DISSERTATIO ACADEMICA

i* £ J

D. D.

DISSERTATIO ACADEMICA

DE

ADMIN1CULIS

ADTÉNTION1S LIBER/E,

QUAM

CONSENSU AMPI, FACULT. PHILOS. UPS.

PRAESIDE

PET RO N

CHRIST!ER NI N,

J. U, et Philos. Doct. Log. et Metaph. Prof. Reg. et Ord.

PUBLICA CENSUR/1". SUBMITTIT

LAURENTIUS BALK. s™. p«,™.

roslagus.

in audit. gustav. d. xxvii marth mdcclxxix.

UPS ALI iE,

Apud JOHAN. EDMAN, Direct. et Reg. Acad. Typogr.

r

VIRO

AMfUSSMO ATQUE EXPER1ENT1SS1M0

D:no LAUR. BALK,

Med. Doct. Reg. Colleg. Med. Assessor!

et Medico Provinciau Roslags Dignissimo

PARENTI INDULGENTISSIMO.

Quandoquidem teftificari, atque me v ingentia erb a defichmt, quibus illa beneficia, quibus pietatem me a cu- ^meam Iiis nsque ornatum vohtifli, debita gratiarum aSlione celebra¬

re magnopere vellem; fatins forte videretur, illam Tuam in-

dulgentiam atque providam quam de mea Jalute gefpfli cu*

ram tacita duntaxat veneratione profequi; hane tarnen de-

votee mentis fignificandce occafionem eo minus intermittendam duxij quo certius mihi habeam peifvafum, Te, pro paterno, quo me ampleclevis affe&u, conatum pro ipfo opere acceptu•

rum. Itaque ut bas meorum fiudiorum primitias /erena fronte refpicias, ^qua filium decet ob [ev vant i a oro atque obtefior.

Deum fimul precor £r dum vivam, precabor, velit Te, Pa¬

rens lndulgentifjime in omnium

qui Tui Jumus, _gaudiitm

ac commodum fahum incolumem fervare _quam diuiifjime, atque omnes finifterioris for t unc? cafus benigne wertere. Ad silier es permanjurus.

INDULGENTISSIMI PARENTIS

Filius obedienttffmus

LAURENTIUS BALK.

§• L

Vis a dtenden äi duplici ratione fe exferere potefl.

Adtentio aliter quam a videtur. efle a&us fuo efFeciu animas adeo fimplex, vix explicari aut defi- ut

niri queat. Oritur illa, fi cujus rei vivaciores, foriiores aut multo plures animo occurrant perceptio-

nes, quam rerurn aliarum. EfFeclus ergo adtentionis no- tabiliores (unt, quod per illam, unatn perceptionem 8i

rem perceptam diftingvamus ab alia qualibet, aninaas

oblata aut praefenti, quod idius nobis magis confcii fi-

mus, quam reliquorum objectorum fimui percepcorum9

quod unam perceptionem aliis fimultaneis reprsefentatio-

nibus clariorem, & menti quafi propiorem rcddat, quod

fortior & majoris momenti nobis evadat, quodque adeo

mentis a^ivitas & vis percipiendi, prascipue occupetur

& terminetur in iiia perceptione, ad quam adtentio ad- plicatur. Si itaque anima unicam tantum perceptionem habet, nihil difcernit, ideoque a£tum adtendendi ^axer-

cere nequit. Quo vero plures perceptiones, fenfus &

memoria fubminiftrant} eo major & amplior evadit a- nirnx adtendendi ac eligendi campus. Sunt vero duae cauflar, qua; adtentionem producunt. Una eft vehemen-

A 2 tio?

4 De Aämmiculis

eior impreftlo in ^organa lenfuum, unde perceptio orifur,

qua animaro forüter percellit & condnovet. Altera eftmen-

tis curiofitas, qute in rerum cognidone & ferulinio ^de-

leftatur. Prior caulla excitat adtentionem involuntariam, csåcarn & ftupidam, cum admiratione mixtam: pofterior

contra efficit adtentionem liberam, fucceffivaro, cum re- fle$ione Sc comparatione conjunftarm Adtentionem coatftam experimur, quoties objedlum quoddam nos adeo

vehementer afficit, ut anima fine ulla deliberatione, ad adpetendum vel averfandum eoonmoveatur, e. c. in gam dio, dolore & gravioribus vitx neceflitatibus3 fame, fiti, frigore, adtu, fcnfu perceptis.. Ejusmodi fortis fenfätio,

omnem animi percipiendi vim adtrahit, & ita eam in prüfend affe£tione figit, ut reiiqua aniroa; aclivitas vi-

deatLir quafi fufpendi & in nudum percipiendi conotum commutari, Ha?c violenta adtentio, refiexioni locum haud relinquit^ quia nihil menti offert, quod difcerni

& diftindle confiderari poteft. Anirnse unice obvecfatur cohfufa quaedam percipiendorum mafta, fine forma Sc partibus, conjunda cum fenfadone voiuptatis vel tasdii,

qua? tarnen nulluni rerum perceptarum lumen in mente accendir. Bruta animanfla unius _quoque rei magis fibi

confcia funt, _quam aliarum fimul in fenfus incurren-

tium: Sed fequitur bellua fem per fenfus, nec ad quid-

quam adtendere poteft, ad quod per fenfumn irnpres-

fionera non immediate deducitur. Eft hxc non diutur-

na fed momentanea, Sc inträ ardum arobitum terminatur.

Adtentio fibi relida, quafenus per modum difpo- fitionis naturalis homini ineft, dido nuper modo a caus- fis externis tantum excitatur, _qua cafu fe offerunt. Ae-

que ideo adtenticr non dirigitnr in objedurn, fed id fplum rändern in fe trahit, neque ea in objedo diutius

continuatur, quam cauffa adtradionis externa durat, ^a qua unice dependet. Et idena dicendum de caufla ^sver-

tendae

uåuntionh Ht/era. _$

ten da? adten don is ab obje&o. Quamobrem condngit,

ut homines feri Sc inter urfos educad, quamdiu in fiivis

hinc inde _errant, vkarn urforum _agentes, adeo ievi ad-

temione urantur, ut nulium veftigium in arnroo reiin- quat, Generatmi adtentio munia fua obit in omni re- rum Cognitionen five obje&a a fenfibus five ab imagi-

natione menti offerunrur. Adtentionis igitur diredtio, eonfervatio Sc intenfio, poteftati animsr fubjicienda efl,

id quod fine iteradone eorundera aduum fieri mini ms

poteft..

§• u.

Sen jus acuti un a cum fortuita ad illa ob je Et a a åt en»

t tons, qua? maxime Sf fcepijjime organ a movent}

ad cogitationes rationales & arbitrarias rninitne fufficiunt.

Nemo eft, qui nefciat, alia animantia hoc, alfa alio fcnfu ceteris & ipiis hominibus antecellere; veluti canes

odoratu, lynces Sc aquilas vifu, araneas radtu. Sine ad- tentione non confervari ideas rerum fenlibiiium, quoli-

bet momento experimur. Pra?terea fine ufu fignorura arbitrariorum, nulla dator reprodu&io idearunfin ab- fentia objeétorum, uti exempla hominum in fiivis edu-

cacororri fatis loquuntur, ^{eos extra} fiivas vita? filveftris

non poffe reco^dari, ficuti nec nos recordarour eorura, qua? fcnfimus olim in cunis vagientes & ante ufurn fer- monis. Senfationes itaque pra?cerit?e nec pro noftro ^ar-

bitrio promte reproducuntur, ^nec fenfus rite adhibere valemus, tamquam apt3 inftrumenta quibus intelledlus in¬

diget in rerum pcrceptarum comparatione, deficiente ad- tentione iibera, cum fignis rerum fenfibiliura arbitrariis,

vocibus prasc pue connexa; & nimis tärde »n ideis ad-

quirendis Sc reproducendis proficiunt, qui lingvte admi-

nicuio dcfticuuntur3 _nullasque mentis cogitationes in ab-

A % fentifå

6 De AdminicuUs

fentia ohjeütoruna, cum aliis communicare aut ab iis red«, pere p o filmt.

§. HJ.

Hinc necejjaria eß exercitatio adtentionis Uber<e.

Sine lenuonibus _adtente perceptis, in maxima ^re«

runa ignorantia verfiaremur. Otnnis enim cognidonis

noftrce veritas, extenfio, abundäntia & plenitudo, ^{ex nu.}

roero Sc exaclitudine idearum fenfibus perceptarom pen- def. Senfuura prndens adplicatio ad obiecla ob via, eft

unica _via, qua na tu ram fcrutari, ejusque operaciones per-

fpicere pofiümus. Hifce ^claris & indubitatis experiendis

dein adjungimus coroparadones, inquifidones, medita- dories, ratiocinia., tuneque reflexiones abfira&a? ^cum fen- fiönibus conjunguntur, aut ex iis oriuntur. Ut ienfus promte inferviant iintélleåoi in veritatis inveftigatione, sd a natura minime habenc, fed adtentioni bberee & incfqftria adquiiitfe debent. Plurimum utilitatls habet adtentio fa- cilis ad omnia objecta & negotia fenfibus prndemia. In-

numera incommoda fibi aliisque aecelerat

qui animo faepe abiens efh Ex defeclu adtentionis ad rem qunm- libet prasfentem, _culpa fapfiTime orit'ur, _qua plurimum

damni datur aliis, plurimum q.uoque damni arcefiiint fibimet, ipfi ageme*. Non tantum fine adtenrione libe- ra, nullo modo perficitur scumen intelleäus & Ingenium

in judicando Sc radocinando, verum etiam fine" habitu libere adtendendi, refle&endi & abflrahendi, ^nemo _potefi:

efie dominus fuaturri cogitadonuro, fuamque rite difpo-

nere & adhibere Cognitionen?, ad ^ea confideranda, quae officii rrnio & utiiitas exigit, ab aliis vero mentem avo- care. Prasterea habitus _pro arbitrio dirigendi fuana ad«

tentionem, efi: fundamentum maturs deliberadonis & Ii- bertatis agendi. Sine adtentione quippe csco in agen«

do irnpetu ruimus, nec officia nofixa cuftodire fine obli-

ga&ionis nofixss adtenta cogitatione, neque vitia ac pec-

cata

edtentionis Hiera*

est 2 fngere feliciter poflumus ac vitare, nifi animum ^a peccandi illecebris fordter abftrahere, &: ad virtutis pul«

critudinem yitiorumque curpitudinem facile convertere valeamus. Nemo e. c. iram promte com pokere poteft,

nifi cogitadoncm illatas injuria; abftrahendo removere

poffit. Verbo: adtentio effc intelledus noftri origo &

vifus ratio; quod diftinäe videre cupif,. id non paiTive

& in transcurfu fantum afpicere, Ted iihere confi'ftens,.

fixis oculfs intueri debet. Ex defe£tu ve! infufficientk adtentiönis 'ad res dijudicandas^ oritur Grnnis error.

§• IV.

In recla & äiligenti adplicatione fenfuum externa>

rum ad objecia grata vel indifferentia, prima

exercenda eß adtentio♦

Horn i ^nes in infantia & pueritia diu feneiunt, ante- quam abftrahere, meditari & ratiocinan ineipiant. Sen-

tiendi faeukatem homines a natura habent, Ted organo¬

rum ufum

& artern hrec adplicandi, per diligentera

exercitationem dileere debent. Qui fenfibus bene & ad-

tente utitur, ejus memoria & phantafia offieiis fuis tanto melius fungentur. Vis feniuum ^a natura concefia, cre- brioribus fentiendi a£libus, mirifice smplificatur & per-

ficitur, idque fit melius & breviori tempore, fi exerci-

dum fecundum certas regulas inftituitur," id eft arte diri- gitur. Patet hoc a legendi habitu ^, qui incredibili cele-

ritate fingulas ütteras & fyllabas dilcernit, quas inieio

difficulter dignofeebantur. Nulla agendi facultate homo gaudet, quas non arti & diligend exercitio fuam debet perfe-£tionern. Hinc necefle efl pueros & adolefcentes

a teneris annis, fenfationibus lux astad & conditioni ad-

temperatis adfvefücere. Quem in finem excitanda, alenda

åc augenda in pueris eft naturalis obfervandi cupiditas,

Senfibus eorum frequenter objici debent, mmeralia-, ve-

ge-

8 De AchninihüUs

getabilia & amtmlia, in Patria maxifoe ob via, ut endera

promce difcernere & dignofcere difcant. In exarnine re«

ram, plures fenfus, ubi hoc fieri pof.ei'1*, adhibendi funt;

ur errores ex nuda adparentia facile recoGveantur, A

perceptione repetiea & famiiiari totlus cujusdam corpo¬

ris, ad fmgularum partium conftderationem pari modo

progredientem, ita quidem ut digitis monftrentur ea, ad qua? prajcipue adtendere debent. A corporibus in

teilute occurentibus, ad corpora cceleftia vultura & ^men¬

tern adtoilant, & fingulorum notas, mutationes, aftiones

& operationes propias & Isepius infpiciant, etiam Tic ^non

tancum reruro nornina, Verum res quoque ipfas, ficttul

nemoriaj mandare difcant. _{Hoc modo} corporibus natu- raiibus & artificialibus, cum eorum proprietatibus, caus- fis & effe&ibus, aliisque reiationibus probe expioratis,

opera Divina pries experiundo cognofcerenf, auam Dei

nomen pronunciacc, precesque formularias pftctacorura

more, fme fenfu & animi deüderio proferre, praepoftero

more, inciperent. Eft quoque id notandum

quod ho-

mines non tantum exercere debeant Organa fenfuum vulgari modi, fed in maturiori ^cetate, obfervationes rnul-

tiplicantur ac perficiuntur, inftrumentis arte faftis, Mi- crofcopiis, Telefcopiis, novum orbem oculis manifeftati- tibus, Barometris, Thermometris, Hydrometris, ad per-

cipicndas quantitates graduum caloris & frigoris, aéris ponderis, dcnütans, ficcicatis, celeritatis in ventis, & _qua?

funt alia, fenfuum adtenta adpiicatione in ufum inteile-

&us confideranda, & colügenda. Ejusraodi funt obfer¬

vationes Aftronomicse, Anatomica?, Botanicsr, Meteorolo¬

gie*: & cet. Hifce inftrumentis vires fenfuum amplianfur,

ut mactilas folares, Veneris phafes, Saturni ac Jovis Sa-

tellites aliaque plurima in cocio obfervari poffiat, quem- admodum roufcorum fernina, inicdorum _ova, falium figuras, aiiaque innumera in exilibus corporibus teiluris,

per

a'tentionis Hiera*

per microfcopia deprehendi poflfunt. Quo magis ^exer-

cicati fuerint in circumfpecia adtentione ad omnes cir-

cumftantias fa&um antecedentes, comnantes Sc confe-

quentes, eo magis extenditur vis inteliigendi ad plura comparanda, ac noxia vel utilia in praxi difcernenda ac praevidenda. Quas inirio difficiiia Sc vix poflibiiia funt,

prudenti & frequend exercitatione facilia Penfim fiunt;

ideoque lente progrediendum, ab obviis & craflioribus,

ad _remota, occulca Sc fubtiliora. Nen :modo opera na-

turae, Ted etiam artis funt obfervanda, eorumque origo, progreflio & mechanica compofitio diligenter eft Gonfide-

randa; nam natura efficit per minima, quod manus noftrae

per magna. Deinde obfervationes funt iteranda;, ut fami¬

liäres evadant, _{atque ut} perfe&iora cum minus perfeåis comparari queant, fimulque pateat, pharnomaeaon «ffe ^con- ftans, Sc non a concurfu fortuito femel tantum proceflinfe»

Prseterea experimenta funt extendenda, ut conftet, num id quod locum habet in parva copia, fuccedat eodem

smodo in majori moie: varianda, ut fciant, num ex cauflae agentis, an ex materias recipientis difpofitione effe&us

manet; imo quoque transferenda, id eft locis tempori- busque diveriis tentanda Sc expioranda, ne uni Sc alter!

caufta?, in folidum adfcribant, quod a plurimarum con¬

curfu proficifcitur. Poftquamr varia Corpora eorumque

mutationes promte percipere didicerunt, ad animi a&us

Sc inclinationes, hominumque faåa & inflituta confide«

ranria animum advertant, ut mentis noftrae continuas viciftitudines, fenfu interno facile animadvertant ac dis-

cernant. Et licet quilibet iis prxcipue obfervationibus

adfvefaciendus fit _, quibus fux natura inftin<ftu potifll«

mum deftinatus videtur, ne tarnen ar&ioribus nimium

limitibus ejus judicandi ac cogitandi vis circnmfcribatur,

fed quantum fieri poteft, ad quarvis expioranda Sc di- fudicanda evadat idoneus, in diyerfis rebus Sc negouis

B exa-

xo De Adminiculis

examinandis exercendus erit, imo interdum fua? _propen*

fioni repugnantibus, verum caute, prudenter, parce, vi-

cibus iteratis, non diuturnis, non initio frequentibus, mercede, adolefcentis guftui adtemperata, identidem ad-

tendendi moleftiam minuente. Si adtentio & reflexio juvenum hoc modo per obje&a in fenfus incurrentia

conftanter excitetur & formeeur, fingulaque, qua; perci- piunt, aptis nominibus difcernere & memoria; mandare difcant, ufus (enfuum externorum & internonim, iefi>

rum poteftati fubjicitur, & memoria non repletur aliis,

quam realibus & naruralibus ideis, (ecundum quas, tam in vita communi, _quam in fcientiis de obje&orum in- dole & dignitate tuto judicare ac ftatuere valent.

§. V.

A concretis ad abßraäa confideranda procedat

adtentio.

Poftquam juvenis diuturno & adfento (enfuum ufu, perceptiones claras & plenas adquifiverit plurimas, par- tialibus & abflraclis confideratiombus, mens quoque ad-

fvefacienda eft. Ubi enim ide« adcurace perpendend«

& conferend« funt, nunquam res & rerum proprietäres

aat relationes melius illuflrantur, ^quam ubi has ideas,

ab omnibus aliis mente feparatas St fejun&as examina-

mus. Null« vero abftra&iones facilius a pueris conci-

piuntur, quam figur« corporum, fine corporibus figu- ratis, in quibus nec errandi periculum, nec obféuritati idearum facilis locus occurric, pmfercim in Geometri*

plana, quia figuris omnibus in gener« competunf, qu«

in fingularibus figuris in charta vei tabula deiinea- tis, e. c. circulis, quadratis, triangulis, lineis aut (u-

perficiebns, oculis obfiervari pofiunt, ideoque ad¬

tentio in figuraram concepfibus St cdnnparationibus

abftia&is, ^ab ipfis figuris (enfibiiibus earumque uni-

fot-

odtentionis Mera. ^il formi indole dirigitnr & adiuvatur. Eum etiara in

finem commendari poteft reprasfentatio Symbolica ana- lyleos definitionum, propofitionum & demonftrationum,

ut non modo fingula, ad quas animus advertendus, ipfis

ocnfis piiSta & diftin&e percipienda exhibeantur, verum etjam in demonftrationibus adfencio ^pro lubitu inter- rumpi, & quacunque mora interje&a, perinde ac fine

ulla mora continuari poffit; tandemque diverfis adten-

tionis adibus in unum contradis, legitima comparafio-

nura concatenatio veluti oculis ufurpetur. Poftquam

faasc reprasfentatio Symbolica, familiaris adolefc^ntibus

fuerit, non modo fine moleftia, verum etiam ^{cum vo-}

iuptaee, adtentio ad fingulos demonftrationis gradus di-

rigitur, & quantum necefle eft, confervatur. In Arith-

metica quoque fimplicitas & uniformitas in fignis nu-

merorum efficit, ut numeri fine rebus numeratis facile

confiderari & abfirade comparari pollint. Studium Al«

gebrss, ad exercitationem intelledus puri propius acce- dit Nam quam vis hasc Anthmetica univerfalis piåuras

literarum aahibeat, quia tarnen inter figna & concepfus comparandos, non intercedit nifi arbitraria connexio,

nec quidquam fimile talia figna oculis exhibeant, cum

ideis & cogitationibus quas defignant; inde fit, ut in-

tellectus ideas verfari & intueri adfvefcat, a lenfibus ex- ternis remotas. Non tarnen in his mathematicis ftudiit

iubfiftendum eft, alias _quoque fcientias inteile<ftum ulte-

rius perficiunt, & extendunt. Non enim uni fcienti#

animum adplicafle fatis eft; quo magis difFerunt obje&a,

quorum ideas mens adquirit , & de quibus judicat ac ratiocinatur, eo quoque amplius expanditur intelligentia

Qui confiderationi unius taneum genens idearum ad>

fveti funt, ar£tam & inopem mentem accipiunt, &

quantumvis in quotidianis ideis contemplandis fint ver- fati, de rebus aliis inepte ratiocinantur. Ingenium flexile

B 2 ad-

De Åiminiculis

adquirendum efl, & hoc tantum fieri pofefl: adtentioné mentis ad varia obje&a & negotia, qua; in focietate hu¬

mana occurrunt. Ec licet nemo, quamcunque adhibeat di-

ligentiam, univerfaiem & perfe&am fcientiam ac peri-

tiara fperare poflit, ideoque huic praecipue fe tradere de- beat, qua fe reipublica; majorem utilitatem prxftare pofle

putet; tarnen quantum vires & occafiones ferunt, alia-

rum quoque rerum & aftionum cognitionem adquirere ftudeat. Eo non tantum lumen mentis acuet in illa,

quam elegit, fcientia, quia nulla fere dstur difciplina,

qua; non iucem ab aliis mutuari poflit, Ted prjecipue ea ratione adeendendi habitum in genere excolit, & fe

variis fcientiis traäandis- aptiorem raagisque paratum reddit,,

§. VE.

Locus: Sf _lernpus adtentioni debet adcommodari\ ut

tranquillus fit adtendentis ^animus

Ut adtentio in abfl:ra£lis & fcientificis cogitationi-

bus augeatur & liberius exerceatur, primo removenda funt omnia, _qua; ipfara turbare & ad aliena ac hetero- genea diflrahere podunt. Dum ad fcientiam adtenti Tu¬

rnus, evitandum _omne, quod alias, praecipue novas, ad obje&um, de _quo agitur, non pertinentes perceptiones,

in menfe excitat. Hinc removenda; organorum fortio-

res agitationesy a lumine vivido, graviore ftrepitu, aeftu vel frigore molefto, fitu corporis minus commodo. Stu*

dia filentium, _{mentemque aliis curis vacuam aroant,} Quo minus afficiuntur fenfus, eo major & liberior ad*

tentis meditationibus locus relinquftur. Mens enim fi-r mul pluribus rebus intenta, minori fingulas dexteritate percipit, & adfe^lus qufsque verementior, ftatum indu- cit turbulentum, adtentioni libeta; prorfus inimicurD„

Binc fenfus, qui re&e adhibitiy vira adtendeadi firmant,

ubi

<7åtentionh liier<f.

ubi nova 8c a praefenti negotio sliena nobis ubertim por- rigunt obje&a, reflexionem non nifi Iangvidarn in rue- dieando rehnquunc; 6c imaginatio fuis intenta lufibus 8c figmentis, meditationem feriam & abftractis rerurn no«

tionibus deftinatam turbåt atque impedit. Hinc fludiis,

quae fine magna & conftanti adtentione feliciter tra<flari

nequeunt, invigilaturus, locum eligere debet fal obrem

& fibi adeommodatum, ne roorbis gravibus impediatur

labor, & a turbis atque claraoribus vacuum, ne quid

adrencioni objiciatur impedimenti. Non tamen ita quietfs

& filentii ftudiofus efle debet litferarum cultor, ut nihil

inter voces ac fonitus cogitare aut fufcipere audeat: fed

operam potius dabit, ut locis etiam minus commodis,

adtentionem adhibere & continuare adfvefcat: cum in ejus poteftate non fit, per totam vitarn & in cunåis

futuri muneris negotii?, turbas pJane vitare, & ^commo-

diflimam femper habere ftationem. Tempus pariter ma- xime idoneum eligere debet medttaturus, quo tum inti¬

ma mentis requie, ad res maxime examinandas ert: aptus,

tum ab externis avocamentis liberatus, Matutinae plc-

rumque in huncce finem commendantur horas: fed nes

medium diei aut vefpertinum etiam tempus, fobrio bo-

narum artium ftucliofo prorfus erit ineptum ; modo ce¬

tera fuerint pariter tranquilla & ftudiorum curfui ad-

commodata.

§. vir.

UtHit ^as rei confiderandce adtentionem excitaL

Quod ad res quaslibet adtendére, earumque partibus

Sc affeiflionibus ieparatim obfervandis, per reflexionem

inhasrere poffumus, intelligentia? munus eft; quod vero

huic potius, quam aliis rebus obviis, noflram commen-

dämus adtentionem, voluntati erit adfcribendum, Hsec

Vero,, quantumvis libera, grato tamen aut ingrato fenfu

B 3; fem-

S4 ^De Aåminiculis

femper commovetur, ut ad hoc potius quaro aliud agen- dum naturales adhibeat vires. Adtentio fe habet _{per mo-} dum inftrumenti, quo intelle&us indiget, nec carere poteft.

Sicuti vero nemo inftrumentum adpetir, nifi quia eodem indiget ad opus fuum perficiendum, ita quoque nemo

adpetit adtentionem, nifi quatenus fine ea ad cognitionem

ejus rei pervenire nequit, in quam fertur animus. Pleri- que homines operam, quam rei cuidam impendere de- bent

qualiscunque tandem ea fit, utilitate aeftimant,

quam ubi non profpiciunt, nullam efie putant. Maxi¬

mum igitur adtentionis incjvamentum in ^eo efi: pofitum,

fi res confideranda bona fuerit, _atque adeo confideranti jucunditatem quampiam atque utilitatem attulerit aut

promiferit. Ad rem enim vel tsdiofam vel inutilem

prorfus & nullius rooroenti, nemo prudens diu adten- dit, nifi aliunde qutedam fpes commoverit, aut aliqua coégeric necefiitas. Theoiogiam fic vel ohiter ^tanrum adtingit, vel prorfus negiigit, qui dulcedi nem ver a: re-

ligionis eximiam ignorans, nihil nifi tricas inutiles & fub- tilitates tenebrofas, plebi decipiendse adcommodata', huic ftudio inefie credit, nifi vel meiioribus du£tus monitis, falutarem inde lucera exfpe&et, vel forte rudiorum abuti

credulitate, _atque in turbido aliquando pifcari

ipfe ve- lit. Ad jurisprudentiam civilem fedulo traiRandarn

ni¬

hil mentem efficacius _promovet,

quam fi quis folidam legum cognitionem, publice privatiroque mirifice profu-

turam credit, aut, quod plus omnino valet, ipfo opere

perfeniifcit. Qui enim malam prorfus & fraudulen-

tam hane feientiam gravi opinionis ^errore fingit, non

ucique frequens erit & adtentus Juris confultorum au-

ditor, nifi vel alios malis artibus circumvenire, vel eas- dem ipfe vitare atque effugere confultum duxerit. Res quidem nulla per fe mala efi:, aut plane inutiiis: non

«amen omnes eundern ubique prseftant ufum; plurimas

per

y

ååtentionis liberee, ₁₅

per imprudentem aut injuftam noftram vel aliorum adpli-

cationera nobis nocent. Ipfa igitur adplicatio rerump

proprie utilis aut noxia dici debet, eademque a£tioni-

bus bonis auc malls iuam quafi formam fuppeditat. Hinc

rerum plensque inurilium ^, utilis non raro datur fcien-

tia & traditio, ubi vel ipfa dele*5lat inquifitio & varietas,

ut in ludis teflarum

fine fpe lucri fufceptis, vel certe ubi opera aut inveftigatio per fe minirue fructuofa, mer- cede qtiadam compenfatur. Noxias eutem rerum adpli-

cationes, adtentius penfkare fapienua fvadet, ne in eas- dem ipfi incidamus, vel alii per i Ilas, moiefliam nobis

aut damnum adferant. Sic Theqlogus errores, Jurispe-

ritus fraudes, Medicus hallucinationes, Philolophus fo- ptaifmata & viua non fegnirer ^nec fine fructu confide«

rat: Ita enim cavere poteft, ne vel ipie vitia ejusmodi alat, vel ab aliis deceptus, varia fentiat incotnmoda.

Hinc magnam vim figendi adtentionem eamque adtra-

hendi habet, Ii res t. aut (ub fvavi imagioe, aut 2. in

confociatione cum ab:s rebus gratis, aut 3. in nexu cum

aliqua rnercedis, utd tafis & decoris fpe; ^{aut 4.} bene bi¬

lad & explanara fronte, pulcco vultu, aut 5 a perfona

alias deam ta & amabili, sur 6 duici orationis flumine proponitur. Cum oratoFum iit, fic verba facere, ut audi-

torum adtentionem ad (e perpetuo alliciant, illi bifce ad- juroentis finem incentum fsepe obcincre pofluat,

§. vni.

Amor gloriec, turpem ignorantizin & errorem fu- giefisy adtentionem a ht.

Oftendimus _{anrea, rem} aut a&ionem quarnübet, eo majori nob-s dignam videri attentione, quo plus nobis

attulerit utilitafis atque jucunditatis» Inter illa vero, quas

nobis gra tam (uppeditanf fenfianem ^, atque adeo bonis

adnumerari merentur,.bona aliorum de nokrif vktuti.bus

aut

De Ädtninicuiis

aut pr^clare fa£lisexiftimatio, quae honoris feu gloria? no¬

mine venit, ultimum non habet locum. Eft enim mfus ejusroodi, cuivis per naturam inditus, ut aliis, quibuscutn vivit, probari & inter illos aliquo in numero eile cupiat:

infamiam vero & contemtum asgre ferat, Iscet non pari

oroaes ad gloriam feäandam ferantur impetu. Ardor hic

-ßerte pro diverfitate temperament!, aeatis, vitas generis aliorumque vitse humanas momentorum, mirufn in mod um

variat, ut optimus quisque maxime gloria ducatur, atque immenfum inde cilcar ad prasclara qu^vis ^a od enda fen- tiat; qui vero nihil curat, quid de fe quisque cogitet aut

Joquatur, animuin non tam generofura, quam potius difFo-

lutum prodit. Neque enim glorias cupiditas per fé vitii quidpiam continet, quamvis arrogant ia, fuperbia & varii-

täte nonnunquam commaculari loleat. Qui merita, qui-

bus _caret, jagare non erubefcic, aut ob veras, quibus mo¬

do fplendidifTimo ornatur, perfe^sones, alios contenonit

& contumeliofe trasat, aut denique in vanis quaiitatibus

aut faélis excellere gloriofum putaf, non quidem in ^eo peccat, quod honorari cupit, fed quod generofo hoc natu¬

ra? flimulo turpltur abutens, fibi & aliis noeeaf, atque ita

maximam optimi cujus vis reprehentionem incurrat. Et- enim, uc de (tolido arrogaatium & fuperborum ^errore ni¬

hil dicam, vanam qui le£htur gloriam, turpiflima yeri &

boni ignorantia ducitur, aliter omnino fallurus, (1 genui-

nam glorias notionem effet adeptus. In hoc fane Vitium incurrit, qui, contra monitum Ciceronis a) nimis magnum

fludium, multamque operam in ^res obfcuras _atque difBci-

les conferunt, easdemque non neceflarias, maxime ve'o

qui veri parum profuturi ftudio a rebus gerendis fefe

abduci patiuntur. Kon enim qui multa novit aut facit,

qui fiellas ^aut arenas numerat, non qui, ^cum Alexandra Macedonia? ptures, quam regere poffit, terras & nationes iuo fubjicit imperio; Ted qui artes bonas, humano generi,

ftiis-

4) Oßic. Lib. I. c« 6»

äåientionis liberx.

i?

fuisque maxime eivibus, fruftuofas aperit Sc _propagafj qui

niuitis bene facit fine injuriis _cuiqaam iiiatis, qui vin-;

dex innocencis, vim & fraudem malorur», intrepido _pro- puHat anirno, is d emu di gloriam regio virtutis tramite

quafrit, veraquc inciatefcit laude. Aeque hoc etiam glo¬

ria: fludium adtencioni acuendse maximte infervit. Scientias

enim & cognirionis rerum variarura cupiditate oranes tra-

himur, atqueerrare, nefcire, decipi malum & _curpe duci-

mus: b) earaque ob cauffam adtencioni, per quam igno-

rantice & erroris nebulas difpelluntur, juftum ftatuirnus pretium. Sic fapientia: alumnus vereque ftudiofus laudis,

nein examine aliquando aut negotio publico turpieer ob- rautefcat, ^nec in errores & pericula abripiatur, Sc aiios fe-

cum abducat, rebus cognolcendis adhibec debitam adten- tionem ac diligentiam,

§. IX.

Mmulatio aätentionem aiit ingeniofam•

Adfe£tibus turbari adtentionem veteri quidem pro- verbio dici fölet; fed de vehementioribus tantum animi mottbus feu perturbationibus, illud verum eft, quae ex- traordinaria fangvinis & fluidi nervei circulatione mentem

quatiunt, _eamque quafi extra fe rapiunt, ut verum cernere nequeat. Moderatiores enim animi commotiones, ad ^rem

meditandam dire&ae, adeo non turbant adtendendi facul- tatem, ut eam potius ^exacuant atque fortiorem reddant.

Sic oratorem probum, ob fincerum amoris adfe£tun> coetus

adtentifTime audit, & _quo quis patriam & principem im- penfius amat, eo acrius ad officia ipfis prteflanda animura

advertit. Hinc etiam aemulatio hominum ad eundem fco- pum ardentiori ftudio, féd absque invidia, certatim ten-

dentium, ingeniofam baud leviter _promovet adtentionem.

Qui enim tota mente id agit, ut aiios vel praecurrat vel ae-

quis ialtem fequatur pafTibus, neque fe a comilitonibus fu-

C perari

£) Offic. Lib. I. c. 6*

De Admitticulh

perari aut in medio quafi curfu relinqui patitur, is ufique

ai res difcenda« aut agendas ^non fegniter, Ted fludiofiflime

adtendit; manifefto fane indicio, quod aemulatio, piuri»

bus licet adfe&ibus flipaca, tantam (xpe cognofcendi cupi-

ditatem accendat, qua; omnem difficuicatem & moleftiam improbo labore fuperat.

§. X.

Ordo fludioYum confvetudo facit, & ut expedittor fit adtentio,

Ordo in fludiis tra&andis obfervandus, & confve¬

tudo prudenter adquifita atque continuata, praecipuis ad-

tendentis animi adminiculis merito accenfentur. Quem-

admodum Stellas in coelo numerari vix poftunt nifi in

eertos conftellationum ordines reda&te, calculo fubjicisn-

tur; ita innuromerabiles in anima humana videbu-ntuf concipiendi & cogitandi modi, nifi itidem hi in fuos

diftributi ordines, a multitudine ad paucitatem, a fingulis?

ad genera fingulorum revocentur. Hoc artificio fi reSe

utamur, vix ullus nobis occurret mentis a£tus, quem in

numerato non habemus. Qua? cogitandi & abftrahendl

methodus, ut ineruditos plerumque deftituit, ita erudito-

rum neminem debet fugere. Ordinem heic non inteiligi-

mus generalem, quem certa fimultaneorura & fuccefivo-

rum coexifientia Stfucceflio, regulas cuicunque adtemperata

eonflituit* quia ^non omnis rerum determinata ad fe invi-

cem relatio bona efi:, & finibus agentium & opcrantium confentanea, fiquidem peflima quoque facinora & fceleraj

ordine quodam fieri folenc, & pulchetrima fiepe beneficia

fine regulis praemeditatis atque exquifito ordine interdum preeftantur. Ordine autem & reife omnia tunc fieri dicun-

tur, ubi res aut actiones ita inter fefe ordinantur, ut una fit alteri fubfidio, ad bonum quendam finem obtinendum„

Sic in ftudiis litterarum tra^tandis, bonus obtinet ordo

ubi a facilioribus ad difficiliora, a compofitis ad fimplieia

In naturalibus, & a fimplicibus ad compotka in arcifieiis

pro-

adtenthnis liberct.

progredimur, ea quidera lege, ut ab antecedentibus feque®-

tia dilucidationem iovcniant. Hic vero lucidus ordo li ne-

gle5fus fuerit, cundta difficilius multo lam arripiuntur,

quam revocantur percepta. Necefiärium igitur eft ad ju-

vandam adténcionem, ut certo inter fe nexu .eohtereant difcenda, atque hic nexus dilucide percipiatur; nihil enitn

difficilius memoria mandatur, quam farrago verborum aut

propofitionum, qua: nullo inter fe ccmmuni vinculo con- jungunturj nihil rationi ad res aut earundem defcriptiones

tdtendentij magis elt incommodum atque adverfum, quam ubi per fäkum offeruntur percipienda, neque ulla caufTa-

rum & effeduum, principiorum & conclufionum feries ac

catena obfervatur. Quod vero ad confvetudinem adti-

net, magnam omnino ejus vim efle novimus in omnibus

facultatibus noftris perficiendis, adeo ut,qui ab initio in-

fans non nifi timide veffigia ponit, confirmata paffibus fre- quentioribüs facultate ambulandi,curfum facili negotio jam

inflituat. Pari ratione tirones difficulter admodum mcdi-

tationes fuas fufcipiunt, primo paucs fimul ideae ipfis pro-

ponenda: funt, ubi asfveti fuerint has perpendere & inter

fe conferre, plures ipfis offerri debent, ut & his fimul con- fiderandis pares fint, ficque ordine procedendo, ingenium

fenfim extendunf,& crebra exercitatione multisque idearum comparationibus formatis, habitum abflxaclameditandi ad- quirunt. Huic vero fcopo maxime condueit, fi partium St

proprietatum in rebus diverfis obviarum fenfiones, ftepius

ita repetantur Secontinuentur, ut abflxa&a in concretis &

univerfaüa in finguiaribus perfpicere dilcanr. Dici enim

vix poteft, quantum repetita ejusmodi feparata qualita-

tum & mutationum obfervatio,adtentionem adjuvet,&re- fledlendi materiam amplificet. Sic oratio etiarn iongior,faj-

pius recitata, aut calamo defcripta, memoriae tandem infi-

gitur, & quo diutius in re quapiam confideranda verfamur,

eo plures plerumque notas defegimus, unde cognicio ejus

evadit clarior, & mens ad rtfieåendum aptior fit a g paratior,

§. XL

«Ö De Adminiculis adtentionis Hiera.

§. XI. Per Cigna fenßbilia, Ö"* fimilitndines a rebus notis £?feit-

ßbus obviis petitas, adtentio ad univerfalia, abftrabia, 8^

fpiritualia percipienda adjuvatur &T acuitur.

Ut ides abftraäae facilius cencipiantur, & ^conceptac in memoriam re- vocentur ac debita dexteritate inter fe comparentur, fignis cjuibusdam opus eft, quod numerorum diftintli conceptus in Arithmetica dilucidedemonftrant»

Sublaris enim vocibus, qua; decem, ccntum & mille defignant, vix quisquam de hifce nutneris abftra&is cogirare, eosque conferre valet. Excellentiflimum

ingenium'Hne legendi <Sc fcribendi facultate, exiguos admoduiti in fcientifica cognitione adringit progreflus, <Sc deficientibus loquela, geftibus aliisque co-

gitatlonum fignis arbitrariis, vix aliter quam fatuorum more, homo vivere pofiet* Quo major vero fignorum copia familiaris fuerir, quibns diveifie ve¬

rum qualitates & relationes praecife denotentur, eo magis amplificatur ad- lentio, & eo facilius in nbftrnöis cogitationibus confiderandis & communi- candis exercetur. Difficile eft homini praecipue non adfveto, ad plures fimul

adtendere ideas abftraflas, nunc quasdam, ftatim alias conferendo, <Sc necefta- rias fingulismomentis diftinöe revocando, quod tarnen in fublimioiibusjmedi-

tationibus faepiflime defideratur. In hoc cafu idea: quaedam im9ginibus feu pi&uris defignandae funt, & charto: infcribendac; ut fie dum ömnes hos lub

•culis habemus

fine difficulrate defiderata quscunque^pffflens ^{fe liftat.}

Perutile eft promovendis intelleåus funftionibus, paucis fignis reprseientare multa. Figurx corporum prarfertim organicotum, cum diverfis eorum par¬

tibus, in Botanica, Zoologia (Sc Anatomia, longe elarius exhibentur per ima*

gines, picturam aut typum, quam perverba <Sc adcuratilfimas defcriptiones.

Si in quantitatibus comparandis adtentio occupatur, veluti dum cogitainus

de motu, velocitate, _tempore Sc pondere; maximum eft, quod a fignis vifibi- libus«ccipimus fubfidium. Quantitatem enim _quamcunqne linea defignare poflumus ; tunc duplicata linea, duplicatam exhibet quantitarem. Hac me- tbodo quantitates quascunque oculis fubjicimus, & de ipfis inter fe coUatis facile ratiocinamur. Adtentio quoque adjuvatur ufu fenfuum (Sc imngina-

tionis, quamvisde rebus incorporeis agatur. Utililfimsr efle folent _aptae fimi-

litudinesa rebus fenfibilibus Sc notioribus prudenter defumtae, ad adtenfionem in fpiritualia objecla eorumque mutationesfaciiius dirigcndam Sc detinendam»

Imaginatio hoc modo fuppetias fert intelleöui, Sc dilucide indicat _ea, qua» in a&ionibus 6c affeftionibus fpirituum, aliisque a fenfu externo longius rcmo- tis confideranda funt, & qnomodo difcernuntur (Sc inter fe connechintur, qua» fenfibus objici nequeunt, Ejusmodi parabolico docendi _genere frequen-

tiflime uii funt Salvntor, Prophet» St Apoftoli. Id tarnen foliicite caven-

dum.ifto piodo, ne fimilitudines, ultra tertium comparationis extendantur»

Ha?c fue-e _pauca illa, qua? deordine & adminiculis adtentionis liberae, in brevis*

lim

hoece tirocinio Academico adferre conftitui. Tu vero B. L. innoxio fare Conatus qui per adtentionis perfeclionem ad fcientificam cognitionem (Sc mentia Äulturatn viara oftendere (ludet, nnde in Deum O, M. fumma redundat gloria.

FINIS«.