DISSERTATIO PHILOSOPHICA
DE
CAUSSIS
IDEARUM
MORALIUM
EX
IMMUTABILI
ORDINE
UNIVERSI
QUAM,
CONS. AMPL1SS. FAC. Ρ ΗIL.
PR^SIDE
AUDANIEL.
ΒΟΕΊΗΙΟ,
ΕΤΗ, ET POLIT. PROF. REG. ET ORD. PRO GRADU
EXAMINANDAM PROPONIT
JONAS REINHOLD. FELLENIUS.
VESTMANNUS.
W AUDIT. GUST. MAJ. D. VII MAJI MDCCLXXXVIII. Horis A. M, Solitis.
WBl rn-.Artt~ Anl· nFF Ι,ο,ν,,Λ« UnrrS,,. .,ίJ ?
PROSTEN och
KYRKOHERDEN
i Folkerna,
H0GÅREVÖRDIGE OCH
HÖGLÅRDE,
HERR MAGISTER
GUST.
CHRIST1ERNIN
SAMT PROSTINNAN, H0GÅ.DL.A, FRUSOPHIA
NORBORG
Tilegnas
desfa
blad,
fåfom
et
wedermale
af
erkånfla
och wordnad
de
CAUSSIS IDEARUM
MORALIUM
ex IMMUTABILI ORD1NE UNIVERSL
$· I.
η diverias abierunt Philofophi fententias, funda« menta Sc originem idearam
Moralium
illuftratu-ri. Nonnulli ica calculos fubduxerunt, ut natura¬ lem omnem inter virtutem Sc Vitium difierentiam
tollere videancur, eandem vel educationi, vel
impe-rantium artibus, vel utilitati pro variis hominum con-iiliis mutabili adfcribentes. His Sophiftarum & Epi-cureorum tam antiquiorum quam recentiorum
fen-tentiis fe non iine (uccesiu oppofuerunt iapentiores
omnis aevi Philofophi. Sed
immutabile virtutis pretium
laudabili confilio defeniitaturi, non eandem neque adpropoiitum
finem
aequeducentem viam
ingresii
fii-ere omnes. Quidam a principioquodam
generalimenti humanae innato Sc anticipatione quadam cog-nito virtutum ideas dedu&as & roborandas esfe
crediderunt: alii ex coniideratione ordinis hujus
nni-verii & voluntate Divina in illo elucente, e rerum
immutabili indole Sc in nos efficacia, formatam esfe
exiftimarunt non tollendam inter juftum & injuftum
dif-KoiVciAn /vaU *,^ Jv,!?, 3ί
4 De caasßs Idear um Moralium
differentiam: alii denique, recentioris aetatis Philoio-phi, quamlibet harum de virtutis fandamento
opi-nionum iuo laborare vitio autumantes, fenium
inti-mum animae humanae addiderunt, cujus ope
imraé-diate virtutem a vitio eadem necesfitate iepararet, ac
fenius externi gratum ab ingrato diftingtiunt.
Diver-ios hos immutabilem virtucis indolem explicandi mo-dos nobiscum reputantes videre nobis vifi fumus,
non juila omnino fuisie Philofophorum de altera li¬
la fententia, feu quae ab ordine univerfi, indole
re-rum & in nos efficacia deduchs esfe flatuit ideas
permanentes obligationis & virtutis, judicia; eamque ob causfam eandem, non (ine fuccesfu ad refellen-dos Epicureörum errores, a Ceieberrimo Clarkio
praecipue adhibitam, breviter, Tua B. L. venia, ita
proponere ftatuimus, ut debitum illi pretium dene-gare non fuftineant, quotquot paullo accuratius in¬ dolem hnmanam idearumque mentis noftrae
funda-menta rimati fuere.
§. IL
Contra fententiam, quam explicandam nobis
{um-iimus, praecipue monuerunt Philofophi, quod longa
nimis & majori mortalium parti impedita, ne dicani
occlufa, foret via juffcum & honeftum cognofcendi,
ii prius oporteret cognitos esfe ordinem mundi,
fi-nes a Deo intentos & rei cujuslibet in nos
efficaci-am. Veriiimile vero non esie, Deum in re tanti
ponderis humanum genus ita neglexisfe, ut adeo
longe fupra captum vulgarem pofuerit pnecepta, a
quo-ex imvuitabili ordine Uriiverfi
$ quorum obfervatione Talus eorum communis tota
quanta pendet; praecipue cum experientia iimul te¬ il:etur, nullam adeo feram
atque immanfvetam um·
quam exftitisfe gentem, quse non re&as quasdam ju-fti & honefti habuerit notiones. Monitum quoque
fuit, rationi, cujus tantum eft rerum convenientiam Sc nexum obfervare, nimium tribuisfe Philofophos,
quando illi obligationis cum ideis moralibus femper
connexse originem adfcribunt;
cognito enim rerum
nexu adhuc quaerenaum esfe dicunt, unde ad hunc nexum obfervandum obftri£tos fe fentiant
homines*,
fic e. g. demonftrare quidem ratio
poteft, totum es¬
fe excellentius fua parte, .non vcro
ex hac
demon-fira tione cuilibet homini oriretur perfvaiio, iuam fa-lutem poftponendam esfe Societatis flo i. Ratio,
quip-pe qua! novas ideas , hoc eft, quarum fundarnenta
non in ipfis latent fenfationibus, creare nequit,
ad-probationem & improbationern a&ionum moralem non magis parere poteft,
quam immediate jucun-dum formare & proprietates utiles rebus omnino
no-xiis addere. Non ii Turnus, qui his contra rationem
ut moralitatis genetricem objectionibus fua defrauda-re vi volumus, easdem autem enatas non fuisfe
per-ivafum nobis habemus, ii accuratiorem adhibuerint idearum analyfin in mente fua explicanda illi, qui causfas idearum moralium ab immutabili ordine
11-niverii repetierunt, Sc nifi ab altera
parte illi, qui horum Tententiam examina runt, fuis hypotheiibus nimium indulgentes, verfus debiliorem folummodo argumentorum, qux Tibi oppofita esfe viderunt,
*éh Uajnrpnn UnrrZ,*, J
6 D<? causßs Idearum
Moralium
tem oculos & arma converterint.
Vires
itaque
cumnoftras in exponenda
hac
fententia
periclitari
fuftine-mus, id nobis agendum
esfe
exiftimamus,
ut res,
de qua
controvertitur,
in
eaponatur
luce,
ut
obje-ftiones iUi oppoikce
iponte
corruanc §. IILQuaelibet res creata iuas
patiendi
agendique
ha¬
bet vires certislimitibus
circumfcriptas&in fuarum
viri-um indoie & exteniione fuas
agendi
leges,
iive
virium
legumque
confcientia
gaudeat
iive
non.
Per
eum
quem
produnt
effe&um,
vires
legesque
hse
homi-num obfervationibus patent,
& in
clasfes
perobfer-vationum comparationem &
connexionem
reda£hz in
ideam ccalefcunt generalernordinis
univerfi,
quem
immutabilem ideo vocamus,
qnod
annuli
iinguli,
immenfam rerum catenamconibtuentes,
nonniii
pro
menfura
&
indoie
virium
a
natura
concesiarum
eidem adaptari & agere queant.
Si
completa
hujus
ordinis cognitione opusesfet,
utfaciendorum
fugi-endorumque normam
iibi formare
posient
homines,
neminem mortalium umquam
ad
illius
cognitionem
pervenireposfe,
absque
formidine
erroris
adfeve-randum esfe exiftimamus. Si iterum
fine
diftin&a
hujus ordinis
notitia,
quantumhumanum
ferre
pot-eft ingenium, omnes quoque verae
abesfent
vitae
regulae,verendum eft,
nemaxima
hominum
pars
easdem perpetuo ignoraret.
Si itaque
contendere
voluerimus, praecedere debere
cognitionem
ejusmo-di ordinis rerum, antequam
obligationis
fenfus
oriri
pos-■ex mmutahili ordine Univerfi. 7
posfet, rem poftularemus veritati & experiends
omnino contrariam. Si vero quaeftio inftitueretur de
diftinäa & e veris fiindamentis eruta praeceptorum
moralium fcientia, cujus ope eorundem rationem no-bis ipiis aliisque reddimus, hane utique
prxfuppo-nere ftatuendum eft diflindtam ordinis rerum ad nos
relati cognitionem, quae quo amplior fuerit & quo accuratioribus innixa obiervationibus, eo vaftiorem & meliorem etiam parit fcientificam rerum moralium notitiam. Sed in origine & fundamento idearum moralium explicanda quserendum esfe exiftimamus,
quornodo etiam homines, qui rerum nexus minus
perfcrutari ieiunt , obligationis vim fentiant &
praeceptis vitae fe adilringant, Ut res ceteras,
qui-bus confcientiam fui denegavit natura, ad menfuram virium iibi concesfarum agunt, fic humanuni quo* que genus, quamvis ad rationem motuum mentis fuie a&ionumque iuariim reddendam perduci posiit, ad modulurn virium fuarum patitur & agit, licet minus ad pasfionum & aUionum causias attenderit. Non immediatas, a rebus extra fe poiitis excitatas,
perceptiones mutare poteft neque adminiculis, qui-bus ad immediate bona adquirenda utitur, novas &
a rerunr Creatore non concesias dåre valet vires, nec
res, quibus circumcingitur, & fratum fibi
deilina-tum penitus removere. Vires itaque exerciturus fuas
homo ab his omnibus limitatur rebus, & agendo 1-dearum & deiideriorum habitus contrahit, quos pe¬ nitus abolere non magis valet, quam ipiam rerum
deftruere naturam. Hos habitus legum inilar
8 De causfis Idearum Morallum
tur & ex illis prsecepta vitas format, quamvis
eo-rundem causfas minus perfpicere curaret.· Ne
ve-ro quis putet, nos hac iententia habitus fingulos,
quos ex rerum circumilantium in ie efficacia con-trahunt homines, immutabili rerum ordini
confor-nies & ideo re&os & necesfarios ilatuere voluisfe,
obfervandum eil, in eo qoidem convenire habitus
omnes, five recti fuerint five fecus, quod a rebus circumftantibus excitati fuerint, in eo vero difcrepa·
re, ut horum formam meiiora de indole rerum
e-doffci mutare & corrigere in noflris poiitum fit vi¬
ribus, illorum vero necesfitati tollendae femρ er
im-pares fimus.
■§■ IV.
Ex hisce de ordinis rerum in nos eifeflu
ge-neraliter aiiatis concludere non dubitamus, majorem non adesfe natura necesfitatem, ut evitent i&um
ia-pidis ex altiori decidentis loco homines
vei in
pra-cipitia cadendi periculo commoveantur, quam uc
obligatione fe teneri fenfciant erga
homines &
ut,quando Supremum rerum
Moderatorem
agnoverint,
voluntati Ejus adcommodandam esfe vitam
agnoicant.
Quin potius hominum feniui propiorem
esfe hanc
quam illam
adferere
aufimus*, hominibus
enim,
no-bis vel utilibus vel noxiis , femper
circumdati
vivi-mus & Dei potentiam effugere nequicquam
tentare-- mus. Hase noilra clarior forfan evadet fententia, fi
paulio accuratius deferibamus hominum
in
homines
a natura ipfa conftitutam efficaciam»
Inde
avitx
fuae initiis hominibus, ad mutuam opem
vel
perni-ci-ex hnmutabili ordine Univerfi.
dem viribus inftru£tis, cingitur homo ad Socialem vitam natus fa&usqüe & ab iisdem rion minus
quam ab aliis, quibus circumdatur rebus, commoda petit & incommoda metuit. Ab illis itaque defideriorum modificationes seque necesfario, ac a quacumque a-lia utili vel perniciofa re, excitantur, five -rationem earundem nobis ipiis reddimus five non. Homines deinde eorumque noxias aut utiles vires alio modo,
quam aliarum rerum aöiiones & agendi causfas,
per-cipimus, illis fcilicet adplicando ienfum facultacum
nobis propriarum: Qux percipiendi via non rninori
nos urget necesfitate, quam experientia,
quae, nudam
adhibendo fenfuum externorum opem, nobis ingene-ratur. Homines itaque fecundum fuam naturam uti¬ les poftulamus & noxam ab iis illatam ad eandem
normam aeftimamus. Hinc quisque per propriam
experientiam edo&*us, ie damna inferentem odio ab
aliis hominibus, qui eadem ad fe pertinere quodam-modo arbitrari posfunt, haberi &, fi e contrario uti-Iis fuerit, ab illis adprobari & amari, perfvafum fibi
non poteft non habere. Pari denique ex infitis
re¬
rum indoli viribus derivanda necesfitate efheitur, ut nemo mortalium, aliorum confortione quodammodo
utens, ea carere posfit
perfvafione,
quod homines,
ad vires animosque conjungendos apti, eosdem, ubi communia commoda requirunt, fi non ipio femper
a£tu, tarnen defiderio conjungant & hoc vinculo
uniti in vires coalefcant iuperiores, quas quisque fufpiciens obligacionem fibi injun&am fentiat, non
magis tollendam, quam ipfam rerum indolem, in
"*■»JÅrti· ηί(· nnl, UlUToM ^£J ? 3: J.
IG> Di Causfis ldsar um Moralium
qua
fundata
eft. Quousque itaqueconjon&ionis
causfas a fe, vel damnofis a&ionibus vel falutem α¬
ϊ ior um promoventibus confiliis, datas esfe perfpiciat,
moralem iibi injunctam fentire cogitur necesiltatem,
ut, ii damna aliis intulerit, iibi infeftos metuat
o-mnes, qui ab aliorum violentia turam traducere optant
vitam 8c e contrario, ii benevolentiae & humanitatis
haud dubia ipecimina ediderit, aliorum, qui com-modis fuis ftudent, adprobatione Sc bona voluntate fublevatum & fortem ic fentiat. Hic ab ipio ordine
rerum vel nobis invitis formatus obligationis fenfus a nemine mortalinm penitus abesfe poteft,
quam-vis ad omnia iibi debita objefta non extendatur niii
gradatim, crefcente experientia eorum, quae
publice
& privatim utilia aut noxia
fuerint, quibus
demumcognitis, causfae, cur
conjungant
vires &defideria
homines, iubminiftrantur. Adefl: quoque cuilibet ho-minum non evellendis radicibus infixus hic fenfus,
quamvis caeci adfe&uum impetus, pravae
confvetu-dines 8c ipes impunitatis haud raro ad illum negli-gendum
impellere
queant,§. V.
Refte itaque , me faltem
judice,
causfaeidearum
moralium ex rerum immutabili ordine 8c in nosef-ficacia repetuntur, fed ita, ut ideas has excitent,
e-tiam antequam de ordine rerumque nexu 8c viribus
cogitare nobis in animum venerit; adeo ut obliga¬ tionis fenius prior (it 8c principium, ex quo diftin-ftam immutabilis ordinis rerum ad nos relati
cog-nitionem unice deducere nobis iiceat. Concedere
ta-ex hnmutahili ordine Univ erβ,
ti taque posfumus Epicnreis, ut & revera concesfisfe
videntur fummi nominis Philofophi, ea,
qus obliga-tionis fenfii continentur, non immediate
gratam aut
ingratam parere perceptionem, Ted nihilo tarnen mi*
nns inviöis armis
perniciofum illum depellere
erro-rem , qno
pretium virtutis mutabile, jufti injuftique
difFerentiam arbitrariam reddere conati funt. Supereft
jam , ut paucis quoque monftremus, quomodo
fen-fus obligationis & ides,
quas ille comple£titur, ab
immutabili rerum ordine ingenerats, a voluntate Di-vina oriunds quoque dici posfint atque debeant. Dum ad Ultimam hujus univerfi Causfam mente
ad-fcendimus & Creatorem
Gubernatoremque
Summum veneramur, virium nobis rebusque, quibiisnun-quam non circumcingimur, concesiarum indolem &
menfuram Illius Sapientisfims voluntati deberi non posfumus non fateri. Qus itaque fecundum noftram
naturam ftatumque
non tollendum formanda esfe
vits prscepta videmus, ad Voluntatis Illius
normam,
qua res rerumque vires difpofuit & ordinavit, fa&a esfe non dubitamus, ad abufns virium noftrarum
referre coa&i, qus contra obligationis fenfum
men-te volvimus & in effe£tum producimus,
confilia; dum
tutum e contrario & adprobationis Summi Numi-nis confcientia fortem gerimus animum, quando
ne-cesfitati morali fponte fubjecimns defideria a&iones-que noftras. Hinc ii idearum moralium örtum ica
explices, ut causfas habeant in rerum immutabili or¬ dine, easdem quoque a voluntate Divina ortas esfe
re£te contendis. Sed ut rerum ordinem ad nos
la-12 De Ctiusjl Ici Moral. ex ivimut. ord.
Univerß.
latum non nifi experientia fenilm
au&aeorum,
quasad obligationis fenfum, per rerum vires
nobis
inge-neratam, perrinent,
cognofcimus,
fic quoqueab hac
cognitione
ideae,
quas menshumana
ii bi
reliffca for¬
mat de voluntate Dei, proveniunt omnes,adeo
ut inmente noftra, primum
nobis
invitis&
aliud
quafi
cogitantibus,
oriatur&
fubfiftat
obligationis
fenfus,
deinde vero, ad illius causfas adtendendo, idea ordinis
univerfi formetur & poftremum
ad
Summumrerum Au&orem referatur.