. JJ ---~-,
D. D.
DISSERTATIO ACADEMICA,
DE
PHA · I_JJEN A
BOMBYCE,
QcJA:\l,
CONSENT. EXPERIENTISS. F i\C. MED.
IN lLLUST_!U AD S ~LAM LYCEO.
PR!ESIDE,
FTJW NoBTll.SSiMO ET EXPElUENTTS,lMO.
DN. OocT. CAROLO LINNJEO,
EQUlTE
DE
STELLA POLARI,'8:.IE ILJE M:TIS ARCHIATRO,
MED. ET BoTAN. PHOFESSORE REG. ET ORD.
AcAD- Ups, HoLMTENS. PETROPOL. BEROL.IMPERIAL.
LoNIHN. MoNsPEL. ToLos. FLoRENT. SOClO.
IN AUDlT. cAROL. MAJ. om 1v. DECEMB, '
ANN! MDCCL VI.
H. A. M. S.
PUBLlCÄ! VEN1JLATIONI OFFERT S:JE R:fE M:TIS STIP.
JOHANNES LYMAN' LAUR. FIL.
FIERDHUNDRENS!S.
Ul'SALI/E> 'Excud, L, M: H.6JER. Reg. Acad. 'I ypogr.
J. N. J.
ESTES primum ab homlnhus ofit:a•
tre fuere, ut tegerent corpus, &
injurias ab Ulo repellerent e:xternas, delo ut illud ornarent. Veflimen- ra, qure nacurre maxime conveniunt ex pe//ihuf~adrupedum conficiun- tur; puriffima vero Lintea font &
fimilla, qure ex cortice plantarum inprimis Li11i parantur. Jlla infer\liunt preclpue contra frigus, h~c in11rimis contra reflum. .hmbo ha:c velti- mentor.um genera abfolvunt plerorumque ~entium vclti•
tus. Sed cum luxus non adquiefcat in utiliffimo, in id tctus quantus nititur, ut adquirat id, quocl pretiofum eft, &
ornat; emit ilaque req-ue care prctiofum, ac illud, quod fun roa u,ilitate fefecommendat. Jndi exHHmaruntfe in- venif,e gratam quandam materiem in fruclu Bombacis &
Gefjypn , idque eo magis, qvum ipfa natura hane produ- cat absque eorum indultrla. H~c etiam materia ceterli adhi.U: cog.nitis mollior erat,
Aliam
.1
Aliam iterum vellimentorum miterlem, eamgue Je.;
vlffimam atque fplendidlffimam detexerunt incolre Afitr:
borealis , nimirum ex .5erico.
Hac de re in prrefenti negotio uberius agere conftitul, cumcultus hic luxul perdllechu fit, quo hono- ratlores, cortice quafi nobiliori, a plebejls dil'lingvuntur.
Si omnes & fingult in eo confpirareot, utiliffima effe qure•
renda & rerinenda , Serlco quidern carere poffemus; Secl qvum ritus & conf vetudo ( la mode) nullas ferat demonftra- tibnes, confultius ell concedere, quam opinioni fure, llcet verre , prreftacte lnhrerere, .
Oeconoml hujus red calculum fecerunt, quantum pro ferico afportando in Sveciam quotannis impendatur, inque his b. m. M. Trievald a J r!cmonllravit 111ud longe lateque fuperare prerium ferrl, quod quovis anno ln patrla conficir ur. Et ClarHT. E. G. Lijdbeck, Lundenf. Prof. Ce- leberrlmm, in oratlone coram Acacl. Se. R. S. computavir ferici crudi 20000 libr. in Sveciam quotannis inferrl, quod _ ad minimum facit 240000 thal. arg. fi qurevis libra 12 th.
arg. rellimetur .. ).
Hane itaque rem lntaclam relinquere diutlus, eo mi- nus convenlt, cum in Patria artes manuarire & reconomia ranta horlie coli crep(ltint induftria. Haud itaque dubl- fo, me opus fufcepilfe gntum, llcer vires meas tenerri- mas fuper,ans, fi paucis verbis, (JUOd all! diffufo dicen- di gencre , conatus fuerim adumbrare BOMBYCEM, ejusque culturam in patria etiam poffibilem.
Heic tamen obfervaffe juvabit , me tantum ca ex- pofiturum , qure acl forum Hifiorire naturalis pertinent, cerera enlm relinquo reconomis nofirls de patria optime ,.
meritis, qui penfum {uum hac in re fere ab{olverunt.
Nec me tugit, nominatum Triewald ex profeffo, ut dici
A 2 folet
a} A. S. R, .5. 1745. *) Vide ejus orat. die XVIIJ, Of1,-175f babit.
,,.
U.1)}4(UIJ
fo!er propofuiffe Hifl:oriam horum infecl:orum in AEfo Flol- fl/f'TJJ. pro anno 174f, adeo ut Optimis Aucl:orlbus hac inre jure omnr adnumeretur; fed curn omnibus ad manus non fit liber pretiofus plurium voluminum , vulgus vero defi- rleret breviffimam viam hoc in negotio, folum ln id ope•
ram collocabo, ut. ex aucl:oribus optimis & obfervatione propria , proponam compenclium hiftorire hujus 1nfetU perbreve, fed forte fufficiens,
Maoebo ltaque prrecipue in illis, qt:Jre maxime necef- faria funt, nimlrum in Bombycis hiftorla ejusque cilto, fcilicet Moro.
Anatomiam Bombycis ficco pede prretereo, qvum optime delineata ftt a Molpighio alil$que. Prreterc:a exi- ftimamus vulgurn reque potle carere hac cognitione , ac agricolre, ignorant Boum at<;ue Cerealium . .Anatcmiam.
CAP. PRIMUM.
Vero frmtle efi Cbinenfes primum invenilfe fericum, cum in hac orbis parce Bomhyces foium reperiantur fpontanei. & natto h:Jc'c, inter genres, natur:m1 omnium maxime imifari lludeat, 11) Poetre prlfci exHlimarunt
~entem riuanrlam, nomine Ser ve! Seres primum rletexi/fe
& coluiffe hoc lanugrnis genus , unrle fo,·re nom~n ag- nofceret. Sed cum dicant fericum latere m trucl:u a, boris
cujus- a) ln Afia & copio[f' i11 China nperi111r etiam alia Phal,en.e /,wva qu,e net folliculos /erici, 1rt1(!11i111di11e ovi, tx q11ibus fila intrrdum pl·wium 01•rrvi,,nm1 ex1r1r11r1 pl)(/1111t, /;~, firmiora & t, nadora}imt, /ed di/fic,lr: ad /inem perd"-
~untur • ideoque rtfom co11.m1mit er carmiwmt,,, ; rRc jpPci "J
_l}Ute nomin 1tttr Ph,t!.ena At Los, ro11{t1mit fotia rit1·i.
dtJinf'ata
,fl
in A·t. G!!.z, r. b, f. 7 & Medan, furin. i.52 f.f forte 65. > quie etiam .1.meriu: ,:/i almmu1.
....
.,..
U , , ) 5 ( U ,
cujusrlam, fieri potult ut confaderint Go!Typtum cum fe- rico; hane tam en qurefiionem noflram .non facJmus, fiqui- dem noflrum non tangat propofitum. Deinde cultura ferici
e regno Chinenfi per varlas regiones ad Perfas llervenir?
Jiinc vero pofiea 11d Gr~cos Alexandra Magno bella ad- verfus I>erfas gerente. 'Grreci tum prlrnum obtinuerunt Uombycis cognitlonem, fed non didicerunt artem manua- riam atque ceconomlcam ferkum prreparandj. Dum vero ceterre artes atque fcienti(?, hinc ad Rvmanos pervenerunt, hrec etiam, lict>t imperf ecta, acceffir. .'lu/linimmJ pru- dentiffimus regnt occider,rafis I mperator , perij1iciens quantum lueri Perfre, per fcrlcum ex ejus regno ceperuoty A. 533 duos mi!it nuncios, qui apud eos hane perdlfce- rent artem & fecum domum porrarent Phalrenas Bombyces,, fed cum hre in itinere perierint, opera hac vice irrita foit..
Propterea iterum alii pro(ecl.i funt, qul ot•a earum ad- fporrarunt, & tum prlmum limites occuparunt Europte.
Jnitio ta men inftltutum impedieb.uur, adeo ut culrura fe- ricl non prius, quam Anno t I JO ad Siciliam, fub .Rege Rugero, pervenit, qui poftea hane artem propagandam cura ..
vit in nuperrime adepto regno NeapoHtaoo, uo<le pofieil , in ltaliam, Hlf paniam, Galliam & Uoruffiam mlgravit.
CAP. SECUNDUM.
MOR OS Bombycis proprfus, fapidlffimus & fahl- berr!mus ett ciblis, & ubi ilfa crefclt ibi etiam coli J)OJell' frri .... um. Satis fuperque nob!s confht Bomby•
cem vefci pdfe foliis Lactucre, Cichorii, Leontodon- tis, Ut 1l & Urtic~, tefte quoque Rello11io in /Ethlo•
pia, fol is F1cuf. At vero ex hoc vittu magis fragil e Bom hy"' n;,t fericum, ipf e langulclus, minus nltidos e- va.JiS, frepeque emorltur. Q!;li it.lque Cericum obcinere
vult
,,..
..
vult nobilius , nccefTario fibl adqulrat Moros , qulbus Bomhyces fuos alat.
Morus eft arbor affinltate qu:;1tlam conjuncl:a cum U rtica , floribus mafculinis diftincl:is a feminin is, qua- tuor ltaminibus atque duobus plfiillls a). Qiredam Morl
fpecies marem & feminam in una eademque gerunt ar•
bore, quredam in dlverfis. Arbores verre fecntnre bac- cas ferunt , mafculis licet clefi:itutre , quo in cafu ca- lyx evadit fucculentur, baccamque mentitur , non ve- ro producit pericarpium pulpofum. In Spec. ]'/antar.' enumerantur varlre quidem Mori fpecles, ut Alba, Ni- gra , Rubra, Tartarica, l11dica, l'apy,·ifera, 1inc1oria,
an vero duarum pofiremarum folia arrldeant Bombycl, adhuc nos fugit. ,
Morru alba in China f ponte crefcit , qure ha be tur pro folo natall Bombycis. Hinc credere fas efl:, hane Bombycum naturre maxit'ne convcnire. Aptid nos vero in Hybernacula per hiemem introclucitur, at in Scania fub dio crefcit non infrequens in hortis ; fed quamcliu nollrates in Bombycum cultura operam mlnt!s colloca- runt, hrec fpecies fusque deque habita fult, propterea quod baccre ejus fatui fint faporis. Ex Obfervationl- b.:.a meteorologicis conflat : hyemes apud Chloenfis jux-
ta Peckin, ubl etiam hiec fponte provenit, re4ue geli4 das effe ac apud nos ; unde etiam facile concludimus, illam erlam nofhum ferre clima. Jdem tefiatur N. D.
PRJES. in Itin. -Scanico, a) obfervans , Mori hane f pe- ciem, ne quidem fub dio, in Scania: hortls periiffe per tntenfiffimum gelu Anno 1739 & 1740. Folia Mori Albre teneriora font ceteris, facilius itaque Bombycurn recens natorum dentibus conteruntur. Ex allatls nega- ri nequit hane arborem ferre poff e clima Scanire meri- dlo•
a) Cfr.N.D. PRJES, Gen. Pla11t.edit. V:taN:o
no.
a) Cfr, Ejusd. It. Sca11, pag. S.J.
r
Ctt!J )
'1 ( u,,·
dlonalls, nfekir1glre & Hallandire, qure regiones utique fufficerent ad full:entandos tot Bombyces, ,1uot ferico producendo opus ell: in Svecia.
Mor111 11iqrtt, qu.e efculentas fapidiffimasque fert baccas, etlam Bombyci eft -Vitlui • llcet paululum durio ..
ra & craffiora fint ejus folia. Frequens eft hrec in hy- bernaculis SvecJre fuperioris, Ced pr::eclpue hortulanl ar•
bores feminas eiigunt , cum mares baccis careant.
Jn Scanire hortis fub dio modicam fett hyemem. Se<l cum f~pius fn Sveda lntrå qulndecim aut novendecim annos atroces infurgant hyemes, gelu aduruntur quem- admodum lntra Annos 1739 & 1741 accidebat. Tunc O'llnes fere arbores Scamca:, prreter unam in foro Y- fia<ifmfi confttam, ita J~debantur , ut fubfequente a!llate nulla promerent foli.i. Hinc m.ixima pars incolarum , Moros fuas ut deperditas amputarunr. Alll hoc negli- gentes cum fructu reperibaor, h~s (ubfequente refiate
17 4 2 regerminare & foliis vefilri b ), Sic etiam hrec Mori fpccies cum lucro ftri potefi in merldionalibus
Svecitt provincils; red obferv.iffe juvablt, hane ma~ls
focculenta delechrl terra quam ceteras, littoraque ama- re propter rempeflates.
Morus rubra Amerlcam feptentrionalem ,
uc
folum natale, agnof cit. H!l'c majora quam prrecedentes exhibet folla , molliora vero quam Morus nlgra, fed duriora quam Morus alba. Unde etiam quando harum . tr1um Mororum folia Bombyclbus apponuntur , pri- mum devorant folia Mori alba:, deln eligunt rubrre , ul- timo nigr~. Ex Botanicls <:onllat Morum rubram ad Quebecum usque fponte crefcere, ubl hyemes re(Jue ge- lldre funt ac in Svecia. Hoc impulit N. D. PR.tESI- DEM una cum L B. S. C. P.JELKE prreter CETERO~
ex Ac. Sclt:nt. Holmenf. ad pi-oponendum, ut aliqms reruro b) N. D. PRJES. It.
Sca11.
p. 201,J~ ) 8 (
,erum naturallum C0l?nitlonc lmbutus , acl J.me~lc:im Seprentrionalern mitrerecur , qul inter alil dcte!!eret , num hxc in Svecia cum frudu feri poflit, & r,u1le
i11dc fericum near 8011,byx. Ho: lter peric-ull & laho- ris plenum i11 fe f fcepic Cl. I'. K I\L \f, hodic A' ol:n- fcum l'roftffor Cdcbcrrimus, & ic.1 abfolvit, ut jarn,
fub dio, in \•ari1s nofiri~ horrisegregie adolcfcat,\forus h :c;:
Sed cum ab eo tempore intenfa adhuc nulla apud nos exHiterit hyems, certi quio hoc in neqotio fhtuere non valcmuc. I ,terlrn nobiJ con('.at, hane exhibere Rombyci fvavlffimum clbum, nobisque fcricum haud
~ilis pretil.
Mor i tm•ffZr1rte
r
pecimem. ficcum ad N. D. PR...f.- SIDE M mi!Tum fuit ab exoeditionis Afiaticre ,\dfetrore Hcinzellman, quod juxta 'Emporiurn T JOais ( A7ow.) in {il<1ls cref ·ens obfervavit, E:-: Geographicis & obf r- vationlbus Meteoro!o11lcis fdmus, ibidem ric:ldiores effe hycmes quam apud nos;Q
1amdiu vero non intraverit Europ,seorum horros . nec atlirmare neque negare poffu- mus, num hoc in 11egotlo nohi:; noflroque ufut fatlsfaciat.Ma,·:u
;,id,,-,,,
clefcrlpta efi in horto Mc1labarico& nuper in Auetuarlo Rumpfii p. g. t. 5 Illa eo minus oob1s prodell, q\. um lmperfecbs quali ha heat ~emmas, adeo ut hyernes noflras fcrre nequeat. Sk llcet Bom- hyx hifce rluabus poflremis vcfcl poffit, eas ramen ut
fupe, fluas feponimus.
CAP. TERTIUM.
O\•a Bombycum per litera,; & commercla f aclle e
~lonihus Europre meri lional1bus obrlnere potfumus iil.1.fa , wa\'lffirra licet hyeme. Servari tamcn <lcbcnt lu lo.co frigidiori , ne calore excli.d,mtur cito nimi~, vel
<iuando
•
....
.i..
quando nulla inveniuntor folia Morl, Hlnc inclufa Ja.
genis vitreis in cella deponi debent, ne mucorem con- rrahant , vel ab infedls devorentur. Et cum fero vernet Mo rus, exclufiont ova non funt tradenda prius, quam vernavlt Morus. Tum ponenda funt In loco tepido , &
lbi intra quatuor ve! ocro dies excluduntur. Larvls par- vis, atris, nu per e<litis folia Laclucre porrigt folent, us- que dum tirmiores evadant <lentes, prreferdm fi folia Mori fint adultiora. Pofrea foliis Mori aluntur; circa quod probe eavendum , ne ficca & arlqa, neque ra- re aut lmbre humida fint folia; ex his enim hydropem con- rrahunt. Recentla illis dantur folia, quando are6unt pro- pofica, vcl illa devorarunt. Quando ficca evadunt falla, una cum excrementls ejlcleoda funt, ne Larvre quotldie ex illorum fretore inquinatie , morbis graventur & emo-
riantur; adeoque methodus Chtncufiurn egregia efi ca- pfulas fcilicer fubtus tegere rete, ut confumds In priorl foliis, ex ea fponte fe recipiant in novum fuper impofitum
~as, recentibus foliis impletum, qvum facile 11erclpJant no- va folia,neque hoc paao manibus aut infirumentis transpo- nenda lredantur, Abovo usque dum pupreevadunt Bom- byces & nere incipiunt qufnque fere prreterfluunt hebdo- macles, quo tempore in domlbus affervandi font ne pereant rlgore al:ris, rore, nofäbus frlgidis, nec a Pafferibus a- li~que devorentur avibus, nec ab lchnevmonibus li?dan- tur. Cavere ~tiam debemus ne va11ore pereant ..
Sub ipfa 13ombycum fcena qulnque occurrunt flad!~
qure quatuor dlflingvW1rur fomnls , qui nihil aliud imporrant. quam tempus illud quadripartirum, quod vi- tam eorum demetltur, anteqoam Phalrenre evadunt. Ex horum temporum cognltlone dlgnofcer~ Ucet ·eorum a:ta•
rem & morbos infeftantes.
Primum ftadium ab ovo, durat per feptem dles ad
B depo-
~ ) 10 ( ~
depofitionem vents fu(tre,. quo primus fomnus ni(!er effe dicitur, tunc duobus poflremis diebus vlx edit.
Secrmdutli, nomeratur fpatlum temporls abhinc .ocl:o Jierum , «forn veftimenta induens alba, iteri.lm edere de.
finit, fuo fomno fec:undo fe. A!bo.
Fro, 1ertio haben,ur oclo
;lli
diec a prrecedentlbus,.dum iterum tertia vice nova ornatur cute, quod tertio fom- no def qru1matio11es comt,1rehendltur.
Q}fartum abfolvont dies ollo fequentes, qufbus e:it aals ultimum corium deponunt, fob fomno dido quarto ,xcorintionis.
Q!finto fiadio iterum edere ·continuant per feptiduum, abfiinent dein ab omni cibo & nere incipiunt,
H~c quh1que lladia lnter quatuor fomnos, iis, qui Bom•
byces colunt , regulre inllar erunt, fecundum guam pabu- lum illls porrlgant. Primo ttadio aliquorlcs de die illis rradenda font folia, Sccrmdo fem per r>is, mane & vefperi.-
'Itrtio acl minimum ter rlc dle appetunt rectntiafolla.~1ar.
to plurles de die nova exf pedant, tam enim av ide edunt, ut dentium crepitus aurliac.ur. Q!_tinto ftadio minime efurlre debent, quoniam lnde minus nent. Sob fomno nulla fo- Ua afferantur, fed in gulete relinquantur, idque ne-
c:effe eft: ut Larvre fint retate requales, nec alire tenerio- res, alire adulriores fimul mi:litre, fed in difhndis vafculis affervatre; minime autem 01l0rtet mutare vafa lob fomno earum, gvum fub hoe adu in quiete degant neceff e fit ; feterum obfervanrlum ut fufficiens femper illis locus eon•
ceclatur, plures enlm fi arde coacerventur, frepios regro-
tant & morbis contaglofis Joficluntur , quibus fac!le pto- rlrni pereunt.
Sub priooo ftadio cavendum a frigore ne Jredantur, a- deoque fi frigidlor infurgat tempefias Galore loci mitigan- da eft. Adultiorec
factl
facilius ferunt tempeftatern,r-
deoque in qua~unque domo facile confervantur, modo non fencftra: reftul mericUano nim.is c~1ofäre funt. Ob-
fer~
U.f})u(tf.U ,
fervandum etiatn Ne ex calore forna.cum redis; ve! fcr-- tore loci moleftiam pnientur. Cavenoum fcmper a Muri- bus, Avibus, [chnevmonllius fimillbusque holpitlbus. So- let autem domus in!tar Bibliothecre inftrui, guibus vafa imponuntur, Larvis apta, lnprimis profpiciendum eft,ut cibus e recentibus foliis non deficiat; ut locus a fordll>u5 purus; ut aer ficcus, noo fuffocans aut fcrtidus; ut calor non Dimius adfic; ut xgri jufto tempore removeantur, qui fa,.
cile trlfli colore dignofcuntur. Poflea dum per duos dles- cibo abftinuerint, glabritie nitentes pelluddigue nere inci- piunt, & ad fubeundam aliam mutationem apti evadunr.
Tunc lnfhumento guodrn1 fub ore, duobus poris infl:rucl:o, prrediti font, quo (ecernunt liquorem quendam vikirlum &
in aere ln<lurefcentem ad formam duorum 6Torurn. Huic fundamento innltitur fol!iculusBombycis,con(bns f.-rpe filo
100 orgyiarum,juxta magnittldinem ulrimi articuli pollicls. •) Hoc opus uno vel duobus perficit diebus, quo abfo!u- to, intra folliculum, in pupam rransformarur. Hic jacet fe.
re lm'Tlobilis, fine ore pedibusque quatuordecim circiter dles. DeinPupre exuit veftem, dum evorriit Jiquorem, men- ftruum verum ferici, quod aperit folliculum, & inde exit vibrans alas, utficcetur.
In Scenam itaque prodit jam PHALJENA (Bomby,t)
pe8imcornif eli11gvi1, a!is reverJis albidir: faf'ciis obf1J- leti1 fitfciJ ; mac1:la lu'!ari.
AJd;,ov, mf. 280-282.. 246 f. 2. 3.
,'Jon/i.
in[. t. 22.. Pat>ilio Bombyx ..Mort/J'. lat. 181 Bombyx.
Mer. eur. r. p. t. 1.
G«d, helg. r. p. 93• t. 4,z~
Li/l. Gerd. 84. f. 3 21
Blank. helg. 60. t. 9. f. D. E. F~
Chnr/. ,mom. 40, Papilio Rombyx.
Alv.
•>
Color ferici albus fJ' flavru dijfert tantrJm '/Jarietate_UJ} ) 12 ( Uf' Afh. tmgl, t. 1 i. f. 16.
Bt·adl. nat. t. 27. f. 1. E. r.
7rievald. A. S. R. S. 174f.
Fn. Sw, 25f. 8JJ·
Vulgo Bombyx. Svet. Silkennatl<.
,Gall. uer afoye. ·
PHALlf.N A efi medhe magnitudinls, pallida., atbl- cans. Ocull oigri. Antennre alba:, peetinatre radiis nigrls • .Af te /uperi~res albida: fafciis obfolctis, fufce fcentibus, an- guftloribus, Jongiorihus poHicis, juxta apicem excavat~, rnacula lunarl in media difci. Al.e i11feriore1 latiores, pofilce verfus anum etiamnum latiores, margine exterlori promi- oentes ante fuperiorem alam, macula obfcuriori ad margi- nem cenerlorem verfus abdomen.
Poltguam Phala:nre evadunt, nihil nlfi venerem f pi- rant, verront fe[e undlquaque , usque dum abdomine fe•
minas taogant , tunc coeuntes rctrorf um , canum infiar hamo penis coh~rent. Jam immobil.is fere efl mas, nit, aliquotles tremeret aUs: Separatus vero poftea· ex(uccus
& torpefcens , poft duos diei. moritur. Femina vero hi- fce peractis nuptiis evacuat materiam quandam fluida m fu- fco-luteam,; inquinantem locum cui immittitur, ibidem- que ov.a fua deponlt. Ova hrec prima fuot flava, ddn grifea & 9paca , prre ceteris rotunda & compreffa. Poftt:a etlam femina, ut mas, langvlcla e vita decedlt.
Sic retas Bombycum oclo circumfcribJtur hebdomadi•
bus.Cum apud nos re/hs duos per menfes reque jucunda fit ac alibi,licet non tam callda,ad colendos tamen Bombyces fuffi.
clt , & Morus alba noftrum ferat cllma , per legi- dmam con(equentlam fequitur, l:lomhyces in
patria coli & paffe & debere.