PET pr^sidf.

57 7 7

— ——

J- —: ' ' D. D.

DISTINCTIO SENSATIONUM

IN

EXTERNAS et INTERNAS

DISSERTATIONE ACADEMICA EXPLICATA,

quam

VEN. AM PL. PHIL. UPS. FACULT

pr^sidf.

Docr. PETRO NICOLAO

CHRISTIERNIN,

Log. et Metaphys. PROF. Reg. et Ord.

PUBL1C0 EXAMINI MODESTE SUBJICIT

ERICUS daniel hasselhun,

ANGERMANNUS,

IN AUD1T. CUST. MAJ. D. Ill JULII MECCLXXIX,

h0r1s ante meridiem solitis.

Quo quid diffici litis hoc pr &c larms.

cicero.

UPSALIÄ,

apud JOH. EDMAN, Direct. ^et Reg, Acad. Typogi,

IN

S:am R:am M:tem

MJGNjE FIDEI VIRO,

REVEREND1SS i MO DOMINO

E R I C O

HESSELGREN,

S* S# Theoiogi® DOCTORI Celebratissimo,

Dioeceseos Hernösandensis

EPISCOPO

Eminentissimo

Synedrii Sacri

PR^SIDI

Gymnasii Scholarumque per Dioecesin

EPHORO,

Adcuratissimo,

MECENAT! SUMMO

S A C R U M.

S:m R:^e M:tis MAGNJE FLDEl VlROt

REGIME REVISIONIS SECRETARIO

GENEROSO atque NOBILISSIMO

IJ.-No JOHANNl NORDENFALK,

PATRONO MAXIMO,

enues has exercitationum academicarum primitias,

ceu tnentis venerabundce qualecutnque ptgnus,

cum ardentiJJima florefcentis cwnulatißima feli-

citatis adprecatione, confecrare voluit,

tanti tamque venerandi nominis

Cultor hotnillimus

ERICUS DANIEL HASSELHUN»

VICE LANDS- KAMMERERAREN

ÅDLE ^OCH HÖGAKTADE

H™ HENRIC

HASSELHUN,

SAMT

HÖGÅDLA _FRUN,

Fru HEDVIG BUSK,

MINE HULDASTE FÖRÄLDRAR.

r

M den huldhet jag bar rönt

Ord och tankar aldrig fvara\

Mindre kan den bli be lönt:

Hur [kall jag da tackfam vara?

Om min (hank, i ringa blad, Af Er hand uptagen bIifver,

Som en pant af vördfam ifver^

Far jag lefva nlgd och glad

MINE HULDASTE FÖRÅLDRARS

Lydlgfte Son

ERIC DANIEL HASSELHUN»

§. i.

Ut operationes, vires in genere quibus non fefe exferunt: ita cognofcuntur nid vim per a-

nims fentiendi folae prodnnt ejus fenlationes,

quas varias habet atque multiplices, pro obje&o-

rum & _organorum varietnte ac diverfo etiarn fentf

cndi modo. Sunt quidem nonnuili, qui corpori

quoque fentiendi facuitatem tribuunt: fed hi latiori

forte (ignificatu fenfationis adhibent vocabnlum, vel ipfas etiam impreffiones in organis fenfuum fa£hs, hoc

infigniunt nomine, ex quibus. per fluidum nerveum ad fedem animae delatis, percepuonern tandem, ex fententia nonnullorum, efficic mens hominis, quam- diu in mortali _corpore hofpitatur. Interim fenlatio peculiari qtiadam ratione & ftri&iori fignificarione

ad animam pertinet, & ab rpfa peragitur, omnium-

que ceterorum a&uum, quibus mentis proditur ^ex-

fiftentia & admiranda efficacia, merito radix habe»

tur & fundamentum. Nihil _{enim neque} recordari,

neque fingere, neque ad certas referre clafles pos- fumus, nihil adpetimus ^aut averfamur, nifi quod ali-

quo faltim fenfu nobis fueric cognitum & explora-

tum. Atque hane in ^rem re£Ie omnino dici foiet,

nihil efTe in inDellectu, quod non antea fuerit in fenfu.

Id, quod pofl praeteritarn fenfationem in anima re ma¬

net 8z. ^cum infequentibus perceptionibus comparari

pote(r, dicitur Idea. Aliudenim eft habere ideam pran- dii, vol.uptatis vel doloris, aliud iftarum rerum habere lenfum. Scilicet non tancum immediatus in rebus, qux

A 3 organ*

6 De Senfationibus

organa fenforia proxime adnciunt, Ted etiarnrnediatus

datur fenfitivae faculcaris ufus, in illis certe cogira-

tion um noflrarum ohje&is, quae ultra primam per«

ceprionem, oblervationes, experimenta & raciocinia requirunt, quemadmodum nuper luculenta admo-

dum diflertatione fuit oflenfum <?). Omnes fane fci-

entise philofophicae, ^ortum fuum a vulgaribus noti-

tiis trahunr. Primi enim dolores & inventores non

alias hnbuere _quam vulgi obfervationes, unde prima

fcientias ftamina deduxerunt. Ceterum nota fatis eft diftin&io fenfationuin in externas atque internas, Ted quae tarnen ulteriorem forte meretur explicatio-

nem, quam brevi medicacione praeftare conabimur.

Hane vero Tuo, B. L., judicio & cenfura: mitiori omni, _{qua par} eft, reverentia ac modeftia fubmic-

timus.

§. IL

Maxima Creatoris potentia & fapientia in co

confpicicur, quod dotes adeo fublimes & praeclaras

nobis _per creationem dederit, ut ne per longam quidem atque adcuratiorem attentionem easdem rite cognofcere queamus. Anima certe humana non infimum inter (tupenda opcimi Numinis opera tenet locum, quorum nec initium nec finem nos adle- quimur, licet vel maxima anxietate hanc Cognitio¬

nen! feftari voluerirnus. Sed manifeftum haec no-

ftra ignorantia, nullis plane laboribus vincenda, in¬

dicium effe videtur, qucd non in fubtiliflima qua-

rum-

ä) Clar i ff. E. Sundeiii, de ufu fenjuum mediato.

Externis internis. J rumvis rerum cognicione, led in jucunda & pru- denti earundem fruitione, vera nodra confiftac Felici¬

tas. Ad hane enim a Deo conditi futiiu¥| ad hane fata nodra dirigit fumma Ejus ac fapientißima boni-

tas; huic etiam cognitio ^rerum & officiorum, quam nobis ex alto, diverds licet gradibus, largitur pater ille falutiferi luminis, adcommodatur; quam fi ad

beate vivendum infinitam vel certe profunditfimam

Deus videret necefiariam, non fåne adeo parca ma¬

nu eandem didribueret. Sed haec nimiae curiofitati quas opponuntur monita ^, fupinam multorum negli-

gentiam ^non excufat, qui, oprimis licet dotibus &

fubfid ils indru&i, rerum tarnen ccgnitionem medio-

crem & negotiis rite peragendis mirifice infervitu-

ram non adquirunt. Sed, ut ad condderationem

animae noftrse redeamus, vim quandam eximiam fen«

tiendi, feu, res & ^earum qualitates ^non modo inter

fe difcernendi, fed etiam fingulari quodam fenfu ^tan-

quam grata vel ingrata degudandi nobis inefle, per domedicam cujusvis experientiam adeo ed evidens,

ut demondrationem non requirat. Quomodo autem haec menti nodrse infit, & qua ratione ab obje&is

animus adficiatur, vel in iisdem obfervandis, difcer- nendis, appetendis vel repudiandis operetur > ardua

nimis ed quaedio, ad quam folvendam vari^e funt hypothefes & conje&urae ab eruditis adoptatae, fed

qu^ nihil minus efficiunt, quam ut exattam nobis

& completam operauonurn ac fenficnum animae no¬

dras theoriam adferant. Ncque hujus caufla diffi-

eultatis aliunde ed repetenda, quam ex eo, quod

mens

8 ^De Senfationibus

mens, rebus contemplandis atque fenfu percipiendis interna, ad objeCta magis confideranda, ^quam ad ipfum fentiendi modum attendit, _atque ideo, haud

aliter atque oculus, fe ipfarn minus ut agentem vel patientem , quam res, quibus difcernendis occupa-

tur, intueri ac meditari folet. Miramur igitur opus hoc fummi Conditoris, quia mirari fatis non pos- fumus: fed ita _{tarnen, ut} infignem ac puriffimam,

quae in ftupendis ^naturae myfteriis fobria curiofitate

eruendis obcinet, deieCtationem, nec aliis etiam fru¬

ctibus deftitutam, ^ne qua quam negligamus.

5- HI.

Ubi rem quampiam, fuis partibus, qualitati- bus, mutationibus ^ac reiationibus ab aiia qualibet diftinCcam, corpori vel menci noftrse prasfentem quaft experimur, ipfiusque praefentia divertimode adfici«

mur, fenfatio adeft; fed qux pro objeCtorum varieca-

te variam quoque indolem prodit. Dependentiam fen-

fationum ab aCtione rerum externarum & internarum conftanti & uniformi in organa fentiendi, per plurium

(enfationum comparationem animadvertimus. Magna

inter fpeculum _imagincs rerum obviarum reprasfen-

tans & animum ideas rerum recipientcm eft bmili- tudo; quamvis haec inter fubftantiam morcuam &

vivam perfefta efle nequeat. In eo tarnen inprimis difFerunt, quod fpeculum imagines formatas nec re¬

tinet, nec, nifi re denuo admota, _{recuperatt mens}

autem notiones accepcas, rebus licet abfentibus, vel

in cerebro tanquam receptaculo fervat, vel certe

per

Ext er ni s £f internis. 9 per memoriam data occafione vel perceptione con-

nexa reproducic. Sant in rebus ^certae qualitates,

qusenon magis, ^{quam res} ipfae, a noftris perceptioni-

bus dependent, (ed quas tamen fuis organis & fa-

cukatibus mens percipit & obfervat, quamvis ob rapidum percipiendi a&um, ad fingularem agendi

modum _parum atcendat. Sic odor proprie cft qua- litas effluviis corporis cujusdam odoriferi inhserens,

neque in fola mentis idea confiftic, fed in obje&o

vis movendi olfa&um adeft, etiam ubi odor a nul- lis naribus percipitur; at homo fingulari olfa&us

organo eft praeditus, per quod effiuvia corporum admotis naribus perfentifcit, & ^{mens ex} impreflio-

ne in hoc _organo fafta notionem odoris fentit,non

pro arbitrio, fcd ex immutabili illa harmonia & con- nexione, _qoae per naturam inter hane qualitacem corporis & hoc fentiendi organon anims intercedit.

Sic odor, ut qualitas e. g. rofse ^non magis, quam

ipfa rofa, menti inhseret; quemadmodum nec fenfio

odoris, utpote fubftanciae fentienti propria, inplanta

odorem fpirante refidet: fed ut obje&um ^extra fe

exfiftens anima percipit, ita fenfationem inträ fe ab objeffco vere diverfam obfervac, & ^pro diverfa ejus-

dem ad guftum luum naturalem relatione, vel gra-

tam vel ingratam experitur. Si ^vero feitfatio men- tis cum re aut qualitate fenfu percepta confunditur, quod ob defe&um adcuratioris attentionis & ^penu-

riam nominum, quibus (ingulares qualitates & fa-

cultates mentis difcernuntur, ftepius fieri fölet, mi-

rumnon eft, quod monftrofa inde formentur fyfte-

B mata,

IO De Senfitionibus

mara, qua? vel mundnm materialem in congenem quandam idearum commutant, vel fpiricualem ^men-

tis naturam in materiam diverfa ratione modificatam

convertunt, &, polt multas tandern acerbiores non-

nunquam difceptationes, fuis tamen commodis &

incommodis non deftiiutas b), in logomachiam ina- nein, voeibus diverfimode explicatis innixam, abeunc,

S- IV.

De fenfationibus aucem externis atque internis,

&, qnae illas intercedic, difFerentia vix ac ne vix

quidem re&e ac fine periculo inam'um difeeptatio-

mim differere pocerimus, nid diverfam fenfuum

fignificationem, ubivis fere obviam, explanatitis tra-

dere atque evolvere ftuduerimus. Interdum enim

ipfa animae facultas fentiendi hoc gerit nomen

quan- do hanc vel illam rem fenfu pereipere dieimur, ali-

am vero intelle&u nobis reddere familiärem. Hac

vero fignificatione vocis sdopeata, feni'us non nifi in¬

ternus datur, etiamfi ab _organorurn miitarionibus

ortum habeat, cum anima non magis fentiendi quam

inrelligendi feu ratiocinandi facultatem ^{extra ie ex-} ferere poffic. Alibi fenfuum vocabulum & quidem apud medicos & phyficos ufitatius _{pro organis} fen¬

tiendi uiurpatur, & ad quinque peculiares & no-

tiifimos _per odoratum, auditum, gnftum, taöum atque vifum fentiendi a£tus pleruraque reftringitur;

cum

b) Cfr. di(f. cl. Magißri Friderici IVeßerlind de abuß*

uju axiomatum.

Externis zf intcrnis. II cum tarnen hic numerus vel minui, vel, obferva-

tis pluribus obje&a externa percipiendi moöis, au-

geri poffir; nec abfonum fortaffis föret Organa quo- que earum fhtuere féhfionum, quarum, etjam abs-

que externornm organorum ope mens nonnunquam fibi ed confcia, e. g. quando ^rerum abfentium &

prateritarum a&ionum, paffionum & ftacuum ^memo-

riam recolit, ^aut nudis fi&ionibus, quibus nullum jam in rerum natura refpondec obje&um, occupa-

tur. Atque ifto nomine fenfus nön fallere dicuntur,

fi modo fani fuerint, & jufhrn in fentiendo inter res

& fenlus diftantiam quisque fervaverit. Senfatio-

nes externae ita vocantur, duplicem potiflimum ob cauflam; prima quod rerum externarum & materia- lium perceptiones ad animam deferunt; deindequod

nonnifi mediantibus organis fenforiis, quae extra ani¬

mam funt, in mente excitantur. Ipfe nonnunquam fentiendi a&us adpellari fenfus fölet, ubi dicimus

nonnulia fenfu nobis patefcere, alia vero ratiocinan-

do cognofci. Nec deerunt exempla, ubi ^res ipfse,

vel qualitates per fenfationem perceptibiles, fenfuum

nomine veniunr. e. g. ubi fenfus ^nos docere dicun¬

tur; cum tarnen per fenfus communiori fignificatu

fumtos difcamus; res autem nobis oblatae ^veram fui notionem menti ingenerent, atque adeo ^per has Deus,

natura au&or & moderator, ^nos erudiat. Haud ali-

ter atque ratio, quando nos ducere & fuo lumine

illuftrare dicitur, non folatn denotare poteft facul-

tatem comparandi Sc concludendi, nec folas ejus operationes: fed ^res fimul connotat vel fenfibus im-

B 2 medi-

%2 De Senjationibus

mediate perceptas, vel aliena experientia in forum quafi menris & examen addu&as, quae rite explo-

rat« veram nobis Cognitionen) fubminiftrant, (i ad noftram & aliorum feiicitacem promovendam,

atque ita ad gloriarn Creatoris illuftrandam, hac fe-

dulo & prudenrer utimur, genuinam nobis fapien- tiam, Deo bene fortunante, conciliant» Hac ^vero

fenfuum diverfa ac multiplici fignificatione non (atis obfervata, fieri omnino facile poteft, ^ut fenfibus aii-

us operationem ^{aut opem} jure tribuat, quam alter

non immerito iisdem denegar, ^{nec rara} hujus rei in

controverfiis inveniuntur exempla; maxime ubi de Ideis innatis vel defendendis vel repudiandis bona fi-

de pugnanc finceri veritatis ac fapientiae dolores &

ainatores,

§. V.

Diu nota fuit diftin&io fenfus in externum

atque internura, ubi jam facultas fentiendi, pro di-

verfitate obje&orum, varia ftatuicur, jam ipfa fen- fatio, prout in obje&is externis aut internis experi-

undis verfatur, varia obtinet nomina. Facultas per-

cipiendi ftatum corporis fui,dici iolet fenfus exter-

nuSy quemadmodum Facultas percipiendi mutario-

nes animae vocatur fenfus internus. Sic fenio ex-

terno res extra fe exfiftentes dignofcere mens dici-

tur: fenfu autem interno fuas cognofcere operatio-

nes atque pafliones, qu« externis fentiendi orga-

nis obfervari nequeunt. Sed cum anima feipfam

cognofcere & ab aliis fubftantiis dikernere non pos-

Externis £? inurnis. ₁₃ fit, nifi ubi earum antea fibi notionem adquifivit,

neque fe ^ut fencientem, lsetantem auttriftem unquam cogitet, nifi res fimul auc qualitates Sc aäiones ex¬

tra fe obvias & fenfu _perceptas repnefentat, nec fuse Ileitis aut doloris fenium a rebus Sc eventi- bus gratis aut moleftis prorfus abfixahere poffit, ut

obje&orum fimul laetificantuim auc dolorificorum non fit fibi confcia: facile patet fenfum incernum fem-

per aliquem ad ^externum habere refpe&um, atque adeo eandem facultatem fentiendi generaeim lumeam

in pluribus rebus vel fimul vel fuccefiive contem-

plandis efie operofam. Operatio enim tum fubje£fcum

tum obje&um, cum variis utriusque momencis ^, fup- ponit: Sc adfettus ^neque in animo revera exoriri ne*

que concipi poteft, nifi fenfationes moventes jueun-

dae vel acerbae nosmec agitaverint. Diverfas igicur

heic funt ejusdem animae fentientis operationes, quae licet ex iisdem rerum qualitatibus & eadem ^cogao-

feendi vi natural* oriantur, modo tarnen pereipien«

di & obieclis fingularibus mirifice differunt*

§> VL

Aliter certe rem externarn pereipimus atqu«

de ejus exfiftentia & obfervatis qualitatibus intimam adquirimus perlvafionem: & alia qua dam ratione

ipfum experimur animi fenfum ejusdemque in gau-

dia vel taedia excitanda infiuxum» In priori, cafu ohjeftum omnino extra animum exfiftit, ab a&u per- eipiendi prorfus diftin&um ^{ac feparatumr} atque adeo

exfiftentia ejus ab a&u pereipientis non dependet,.

Sic hortum & arbores virefeentes oculis obje£tas

B 3 quan«

14 De Senfationibuf

quando obfervamus hajc obje&a, ^non tantum a fe

invi'cem _per varios chara&eres difcernimns, Ted ec-

iam a nobis noftroque adlu fentiendi manifefto di*

ftingvimus. Ha?c fenfatio, quam Cei. Thom„ Reid perceptioncm fpeciatim nominat, c) externa merico dicitur, & quamdiu nihil niii veritas hujus obferva-

tionis fpe&atur, gnftum internum animi ^non afficic, fed, ut aliae veritates omnes, per fe voluntati feu appetendi aut averfandi facultati eft indifferens. In

pofteriori autem cafu, feu quando ipfum animi fen- lum, eundemque vel gratum vel ingratrm, pereipi-

mus, obje&um non eft ab ipfo fentiendi a£tu diver- fum, neque extra fubftantiam fentientem exfiflere _pot- eft. Neque enim proprie fenfatio datnr fenfus hu- jus dele&antis, aut adfligentis: fed ipfa fenfatio e-

jusmodi intima ^{nos aut} dele&at aut adfligit. Sic fi quis ex rebus vifui obje&is dele£htionem fentit aut

incommoditatem, is fenfationem hanc ab ipfa ^rerum pereeptione haud diffieuker difeernit, eamque effe quidpiam experitur in animo quafi enatum ac red¬

dens atque ab objecto quovis externo diftin£tum pla¬

ne atque diverfum. Internam hanc dicere poffumus fenfationem, _quae quamvis cauffam in rebus extra mentem exfiftentibus & agentibus agnofeat, ipfa ta¬

rnen animo eft obje&um immediatum, & ab ipfa

natura noftrae conftitutione, quatenus haec ^a di ver-

___

fis

b) Recbérches fur P entenäement bumain. Cbap. VI. SeEl.

20, Qui percelebris auclor ardunm doSlrinam de intelleShi bumano in boc libro mir a diligentia ac foliditate explieuit E/

*d prineipia fenjus communis reduxit.

Externis internis. IJ fis rebus & earum qualitatibus & operationibus mo veri feu ad fenciendum excitari poteft, ftne ulla prx*

via ele&ione auc praeparatione, duxit originem. Ne-

que enim per confvetudinem ta!is perceptio atque fenfatio adquiritur, neque ullo rariocinio debetur;

fed ipfis mentis _rerumque viribus & quaütadbus eil

adfcribenda.

§. VII.

Rever. A. Rydelius in exercitat. Rar. Part, III

& tabula hoic parti adjun&a, diftinguit fenfum in Externum, internmn & intimum ßve mentalem.

Atque negari nequit, hane diftin&ionem aliquod

habere fundamenrum. Nam fenfuum externorum

Organa pofita func in externa corporis noftri fuperfi»

cie, & ad animam deferunt ^eas mutationes, quae ab obj &orum externorum contaöu in _corpore no- ftro excitantur. Per fenfum internum percipimus

ea, quae inträ fuperficiem corporis noftri, praefertim

in ftatu praeternaturali contingunt. Huc referre pos- fumus fenfum vertiginis & delirii; nec non fomnia,

omnesque imaginationis & memoriae involuntarias operationes. Prasterea in morbis femimus ftepe pul-

fum fanguinis, paipitationem cordis, 8z ^motorn in-

teftinorum cum dolore conjun&um: ^{qu^ om} nia per Organa interna percipiunrur, fed longe also & di»

verfo modo, quam per taSfcum ordinarium peragi vi- dentur, <5r in ftatu corporis fanov nullam ex his mu- tationibus fennmns. In demenribus & furiofis hic fenfus internus, ftepe externö plane repugnat & con¬

tra-

61 De Senßtionibus Externis & internis.

trarius efr, dum ejusmodi miferi fe efle vitrum, bu-

tyrum, avenatn, Sc quse lunt aiia abfurda, contra fenfum cummunem fentiunt. Senius intimus leu

mentalis coincidere videtur cum ipfä animae adper- ceptione (ive confcientia fui, vi cujus anirna adpre-

hendit fuas perceptiones, fuas ideas, fua judicia,

ratiocinia, fuas commotiones gratas vel ingratas

fuas a&iones & inclinationes liberss, fuam volupta*

tem luumque taedium. CelTantibus fenfationibus

externis & internis, quiefcic etiam fenfus intimu?.

Hifcc enim tribus fenfibus & fenfationibus anima hu¬

mana omnes fuas primitivas perceptiones debet: fed

in his fua fponte ip(i oblatis ^non lubbftit & adquie- fcit, verum ad eas refle&endo, comparando, fejun- gendo & componendo tendit & contendere debet,

ad fuam ftabiliendam felicitatem, divinamque Majeftatem cum gaudio in seternum

celebrandam.

F1N1S.

^ Quid eß ßultius, quam incerta pro certis habere?

Cicero.