex

citat deleftationem, _quae contrariam habet indolem,

Sc non tam adparens, qux vox per fe nihil denotat

mali, quam potius fallax, caduca & venenata voca- bitur. Bonum autem phyhcum, quod hominem ^inci-

tat ad malum morale

boni ^tantum fpeciem in eo ca- fu pradert, Sc revera in taedium degenerat, ideoque

boni nomen vix meretur. Ceterum omnia, _quae de-

le&ationem mentis turbant, & fenfum inferunt mo- leftum, vere quidem mala (unt,quamvis nonnulla ef-

fetlum poftmodum falutarem habeant, &ad majorem

ac vividiorem voluptatem viam aperiant; ^atque ita ^a- maris,(ed efhcacibus medicamentis posünt adiimilari.

Haec mala interdum adparentia, fed minus commode

vocari (olent,& a veris diftingvi malis, ^quae hoc fen-

fu fumta, magis durabilem excitant adfli&ionem, ^nec

meliori rerum noftrarum conditioni producendae ad-

commodatarm

V.

Mali mores & malum morale?

Stolidus vel imprudens ille dicitur, qui defe&u

B ad-

lo Flur a in Mundo Bona esje>

adtentionis fibi nocet aut fuam felicitatem negligit, qnamdiu nullum inde damnum aliis infertur. Sed ^mo*

raliter malum vel improbum eurn vocamus, qui ^no-

cendi animum habet, eumque verbis faclisque noxi-

is declarat; in eo quippe confpicitur moralis hominum

natura, ut quisque probus vel improbus, in confci-

entia fua _cogatur, nocendi inclinationem & inde flu-

entes fuas & aliorum adtiones, conftanter improbare,

condemnare & magis minnsve deteftari, neque ulli

homines posfunt eorum mores adprobare, qui aliorum

innocentium damno, fuas neccfiitates adquirere, ^aut ma¬

la a fe removere ftudent. Malum itaque morale pvx-

cipue confiftit in inclinatione ob fua commoda nocendi innocentibus, probis & benevolis; interdum etjarn defe-

ctus inclinationis benefaciendi bonis & benefattoribus,

mali moralis nomine venig quamvis exatle loquendo is, qui ita iuis invigilat commodis, ut aliis nec profit nec noceat, juftus ftri&iori quodam & privativo fenfu vo- cari pofiit, & medium locum teneat inter infignite ac

pofitive probos & improbos, five moraliter bonos vei

malos. Mala itaque moralia funt omnes fraudes & in- juriae aliis illatae, five corpus ac vitam, five famam &

exiftimationem, five fiatum externum hedant, etramfi fceleratis varia commoda adferant. Haec mala in actim nibus & inclinationibus liberis, homines quidem in com fcientia naturaliter improbant& averfantur: fieri tarnen interdum lolet, ut vel ad mala phyfica a £e removenda^

vel ad bona comparanda,ad ejusmodi pravas determina-

tiones flimulentur, ideo faepe opus eft pcenis & vindi*

£ta propofita, ut homines ab ejusmodi malis commit-

ten-

quam Mala. ⁿ

tendis fortius abfterreantur: (ed ad mala phyfica fugi- enda, nulla obligatione opus eft, cum fpontaneus natu¬

ra impetus & inftin&us eo tendat. Regula quippe pru- dentise impellitad privatam agends felicitatem *, (ed lex

moralis ad aliorum miferiam vitandam ac removendarn,

illorumque commoda pro virili promovenda obligat.

Malum itaque morale in a&ionibus, neutiquam dijudi-

candum eft, a confecutionibus agenti noxiis*, nam inde

a£tio evadit phyfice mala, fed ab ejus tendentia ad ali¬

orum damnum immeritum, illius pravitas feu _perver-

fitas moralis unice pendet.

§. VI.

Mala in mundo funt plurima ^, fed qucs cala- mitofi & queruli exaggerant.

Talibus autem malis in hoc mundo plurimis infe-

ftari homines, nemo certe negabit. Qui enim vel bre- visfimo temporis Ipatio, communem hominum fortem ed expertus, mala bonis fere nbique admixta fatebitur,

& puriorem aliquando exfpe&abit profperitatem. Sed

non omnes aeque gravibus & crebris vexantur incom- modis, neque onera fua omnes aeque fentiunt, aut ea- dem impatientia ferunt. Atque hinc fit, ut nonnulli de vitaehujus cerumnis non adeo frequentes & acerbas e- dant querelas, nec prafenti rerum humanarum ftatuj,

omnem denegent laudem: alii ^vero miferia & taedio

multiplici gravati, & fluctibus adverfae fortunxquafiob«

ruti, nihil lere nifi quod malum fit & triftitiam adfe-

rat, in hoc üniyerfo, aut certe in fragili fua & seru- mnofa vita, confpicere fibi videantur. Hi tempora que-

....

B 2 run-

n Flur a in Mundo Bona esfe,

rufitur, mortiferis undique plena malis, & nubilis ma-

xime momentis, vix ullum ferenum tibi illuxisfe diem clamitant. Hi ignorantiam, erröres infirmitatem, dolo¬

rem iabores moledos & parum frutluofbs, cafus fune-

dos & infaudos, fenfum imprefTionum externarum in*

gratum impediroenta _negotiis oppofita, morbos varios

& _acutos, & alias longa ierie anxietates, ^non ndi mor- te eademque acerba Hniendas ^memorant & pauculis,

quas in hac vita fentimus voluptatibus,opponunr. Ma¬

la inprimis moralia, vitia & malefa&a, ita _gentem huma-

nam inundasfe adfirmant, ut vix ullus virtutibus bene- ficis relinquatur locus. Sed quamvis non prorfus inanis

haec dt adfli&orum Iamentatio, _neque dubitare quis-

quam posfit, quin in malis ida numerari debeant omni-

a, licet bona quaedam femper habeant admixta: illud

tarnen his non evincitur querimoniis, quod plura (int

in mundo, _atque adeo in focietate & vita hominum ma¬

la, _quam bona. Nam ut taceam, divina bonitate & fapi-

enria indignum esfe, mundum condere & dirigere,qui plus mali quam boni contineat, nec urgeam res omnes, quas divina ludentat manus, valde bonas esfe & bonis finibus obtinendis adcommodatas, ^nec ullam in toto hoc univerfo fieri mutationem _, quantumvis mala &

noxia putari immo fentiri posfit, quae non in bonum

tandem finem divino moderamine difponatur: ipfa bo¬

norum & malorum tarn phyficorum quam moralium collatio, prudentem & peritum rerum & fa&orum aefti-

matorem, facile docebit, bona malis, in admiranda

hac divina ceconomia, longe plura esfe & frequen-

tiora.

§. vir.

quam Mala

§. VII.

Multitudo bonorum -phyficorum, nnmerum eorum, quat mala Jentiuntur, immane quantutn

fuperat.

Si enim rerum bonarum & malarum feu no-

centium numerum fpe&amus, plures montes funt metalliferi

quam ignivomi; plures herbae crefcunt fakibres, _quam venenatae \ plures artes funt utiles

quam noxiae; plures beftiae funt innocuae, ^quam

rapaces, & hae (aepius cadavera & corrupta confu-

munt, rarisfime arripiunt integra, viva & fana. To-

nitrua plerumque utilisfima funt, Sc rarisfime no-

xam quandam inferunt. Inundationes, terrae motus,

tempeftates ^, ventorum vaftationes, naufragia, incen-

dia

_annonae Caritas aliaque infortunia ^, non ni(i ra¬

risfime & paucisfimis in locis contingunt, fi per-

pendamus omnia ea loca Sc tempora , quibus ho-

mines ab lis immunes vivunt & incolumes. Etjam

unius regionis copia, alterius inopiam plerumque fupplet. Rara in mundo funt monftra, rari amen- tes, fatui & furiofi: plerique (ana mente Sc integro beneque formato corpore funt praediti *, paucisfimi deprehenduntur mutilati & deformes. Plures (unt

qui expedite loquuntur, quam qui balbutiunt; plu¬

res bene audientes quam furdi. Plerique certe di-

utius per totam vitam bona fruuntur valetudine,

quam morbis detenti jacent. Paucisfimi in (ocietate

(unt aegroti, (i cum ingenti fanorum multitudine com-

B 3 pa-

H Plura in Mundo Bona ^es fe,

parentur. Peftis & alii morbi contagiofi ^{raro gras-}

fantur; pleraque loca & tempora ab ils Tunt libera.

Innumeri per totum orbsm pace gaudent; pauci tan-

tum belli calamitates fentiunt. Plures quidem funt

pauperes quam opulenti; (ed ^neque hi femper illis

flint feliciores; cum conftet parvo bene immo meli¬

us non paucos vivere, (i fua fuerint forte contenti»

Pauciores tamen funt egeni, ac mendici, quibus ne- cesfaria defunt, quam qui mediocri, at fufficienti,

cenlu gaudent. bunt fateor bona, quibus fruimur,

inflabilia pleraque & crebris commutationibus ob-

noxia: fed malas quoque res & adverfae, fuas pari-

ter vices habent, neque ullum premunt perpetuo.

Mors amicum faepe & fautorem aufert, qui acerbum

nobis fui relinquit defiderium: fed hoftem etjam ea- dem & perfeeutorem non raro profternit, & inno-

centibus atque oppresfis laetam parit libertatem. Vix

quisquam eft, qui non pluribus fruitur bonis, quam cruciatur & adfligitur malis.

§. VIII

Neque numerus malorum moralium, multitudinem

bonorum moralium aquat.

Piures Deum agnofcunt ac fuo modo veneran-

tur, quam qui illum abnegant aut blafphemant; plu¬

res in quavis republica Magiftratibus & legibus o- bediunt, quam refifhint. Multi adeo funt probi &.

benigni, ut a fceleribus fefe abftineant, & pluribus

prodesfe ftudeant & infervire: latrones vero fcelera-

quam Mala.

ti & fraudulenti longe funt pauciores, neque tamen in horrenda illorum _caterva, ullus eft, qui nihil un- quam boni faciat, nec ullam habeat qualitatem lau- dabilem. Plures aperte vera quam fubdole falfa lo- quuntur; quin etjam mendacisfimus quisque faepius

vera dicit, quam mentitur. Paucisfimi funt iniqui judices, & bi ßepius jufta quam injufta ferunt judi-

cia. Rari (unt homines adeo perfri&ae frontis ^, ut

probis eorumque jute causfe, verbis contumeliofis publice fe opponere audeant, & ideo tarnen omni-

um deteftationem & contemtionem promeritam in-

currunt. Bona causfa contra malevolorum molimi-

na femper fere tandem trjumphat. Profanum vul-

gus efl, fi de fublimioribus fcientiis, artibus litteris-

que elegantioribus ferendum eft Judicium: ceteroquin

neque a cultu Nurninis neque a fide & honeftate

fervanda magis quam ceteri alienum, nifi peritio-

rum aflutia aut violentia, a vero tramite fuerit fe- dudum; idemque bonorum melioribus monitis & con-

filiis, in redarn plerumque ^viam, fe facile reduci pa- titur,

*

§. IX.

Conclufio.

Hase vero adtentius meditanti, & fuas inprimis

vita: curriculum, extra dolorofam perturbationem &

praejudicatam de abundanti mundi miferia opinionem, perquirenti, planum eric atque confpicuum, quod

pauca tantum mala in mundo contingant, ^nec plu-

ra, quam quae necesfario requiruntur ad juftum bo¬

norum

i6 Plura in Mundo Bona esje, quam Mala.

norum pretium ftatuendum, atque ad benevolam Dei

cuftodiam obfervandam & agnofcendam, fimulque

uc anfa hominibus fuppeditetur, mucuam declaran-

di commiferationem, mutuaque praeftandi auxilia ^,

Deoque devotisfimas reddendi gradas, ob laetisfimam

a malis liberationem & cultodiam, atque ob felicita-

tem prorfus immeritam. Hinc perfpicuum eft ^, nul-

lam rationem esfe dubitandi de bonitate fqmmi re-

rum Archite&i, etjamfi (enfum noftrum unice con- lulimus, atque ex illo utriusque fortis, boni & ma-

]i conftituimus menfuram. Nam Ci ad lucem (ubli-

mioris do&rinae, rem omnem perpendimus, & fa*

pientisfimam Dei gubernationem, cun&a ad fines ^o-

ptimos, mirandum licet in modum, femper & ubique

dirigentem cogitamus, querulas paullatim conquie-

{cent voces, nos laeto corde agnofcemus & celebra*

bimus, creberrima in adverfis & fecundis di*

vinae benignitatis veftigia & gratiae in- comparabilis documenta.

iS. D. G.

Opera Dei cunSla funt irreprehenfibilia, quid quid ille

facit, re El um efl. De ut. 32: 4.