DISSERTATIO PHILOSOPHICA,

DISSERTATIO PHILOSOPHICA,

De

PLU R ALIT ATE MUNDORUM,

Quam,

Confenß Amplisjmu facult.

In Rena Λ ^{c a} derma Ups alten[ι, PR^SIDE

CELEBERRIMO, VIRO

Dn. Mag. ANDREA

CELSIO,

Aitronomiae PROFESSORE Reg. & Ord»

Ne c iion

Reg. Societ. Sci^nt,JSRCRETARIO

PRO GRADU,"

JPublico bonorum examini modefte fubinittk,

Alumnus Thunianus,

1SACUS SVANSTEDT,

SMOLANDUS.

In Audit, Guftav. Maj. ad diem VIII, Tunii,

Anni MDCCXLIII.

Hor is, ante mer i di em ^ folitis.

UPSALUE Typis Viduse B. Höjeri.

'Qarisßmo Domino Candidato^

A U C T O R I, Amico integerrimo.

Ρ. D.

ARduum. _De. Eft. Et. Gravifllmum. Argumentum.

PLURALITATE. MUNDORUM.

Imperitis. Inconveniens. Et. Periculofum.

Ceteris. Probabile. _{Maxime. Et}

Egregium.

Materia. Sane.

Deo. Gloriofa. Eruditis. Jucunda. Te. Digna.

Loquor. Praeclaram. Eruditionis. Tuoe. Suppelleétilera.

•

Nam.

E. Meliori. Luto. Praecordia. _Tibi. Finxit. Titan.

Nec. PaiTus. Fuifti.

Fcecundum.Quem.Natura.Conceffit.Agrum.Incultum.jacere. _Sed.

Arduo. Labore. Indefefiis. _Ut. Lucubrationibus. Id. Effecifti.

Te.

Ingenii. Gloria. Laudenaus. yFftiimemus. Virtutibus. Et. Moribus. Extollamus. OrnätiinL

Hinc.

Tuo. _Laurea. Jure. Hoc. eil. Optimo,

Coronåberis. Corolla.

Et.

FrTOia. Reportabis. Uberrima. Digniiiima.

Vale1

ANDREAS _UNGE

SMOLANDUS.

ι Ν. S.

">

β ^ 1

a^a? de qiiibus a Philofbphis

ggll f)mmM ^{in utramque partem} diiquiri iolet,

S§Plj jp|p3st eft pervulgata illa de pluralitate

|||||||' ^mundorum hypothefis, id quod an-

tiquitfimae eorundem de hac ipfå

difceptationes fåtis iiiperque evincunt. Scilicet fue-

runtolim, uti nec hodie forte defunt, qui adfirma-

tivam fententiam utpote rem periculi plenam ex e-

ruditorum caftris, får dörum i nitar ve naliu m, profli-

gatam cupiverunt; Fuerunt vero Se iiint ex erudito-

rum grege haud pauci, qui eandem, utpote validitfi-

ma pro infinitis ilimmi Creatoris perfeftionibus tcllri-

monia exhibentem, fiimmo iludio defendere conati

funt. Noftras circa hoc ipiiim argumentum expo-

fituri meditationes exiles, ingenue fatemur, nihil

nos perfpicere poife, vel abfurditatis, vel periculi, ex

adftru&a pluralitate mundorum redundaturi, quin

potius, quemadmodum _A ad _" Theologiam naturalem _tan-

*- m ) o ( m>

tanquam lydium fuum låpidém merito examinands iiint omnia, _quac in Philofophia naturali, de rebus materiålibus earundémque origine & caufla tradun- tur; ita hane, de qua loquimur, opinionem in Theo¬

logie illius dogmata minime impingere ^, nec ullo modo injuriam eiie,ied eadem potius mirifice ^con--

firmare, perfuafiffimi fumus.:,

§. II.

Äntequam ^vcro ulteriusin bis exponendis pro-:

gredimur, quid vocabulo Mundi intelligamus, ver-·

bo forte indicaife juvabit.. Scilicet nobis heio voca-

bulum iftud non totum entium finitorum ae contin-

gentium complexum; iignificat> fed plures folum- modo;, _{praeter eum, quem nos} incolimus , orbes ieu globos inhabitatos.. Et hoc obiervato, ad _pro- poiltum ftatim accedimus

qusnam pro h is adftru- endis iuppetant argumenta, breviter inquifituri..

§.: III.

Gorpora, quae bunc, cui infiftimus, globunr

terraqueum imdiquaque cingunt, atque in .immenfo

cceli ipatio iiiipenia conipiciuntur, ^non unius ejus- demque naturse eile ac conditionis, aftronomise non

penitus ignarus hodie ignorat nemo. Licet enim o-

mnia aliquale de fe ipargant lumen, & communi no¬

mine fteller adpel lentur;. maximum ^tarnen _, refpe-

£hi, & ad ii tum, Sz lucem habito, dudum obierva-

tum eft difcriminis. Queedam. nimirum fitum fenfi- biliter femper,fervant eundem,& ftelLe dicunturfixa;

qusedam vero ab una verfus aliam tranfeunt ftellam, crrantiumque ideo? feu j>lmetarum nomine, infigniun-

tur. ·.

<m ) o c t» t

sur. Hofiim e numero praecipui ilint: Mercurius\r Venus, Te Hus, Mars, Japter & Saturms. Hi cum rnotibus iiiis folem cingant, vocari folent frimarii;

ceteri _vero, utpote Luna, ,qux terram, quatuor illi, qui Jovem, & ^quinque, qui Saturnum ambiunt, fe-

eundarii: plures, faltem ad noftrum fyitema planeta-

rium fpeÖantes, nondum obfervare licuit. Cete-

rum ftellas fixas proprio lumine radiäre; planetas

vero in fe _corpora, inftartelluris noffca^ eiTe opaca, &

omne, quod ad nos redeftunt, lumen a .fole mutuari?

ex obfervationibus conflat.

§. IV.

Quoniam ilellse fixse a planetis "hand raro occul-

tantur, nunquam vero viciffim, hos Ulis terra eiie propiores, dubio caret omni; interim tarnen ,& ho-

rum alii aliis a globo noftro terraqueo fimt remotio-

res, &>nimis _quantum ab eodem difhnt; quodqui-

dem ex diverfis ipfbrum a ible diffcantiis, ab Aftrono-

mis fatis adcurate definitis, haud obfcure intelligi poteft Abeft autem terra a ible in media fua diflan-

tia _13200000. fere milL Suecanis^—quibus in ^{10. par¬}

tes aequales divifis, continebit Merciirii a iole diftan-

tia earundem partium 4, Veneris ^7, Martis ^15, Jo·

vis 52 & Saturni ^95. Efficit nimis longa hasc eo-

rum a riobis diftantia, ut admodum exigui nudis 0- culis confpe£ti fe iiflant, ^cum tarnen omnes (fi duos

stut tres folummodo exeipiamus, Martern puta, Lu- nam&MercuriumJ terram magnitudine, vel xquent, yel iuperent. Inprimis Jupiter & Saturnus tellure Xioftra multo funt majores 5 eil: enim terrae folidte·

A ² fecui^

ι «ι) o c ®s*

iecundum calculum recentiorum ad molem Jovis in

ratione i ad 763; ad corpus veroSaturni ut 1 ad 380.

§. V.

Quoniam igitur ex ha£tenus di&is quodammo-

do conftat, omnes globos hoice planeticos in ie ^es-

ie _opacos, ingenti a terra noilra diftare intervallo,

éamque magnitudine, ex maxima parte, vel ^aequare,

vel iuperare: iatis nobis videmur habere cauflae, ^cur

in eorum eamus fententiam, qui, non obftante ea, quae ad terricolas ^ex planetis reiultat, utilitas, hos i- pios tarnen in illorum tantum gratiam iic,& non alb

ter, fa&os & diipoiitos eile negant.

§· VI.

Siquidem enim, iine impietate, ne iuipicari qui-

dem licet _, Deum infinita iapientia ac potentia prae-

ditum, quidquam iine ilifficientiflima ratione feciile,

rationes quoque eum habuiffe, oportet, cur corpora

haec, & quidem hac ^natura, fitu ^ac magnitudine

condidit: ii vero incolarum duntaxat terreftrium cauiia id factum eile dicamus, nulla hujus coniilii

alia facile adferri poterit ratio, quam ut nobis luce- rent; tantum enim illa inter ac terram noifram eifö interftitium, ut vel minima in globo noilro terra- queo ab illis producenda mutatio, ii lunam excepe-

ris, excellentiffimis Mathematicis ac Philoibphis pla-

ne videatur impoilibilis. Quod fi autem nihil, präs¬

ter debile, quod telluri adfundunt lumen, per eadem

intendiiTet Creator, nulla profe&o adparet ratio, cur illa omnia condiderit opaca, terrae noftrae iimillima, tamoj tam vada tamque longe a nobis remota. Quin

---

~ *

potue-

4M ) ^{ο Γ} $

potuerit iummus rerum arcifex infinite variantiafa-

bricare Iiimina,& quidem ^per fe talis, fortiora vel

debiliora, prout terrae indigentia id requirit, ne mi¬

nimum exftat dubium. Quin etiam fic xque bene,

fi non melius, huic fini fuiiient iniervitura, fmiliter

dubitandum ^non eft. Quoniam igitnr nee Ineis ^er¬

go, nec alius cujusdam in tellure noftra effe&us

producendi, adeoque nec propter incolas terreftres

tantum fa&a funt haec omnia talia, & probabile ta¬

rnen non eil:, Deum vailas quasdam & inanes foli-

tudines, terra noilra ex parte multo majores condi-

difle, nihil aliud fupereite video, quam ut planetas

fingulos, propter proprios, quibus ieateant, inco¬

las, fe & non aliter a iapientiiiimo Conditore for¬

matos ac diipofitos elfe dicamus.

§. VII.

Huic iententiae baud leve acceflurum arbitra-

mur robur, ii ad motum, quo in ccelo perpetuo fe-

runtur, paullo attentius animum advertamus. Sei-

licet ^extra dubium, apud Aftronomos hodie poii-

tum eft, planetas primariosjdiipHci gaudere motu,

eentrali nempe ac periodico. Mars, tellus ac Ve¬

nus, iecundum obiervationes Cassini, eodem fe-

re tempore, 24 puta horis, circa axes iuos revol-

vuntur; Jupiter autem, planetarum omnium maxi¬

mus, ceterisque a fole multo remotior, inträ 10 ho¬

rarum ipatium eundem iuurn perficit motum. Pe-

riodicum _vero, ieu annuum abiolvit Saturnus 30, Ju¬

piter 12, Mars 2 fere annis; Venus vero 224, &

Mercurius 88 diebus. Efficit duplex hic motus ad-

A ₃ cura-

© >m )o _{f tm}

curatam non in terra Xolum, fed & in ceteris plane-

tis iingulis didin&ionem dierumac no£Hum, immo aftatis, hiemis, veris _atque autumni., ii axes eorum

ad planum orbitse fiierint inclinati, ut quidern in Vencre & Saturno contingit. In Marte ^vero vel Jo-

ve vernale tempus perpetuo viget. Quam optime

per has viciffitudines ^terra ineolis confultum ii t,

nemo non novit; experientia enim plus iatis loqui-

tur, quantum ipforum _{interiit, negotia} ilia per flatas

vices diilribuere: _{taceo, terram beneficio} hujus mo-

tus ab omni parte habitabilem eile.

§. VIII.

Ingenue fatemur, hofee planetarum motus muh

tos pofle reipicere fines,nobis _plane incognitos. Ouo-

niam vero telluris exemplo eonilat,, _titrumque .hune

motum, incolarum in commodum, ^{a natura} Domino effe inditum, quod & ceteris planetis, eadem de eauda _, fuit cenceiius., vero eil iimillimum. Nulla enim adparet ratio, .cur hos Deus ipiis largitus iit

motus, niii adiint ..in eis incola, qui temporum &

tempeftatum intervalla diilinguant, & in^iios uiusae commoditates convertant. Mee fine iapientiihmo confilio, fieri putamus, quod lentitudo &: eeleritas

motus periodici omnium, axilaris ^vero plerorum·

que _deat planetarum, diflantia eorundem ^a fble reipon-

; nam, quo flint a Sole remotiores, eo debiliori ejus adbciuntur lumine, vi ae calore: optime itaque

eonvenire arbitratur Cel. wolfius #), celerius eos

circa axes moveri, ne per longiores no£tes debilis,

qui diebus ^a Sole adfuncfttur calor^ penitus deficiat ;

)°( ί*· Ϊ leiitilis verö in orbitis circumferri, _qtio longioribus

fruantur aeftatibus. Sapientiffimam hane optimi con- ditöris diipofitionem penitius excufiiirus,- planetis

fiios ^nön miniis ac telluri eile incolas vix dubitabit.

ä) Von den abficht ^en da" natürlichen dingen. Gap,

VIII jt.·

f IX.

Si porro ad iatellites, quos primarioruni qui-

busdam adjunxit Auftor naturae, adtendamus, vali-

dum i ter um _s quantum nobis quidem perfpicere li¬

cet, de incolis primariorum nobis fiilitur argumen¬

tum. Diximus $. 3. tellurem uno, Jovem quatuor, Saturnum vero quinque ornatos eile iatellitibus. Hi

motu conftanti & ordinato circa primarios ilios mo- ventur, eosque ubivis in ccelo comitantur, lurhenio--

lare undique ad eos refle&entes. ^· Habet praeterea Sa^

turnüs, utpote a Sole maxime diflitus, annulum,quo aequäliter a fe undiquaque diftante circumdatus eil, qui,non minus acSaturnus ipie, a Sole illuminatur &

non parum ad corpus Saturninum ipargit luminis. Jam

terrae noflrae exemplå cönvinclmur, Lunam lumina-

re effe _magnum in terricolarum uium, ad terram am-

biendamaDeo ordinatum. Aft funt circumjovialia ^&

fatnrnina corpora,ut ex obfervationihus patet, Luna

noftra mtilto grandiora, &primariis eodem modo, fed propius collocata: Quin itaque eodem, ^quo Lima ter¬

rae adjun&a eil, confilio, haec fic & non aliter difpo-

fita fint , nulla difiiiadet ratio. Neqtie enim ullam

vel probabilem adduci pofie rationem crediderim,cur

iapientiffimus rerum omniumfator ilatorque, eoplu-

β <1 ) ® ( B»

res corporibus planeticis proipicere voluerit Lunas,

lucem iblarem ad ead m iparliiras, quo minori luci

folis fint expofita, nifi admittatur, exiftere in illis

creaturas quasdaqi viventes,luce,vel So!ari,vel luna- ri, indigentes. Siquidem vero Deus nulla alia caufla

final i, _tamquam primaria Sr ultima, ad creationis a&um acceifit, quam ut cognoiceretur, infinitis ipfiim re-

refplendere perfe&ionibus, & proinde digniflimum effe, qui honore adficeretor & amore. Deum au-

tem cognofcere, venerari & ^{amare creaturas} irratio¬

nales & ^res inanimse proprie loquendo nequeant,ra¬

tionales, quse planetas inhabitant, oportet, fint crea¬

turas

quocunque demum nomine veniant.

§· Χ-

Sic itaque planetis primariis fiias vindicavimus incolas; idem vero num de fecundariis quoque ali-

qua ratione adfeverare liceat, paucis inquirere lubet.

Hos, quoniam ^tam infignem in illis colluftrandis ^ex-

hibent uium,inhabitatos dicere, abfonum forte vide- bitur. Sed ^unum alterum ^non tollere

rationibus ad-

curatius fubdu&is, jam videbimus. Prasfiant enim

planetas, ut ex obfervationibus haud dubie conftat,

fibi invicem mutuas operas. Nimirum ficut Prima¬

rius a fecundario illuminatur; fic vicifiim hie ab il-

lo lucem accipit ea iui parte, qua a Sole eftaverfus,

& quidem tanto majorem, quanto primarius fecun- darium magnitudine iliperat. Quoniam vero iplen-

det minus lumen propter incolas §. 9., quo minus majus radiäre eredamus,ob eaufiam eandem, im-

pedire nihil video a).

a) Confr. Cantz. de Civit. Dei pqg. m. 201.

§. XL

)0C S» 9 ί· XL

Prseterea eandem fere circa hasc corpora iapien«

tiftimam& mirabilem prorilis inftitutionem venerari licet, ac circa primaria. Ut enim iimt ^illa, quemadmo-

dum hsec, opaca, aliaque aliis majora, nec non diver-

fa a primariis fuis diftantia; ita quoque aliis velocior,

aliis iterum tardior prscfixus eil in orbitis curilis, lin¬

de quoque diftin&io dierum ac no£tium in fingulis

diveria. Hactenus quidem nihil de motibus Jovis

& Saturni iatellitum circa ^axem tuto definire licuit.

Quoniam vero teftantur obfervationes Aftronomo-

rum,Lunam iemper eandem partem terrse obvertere,

eamque menftruo ipatio circumcirca fucceffive a So¬

le illuminari, iatis inde evadit veriftmile, eodem

modo circumjoviales & iaturninos circa primarios

revolvi. Sic enim _{patet, quare} quintus Saturni ia-

telles tunc folum conipiciatur, cum planetas prima-

rio ad occidentem poiitus eil; ab Oriente vero con- ftitutus femper lateat b). Motus itaque periodiciis

fecundariorum, cum motu eorundem circa axes, eani ob cauftåm conipirare videtor, q-uod intra non adeo longum temporis ipatium motum in orbita fua ab-

folvant. Eft enim tempus periodicum lunx circa

tellurem circiter ₂₇ dierum; reliqui autem omnesT fi ultimum modo faturninum excipiamus, breviori

adhuc tempore fuas conficiunt periodos,

b) Hugen. Cosmoth. p. 100.

$. XII.

Sunt ex literatorum cohorte haud paüci, qul

Varia prxterea pro incolis planetarum, inprimis Lu-

B nae.

to 4§Ί ) 0 ( SÄ·

nas, adferre folent argumenta, ex adfinitate foli lu~

naris cum folo terreftri, petita, atmosphseram, mom tes, ca vitates, iilvas, maria, fluvios, ftagna,paludes

&c. ibi reperiri contendentes. Sed etii luna, inter planetas, nobis fit proxima, vel longiilimis tarnen te^

lefcopiis adeo particulatim ejus fupérficiemrimari ad-

huc minime licuit, ut, präster quarundam partium majorum figiiras & colores, de adfinitate phyiica corporiim ttinärium ^cum corporibus terreffribus, quidquam certi determinari ^queat. Interim-id mani-

feiTum ed:, Luham montibus & vallibus diftinftam eile; nubes ^vero ibidem non dari, quas tarnen in Jo-

ve & Saturno reperiri, ex mutatione macularum non- nulli concludunt. Quemadmodum vero non valet, coniequentia: ^nos in Luna nihil diftinQ:e videre poiTu-

mus,ergo nihil eft; itaquoque abfonum föret Lunas, aliisque planetis abjudicare velie, quidqnid in illis

obfervare non licet. Sane ^whistonus exiftimat, va- pores tantumin atmoiphaeraLunac rariori interdiirat- tolli, nofhi vero déicendere, prout etjam ante dilu¬

viumin teilure noflra contigiiie,iäcra docet pägina r);

ied il Luna vel rnaxime aquas, atmosphasrx aliarum-

que rernm, quibus ^terra ad fru&us producendos

apta redditur, expers eilet, hoc tarnen non obil&re exiftimaverim, quo minus herbae, friitices & arbo-

res, vel his ad minimum iimilia,in iblo lunari proge*

nerari pofient. Fluidorum ipecies ^, pl-antis&anima-

libus neceflarias, innumeris modis variare poflunt.

Dan tur apud nos ftiiida, qua* caloribus folis iiTtenfis-

iimis expofita, non evaporant Neque omnia, ad

•

faciem

v

-m j o c sm

iacicm noftri globi iimt dijudicanda. Potiiifte ^enmij

Deum, mfinitis aliis, ac fit in tellure, viis, fuccum ,i quo nutriuntur fru&us ^, corpori lunari adducere,:

inficias ire quis ftiftinebit? Certe,qui asqua lanqepon-

derat corpora telluris partialia, quas, ceu totidemper-,

fe&ionum fuarum ipecimina,in triplici naturae regno,·

ociilis non folum animoque nobis contemplanda, fed

& in perfe&ionem noftram convertenda, ordinavit o- ptimus Deus, is mukitndinem eorundem ac yarie-

tatem, ad ftuporem usque, admiretur, oportet. Sed

ceteri planetas tellurem noftram magnitudine,Vel x- quant, vel ftiperant, ($.4^) praetereaque ita a iapieri

tiftimo Inftitutore diipofita iunt, ut omnes cujus vis planetas partes iucceifive ^a iole colluftrentur ^ac con-

calefiant: dubitationi itaque vix reli&us nobis vide¬

tur locus, quin & ii mirabili multitudine ac varieta-

te rerum circumveftiti atque ornati ftnt, ita ut iin- guli fingularia prorfus referant ipecula perfe£tionum

Divinarum.

c) Ajlron. Princip, Relig. ρ. 6g.

Etil vero ftc planetas ftngulos, creaturis tam rationalibus, quam irrationalibus, nec non aliis re¬

bus inanimis, telluris inftar noftras, abundare, admo-

dum eft probabile; inde tarnen non fequitur,quem-

quam planetarum, vel ^qua ipfiiis foli naturam, vel

qua creaturas, quae in eodem fuftentantur, veldeni-

que, qua reliquas res, a manu creatrice ibi plantatas,

telluri huic efte prorfus ftmilem. Etenim ^{globi no¬}

ftri argumenta convincimur, res, in diverfts Γ

t· ' m 3 o C f»

dem plagis pro ratione intentioris, vel debilions ca-

loris a fole emiiii, diverfas quoque efie: quare, ίί

terra noilra una vice longius brevinsve a fole eilet

remota, ac jam eft, omnia quae in folo terreftri pro-

generantur, hujus, qua nunc funt, natura, nimis, vel

frigore, vel seftu, peritura effent. Hinc, quoniam di-

ftantias planetarum a fole tantopere variant C§- 4-), a-

lius natura incolas ceterasque creaturas ac res aliis

planetis ineffe, quem vis facile largiri exiftimamus.

§. XIV.

Antequam a fyilemate noilro planetario difce-

dimus, pauca quoque de maximo ac fulgentiffimo

illo cceli jubari, fole, addere vifum eil. Neque e-

nim deiiint, qui nec hunc propriis incolis deilitui

autumant, ad magnitudinem atque ad maculas,quas

in difco folari nonnunquam confpiciuntur, imprimis

provocantes. Scilicet credibile eis non eft, Deum,

qui nihil facile per totam naturam vacuum relinque-

re voluit, corpus, quod iecundum calculum re-

centiorum 77218 terräs in ie comprehendere ^pot-

eit, mere vacuum voluifte: igne vero &ca1ore ^cor¬

pus folare, totum quantum, repletum eile, diiTüadent

maculae. Sed ii mültitudinent, magnitudinem 8z in»

terilitium planetarum refpiciamus,<X iuxta cogitemus,

tantum folis eifern his omnibus colluflrandis ac foven-

dis, ufum, ut anima ac vita eorum baud incommode

falutari poifit, ad munus tam grave adminiftrandum

vaftum iane ac itupendum requiri luminare corpus, facile videbitur. Ut taceamusi tantam requiri in

fole molem, ne a planetis? fe ambientibus, attraclus

m ) o c *» xt

e loco iuo prorfus chturharetur. Amplitudo igitur

folis, incolas eidem inefie, ^non evincit. Ncc macufe

fatis validum _pro incolis folaribus nobis fiftunt ar¬

gumentum , fiquidem, quid fint illas maculse, non-

dum adfeverare licet. Quin potuerit Deus creatu-

ras, natura folis adaptatas, condere, ipfumque ^cor¬

pus folare ita interne temperare, ut habitacula ibi

fint pulcherrima, amceniifimaque, absque frigore Sc

caligine, qualia ne mente quidem concipere valea-

mus, dubium quidem eft nullum, fed, deficientibus

aliis rationibus, verbo tantum hoc attigifie fufiiciat,

5- xv.

Altius jam ad fublimia illa ccelefiium templa,

ftellas fixas pertrafhmdas cogitando, adfurgamus ^,

num ex harum confideratione ad aliquot, extra fyfte-

ma noftrum planetarium, orbes inhabitatos, aliqua

ratione concludi queat, breviter pervifuri. Stellas

fixas proprio radiäre lumine, omnibusque, ad no¬

ftrum fyftema planetarium fpe&antibus, planetis a

terra remotiores efie, §. ^4. verbo indicavimus. Sein-

tillatio autem in caufia -efle-xddefcttr, cur diameter

earum fenfibilis nobis fiftatur; nam radiis fcintillanti-

bus,a tubis opticis quafi refettis,lucidorum inftar pun-

ftorum, fine fenfibili magnitudine conipiciuntur d).

d) vid. Gravef. inft. aftron. p. nu 60.

% XVI.

Licet vero fic ftellas fixas planetis longe remo-

lius a terra diftare, exploratum habeant Aftronomi;

hane tarnen illamm diftantiam accurate determinare

non poffunt. Effe vero eandem ftupendam & fere mir

14

) 0 C

immeniåm, ve! hinc _patet, quod nulla adh'uc obfer-

vata ffivearumi annua parallaxis. Gerte ^ex obierva- tionibus Cl. Bradleji conilat, flellas fixas non pofle propius ad tellurem collocari, quam ^400000 iemi-

diam, orbital terrefiris, ieu milliar. Suec. _5280,000,

000,000. Quoniam igitur proprium ftelte fixas habent lumen, oiiinibnsque planetis longius a terra diflant,

adeo ut fola illarum diflantia in cauffa eile videatur,

cur fole noflro adpareant minores, & cur tamangu- ilis iibi invicem adcumbere videantur ipatiis: nihil

obflare videmus, _quo minus illas totidem dicamuS

eile Soles, qui non ad minorem, quam Sol nofter diflantiam, lucem fortiffimam caloremque inteniiili-

mum emittunt. Sed illa imbecillius, hie vero pla¬

ne non ad tellurem, immo, nec ad fyflema noflrum planetarium pertingit: quare nec globi noftri terra-

quei, nec fyflematis planetarii cauila, illa corpora fa-

£ta eile poffimt. Siquidem ergo fingulas flellas fixas

totidem iiintSoles, _qui ad asque magnam, acSol no-

iler, diflantiam, & lucem, & calorem fundunt, inde-

que fingulas non minori a ie invicem, quam a fole .noflro, probabiliter diflant, intervallo,adeoque, qus folis officio fungantur, maxime idoneas, _{neque ta¬}

rnen ulla ratione, globi noflri terraquei, vel etjam fy-

ilematis huius planetarii caufia, conditas di'ci poffimt,

.non probabile modo ^, ied & neceffe effie videtur, ^ut

fint circa illas _corpora quasdam planetica, qux Juce

& calore earundem indigeant. Eflent enim alias immenfi Soles creati, ex quibus nulla _{unquam utili-}

,las ad quemquam redundavit, immo, de _quorum

exi-

«s ) o f B*

exiftentia nemini quidquam conflat e), quo nihil vel

cogitari faciie poterit ineptius. Quot itaque ffelhe

fixas, tot etjam nobis concipienda fimt fyftemata

planetaria, noftro licet non in omnibus fimilia; in

eo tarnen cum planetis hujus fyftematis convenien-

tia, ut creaturis, tam irrationalibus, quam rationa-

libus, pro habitaculis inferviant.

e) Vid. Cantz. de civitate Deipag. 20p.jT.j72.

§. XVII.

Numerum ftellarum fixarum majorem eile,

quam ut ab ullo mortalium certo determinari queat,

vel inde fatis liquet, quod coelum oculis armatis

contuentibus innumeras offerantur flellae, ubi ocu¬

lis nudis plane nullas vrdentur. Viam laöeam mi¬

nimarum flellartim congeriem efle, primus detexit

Galilteus: Antonius Rheita in conftellatione O-

rionis tubo Belgico numeravit 2000; in plejadibus

vero 188· Quoniam vero, quo perfe&iores adhibe?·

antur tubi, ^eo femper plures deteguntur ftellae fixae^

ouin inefFabiiis earum fit multitudo,nulluni videtur

dubium. Faciie hinc liquet,incomprehenfibilem or~

bium inhabitatorum däri numerum. Quod licet

eis, qui nihil, nifi quod oculis corporis videant,

credunt, vel maxime videatur paradoxum atque ab-

fbnum; neque tamen ideo eruclitis, qui acie menris

longius profpiciunt, tale efle debet. Siquidem e-

nim ^eo potiffimum confilio Deus omnia creavit, ut agnofcaturac honoretur, tamquam maximus, & ame-

tur,tamquam optimus; fequitur fåne, quo diilin-

ctius opera Divina ab entibus intelligentibus cogno;

fcancar,

;ifi «WC ) ^o (

ieantur, eo illuftrius propagari gloriam ejus, ail plurima, immo, innumera corpora coeleftia ne ex- cellentiifimis quidem Philofophis aoftris, vel qua i- piam exiftentiam, cognita iunt. Aut itaque Deus

per eadern nullam fibi referyavit gloriam, aut crea-

tursD intelligentes in illis fint, oportet, quas perfe-

£Honum Di vinarum, in illis comprobatarum,ipecimi~

na propius intueantur, admirenturque, adeoque gloriam Dei, cujus ergo hiec corpora creata fiint,

promoveant f). Prius ^a iana ratione abhorret: po- fierius itaque admittendum efie, cuivis facile eft di- judicatu. Atque fic qusedam ^tantum, fed potiora,

ut fperamus, adduximus argumenta, qua: pro plu- ribus, immo, innumeris orbibus inhabitatis _pugna-

re nobis vifa fimt. De ftatu ac conditione incola-

rum in ceteris globis, de diipofitionibus ac opera- tionibus nihil addimus. Vult quidem Hugenius,

eos nobis in omnibus fere fimiles, quod ad formam nimirum, tam internam,quam externam, artes, fci- entias, virtutes, vitia, valetudinem iecundam &ad- Teriam, quod ad vi ^tam denique & mortem. A li¬

ter autem nos fentire, ^{ex antea} didPis facile _patet

Cconf. $. 13J. Geterum omnia, _quse de fiatu ^eo-

Tum felici, vel infelici, difquiri folent, nudis inniti eonje&uris, nec quidquam nofira referre, exiftima-

mus. Optime nobis confiilitur, fi totis viribus in id incumbamus, ut qux noftrarum, in hocce globo,

quem nos in habitamus,partium fint, diligenter ^en*

remus. Quod ut fiat, Te, o infinite & incompre·

benfibilis Ofnnium rerum Monarcha, qui tot g) va-

«t§3 ) o ( t?

fla planetarum imperia fuis quasque ordinibus di-c<

ilributa, tot fixarum fyftomata-innumerabilibus ite-"

rum iterumque planetis incolisque diftin£los, neccc

* mcnte creata, quantalibet adfequendos, ne dicam"

comple&endos, uno nutu, una ineffabili majeilatecc

obnoxios tenes. Te,inquam,fupplices veneramur, velis _pro inexplicabili T 11a bonitate facere, ut nos Te, ^ex operibus Tuis omni admiratione majoribus,

propius propiusque, quotidie cognofeamus ^, quo

fic ex vera perfe&ionum Tuarum cognitione, pie-

tas in Te vera magis magisque in nobis excitetur,

fiducia ac amor firmius firmiusque confirmetur ^t

uno verbo: _quo gloria Tua, propter quam

nos omniaque creafli, in omnibus a nobis

quseratur & celebretur. ^; TANTUM.

f) Cfr. Canz. de eiv. Dei. pag. 212. jf. ji&tf p. 2l(f.

$-3l9· S) Vid. Canz. civ. Dei p. 220. §.325*

Til Höglärde Herr AUCTOREN.

Ά/JAnfer fa jordens klot mång tufend kr off ar krokas,

**- I haffens wilda diuf, i luften likafd,

Man fer des antal ock, ju mer och mera okas,

At Jk,af aren herom och ähra winna må.

Men detta år ej nog; Wi wilja alla fika

Med Ehr, Herr Candidat, at uff åt himlen kika.

'De himlla Hoj]en, fom i fl i er no - taket lyft,

De wittna efiven om en ewiv Almachts handi Man billigt fiuta kan, ^att dejfe måfle hyfa

bibygggare och diur, ^en hwar uti fitt land

Kan Salamandra ock i elden endafl trifwas, Så kunna efwen diur i fielfwa Solen gifwas.

SE detta, med hwad mer det wara kan och heter,

Det räckes, ^ut af Er till Lärda ^wer Iden jr am♦

I wifen: Mykenhet af wer Idar: at Planeter

De äga diur, faflän ^af olik ätt ^{och fl am.}

'Ty /kola Dafhnes blad Ehr hie fa fiiar t bekrona,

Och lyckan Edert wett med ymnigt mått belöna.

wålment _lammt af

JOHAN JACOB HOLLANDT.