TRI LAI

i/!7 D. f ^Ό.

DISSERTATIO,

DE

IN FLU XU PROVIDENTIA:

DIVINA

IN

SECUNDAM ET ADVERSAM

FORTUNAM ₅

quam,

CONS. AMPL. FACULT. PHIL. VPSAL.

SUB AU SPICHS

Ρ Ε TRI NICO LAI

CHRISTIERNIN,

philos. et j. u. d. log. et metaph. prof. reg. et or9t

in audit. carol. maj. die £joct. a. mdcclxxvi.

boris α.

μ.

soli tis

PUBL1C/E C ENS URSE MODESTE SUBjlCIT,

alumnus regi us

ΗAQUINUS BERGENHEM,

dalia vermelandus.

Cetttum doclum homittum conßlia fola hat devincit den

Fortuna, plautus.

u ρ s a l i JE, Typis edmannianis*

In Sacram Reciam Maj statem

Μ AGN Μ FIDE l VIR Ο

ReGIAE CåNCELLARIAE CONSiLiARiOj

Equiti Aür. de Stella Polari Splendidissimo

PERILLUSTRI ac GENEROSISSIMO

D:NO FREDR. ULLR.

WALLENSTRÅLE

nec non

FIRO

SUMME REVERENDO ntque AMPLISSIMO

Ad Regiam Academ. Ufsal. Oeconom. Practices

PROF ESSOR1 CELEBERR1M0

D:no Mag. J Ο Η Α Ν Ν I LOSTBOM,

PATRONISMAXIMIS.

Jn bvatijjimis Fefiris condecovatas tefferam animi grati ac vener (ihundi, hafce Nomimbus, vcluit pagellas cele- ⁰ debüii

AUCTOR ^et RESPONDENS.

§· ϊ·

mnibus in univerfum diiciplinis hoc' eil com¬

mune, ut exiilentiam earum rerum, qute cra«

»flantur., in conceflss ponant, neque adeo de-

monflrationem ejus operofam moliancur. Juris coniul«

tus leges dar i Civiles fine demonflratione adrnittit; me«

dicus corpora fana aut morbofa, herbas falubres aut no-

xias, & quas plura funt ialutaris hujus fcientite objefta,

exiflere non demonilraf; philciophus exiilentiam rerum

tum vifibilium ^tum plurium invifibilium non argumen¬

ta oflendit, ied per obfervationes extra controverfiam

adiumif. Nubis igitur vitio non vertetur, quod, influ*

xum providentis divinte in fortunam hominum, turn

iecundam tum adverfam ^, brevi meditatione oflenfuri,

extra aleam dubitationis, palroariam ha η c & firmiffimam

religioms columnam collocemus, quod exiftat Deus o-

ptimus Sc porenriilimus, ^totum hoc univerfum a fe con-

ditum fapientiiTime fuflentans & gubernans. Etenim

htec res ita eil in promtu , ut difputatione non egeat, quamvis multi nihrlominus eam vario argumentorum

genere, ied difpari fucceiTu, demonilrare nullo non tem¬

pore , ftnt conati. Nobiscum vero prteclare a3um pu-

tabimns, fi paucula, qure huic fubilruch fundamento ^,

in caulla hac iublimiori adducimus, Tuo B. L, ^nutu benigniore non prorfus indigna judicaveris.

§. IL

Fruftra oranino Deus totum hoc univerfum ad certos

A fines

4 De Influxu Providentia Divinaτ

fines obtinendos condidiiTet, nifi rerum difpofitionem,

& fingulorum, qui illis accidunt, ^eventuum dire&ionem

fimul iufcipere & prasitare voluiffet. Eorum enim du-

dum explofa e(T fententia, qui mu-ndum hunc ^a Deo i-

ta adornatum finxerunt & creatum, ut ab co quafi ^re- cedens, fuis ^res conditas relinquat viribus, fuisque res finitas feie diiponere legibus & effeitibus permittat» U-

trum hoc potuißet Deus facere, vana jam curiofitate a nobis qua?rkur, poftquam certiori dudum informatione edo&i iumus

,

omnia, qua? feriem hanc rerum creata-

rum conftituunt, maxima, minima, ^a Deo femper in- ipici, Eumque pradentem fingula pra?potenti & fapien- tiilima iua manu inftinere ac gubernare. Duo enim haec ad notionem Providentia? Divina? requiruntur, utexiften-

tiam cun&orum continuet, & fingulas eorum vices &

mutationes adeo fapienter dirigat ac conne&at, ut ad fi¬

nes optimos liberrima bonitate conftitutos, mirifice ^ac

certo collineent. Addunt nonnulli concurfum _{Dei gene-} ralem, _quo vires fubftantiarum a&ivae iuftentari dicunt.

Sed itri&iori hoc fignificatu, notionem hic iufiencatio-

nis manifeito ingreditur, & fi latius explicatur, totam

providentiam exhaurif3 fi quidem Deus ad omnes res com-

pofitas tum confervandas ^tum regendas concurrit , feu aftuofiflimus eft. Quin & confervationis notio eo us- que extendi pottft, ut gubernationem ^quoque iuo cora-

ple&atur ambitu; quarenus non exiftentiam tantum fim- plicium, Ted compoiitorura etiam ordinem, feu connexio-

nem mufationum & eventuum iucceilivorum, ad finem fapientiifime dirigendo confervat. Ceterum paterna, qua mundus regitur, Providentia ^, omnem continer a£tum ^,

finibus Dei confequendis necesfarium» ^atque adeo ad

totam hominis ad _perpetua gaudia perducendi Oecono·

miam feie exporrigit, ut qui providam Dei curam ne- gaverit„ idem ^nec revelationem natura? viribus iuperan-

tem,

in fecundam Ztf adver[am foriunam; j

tem

_,

nec ipfum reilaurationis beneficium, neque aftus

gratis emendatricis agnofcere poffit, Ted religionem ^o-

mnem pra&icam contemnat & rejiciat. Qui vero pro-

videntiam agnofcit Divinam, atque eidem fata fua non

tam permittit, ^quam potius commifla novit & gaudet,

maximum inde in utraque fortuna folatium habet δί

emolumentum.

§. III.

Per fortunam, omiifis aliis hujus vocabuli iignifi-

cationibus, ftatum heic intelligimus hominis vel profpe-

rura vel afflictum3 ieu quo varia fentit comraoda aut incommoda, quas a libero noflro arbitrio ^non pendent.

Nequc enim femper hoc nomine venit flatus ex caus-

fis occultis aut improvifis oriundus; quamvis haec figni-

ficatio videatur eile propria, & fortunx pro dire&ione quadam fatorum ab hominibus Providentias Divinas igna-

ris habitas inprimis adcommodata: quo fenfu etiam for¬

tunx bona & munera dicuneur commoda quasvis, a

naturac dotibus & laborum efFeåibus diverfa, atque la-,

tentibus tantum cauffis ^aut infperatis eventibus attribu-

enda. Sed quasvis etiam fata lastiora aut trifliora fortu-

nac vocabulo infigniuntur, etiam illa, quorum caufias

non ignoramus propiores & ad quas comparanda noftris

quoque a&ionibus concurrimus. Hinc fecunda fortuna

dicitur felicior rerum curfus & confiliorum fucceflus; &

quibus ex animi fententia, cunßa cedunt, forrunati au- diunt, unde etiam opes, quatenus ad felicitatem no- flram re&e adquifitas & ufurpatns, haud parum faciunt,

fortunarum habent appellationem ^, quia non plene funt

in noftra poteflate. Adverfam autem fortunam dicimus

ilatum noflrum incommodum & adfli&iorem, quo vel ex defe&u vel ex finiflra ufurpatkme rerum & qualitatum, ingratas percipimus fenfationes, five cafu quodam inopi-

A 2 na-

6 ^De Infliixu Providentia Divin<e

natOs- mala nos adonuntur, five noftras aut aliorum ira- prudentes actiones cotnitantur. Ad hanc vero fortunarn

ntramqire, quomodo concurrat divina providenas, bre«

viter oftendere, noftruro jam eft mftkuium..

§. IV.

Ante vero quam ad Providentias influxum in fata

dominum profpera aut adverfa paulo curadus conteca-

plandiim atque explicandum accedarous* quatftioni oc- currendum eft, quas rem totam in dubium ^vocare videtur, ^utrum quisque, quemadmodum, proverbii lo-

co dici folet, fotcunas faber fit iuas, ieu num fui cnique

mores fortunam förment _atque coneilient l Negati cer-

te non poceft, aliquid ad felicitatem noftram bonas Sc prudentes eo ienia conducere a&iones, ut e an dera ma-

Iis moribus negligentia & im prüden? ia femper minui at¬

que turbari certum fit3 quod vel ex ipia notione bene

Sc male, prudenter & imprudenter ffeorum intelligitur.

Mortalium tarnen poteflas, fuam falutem & commoda eciam in hac vita efficiendi, aräifömis limitibus cir- eumfcripta eft. Noftras enim volitiones quibus bona quasvis cupimus ^, inanfa voca manent, nifi Deus bona

Sc benefieia fua nobis ccncefterit & obtulerif.. Hase non ereare & ad nos pertrahere, ied unice recipere, retinere

& refte adhibere poffumus ; vel eciam negligere, rejice-

re aut iis abuti. Priori vivendi ratione per Dei gratiam fortunati evadimus: pofteriori, noftra culpa in miieriam

& incommoda quasvis ruimus. Homines enim refte &

fapienter agendo, facultates fuas & ^res ipforum ufui ^a

Deo datas Sc deftinatas, in iua Sc aliorum convertunt

commoda _, quibus carendum omnino fuiflet, fi hanc

morum integntatem Sc bipientem agendi rationem ih- termififlent: mala autem defignando Sc pafrando facino-

ra, viribus fuis Sc rebus diyinitus conceffis, in fuam alio¬

rum-

in ficnnäam & adverfam fortumm \ 7

rumque abutuntur perniciero, aut cerfe noxam, qua;

incermiills malis a£tionibus & omiflionibus evitari pos- iet. Sic piger inopioe ^, intemperans minus firmae valetil·-

dinis, injuftus odii in fe p!u imorum ^, impius deficien«

tis jucundiilimas in adveriis coniolationis, quae hac fub-

lata haud raro fequitur

^,

deiperationis, ipfe faber eft * indefeiTam induilriam, auream mediocritatera, candi- dam juflitiam & pietarem in omnibus utilem, qui fer- vaveric, vitam fibi plerumque parat fauftam, com mo¬

dern _, firmaque corporis lanicate, bonorum ornnium fa^

vore, & feniu pradentis & beneficentiiTimi Numinis fva- viflimo condecoratam. Nemo enim fruftra plane pro- bitali fervit, ^nec fuis 'unquaro poenis & aerumnis tan¬

dem caret iniquitas: immo nec in ipfis fatis fortuitis,

quas a noftris adionibus non pendent, omnis exulat ^mo-

rum ac prudentiae in fortunam influxus; liquidem ho-

mo fapiens & probus, occaiiones bona honefte adqui- rendi, & mala removendi, diligenter obfervat, easque iua negligentia e manibus elabi baut finit; commodis

etiam praeter opinionem oblatis, recte fruitur

^,

& mala nullo iuo merito nullaque culpa provocata, aequo δε forti animo ferre didicit

_,

& fpe laetioris exicus lenk

ac fuperat: ftulti ^vero & improbi, innumeras oppor- tunitates

_,

iuas augendi perfe&iones ^, _partim iocor-

dia ac negligentia, partim etiam fua pravitafe amit-

tunt δε rejiciunt _; & pra?terea commodis fuis retfe uti, <St incommoda (ine murmure & querdis pati ne*

iciunt. Hos igitur ^, nolentes fata trahunt velut ob- torto collo: illi vero lceti ac volenfes, paterna Crea-

toris ducuntur manu. Non igitur fine causfa fortu*

nam dicimus hoc ienfu moribus cujugque adcommo-

dari. Sed abfit tarnen ut noftrar prudentiae noftrisque a- dionibus tantum in fatis noftris formandis tribuamus,

ut providas Dei gratias potentiffimie, cui cunita debe-

A 3 mus^

8 De lnfluxu Providentia? Div i na.

mus, animo turpiifime ingrato fimus immemorcs. Deus

iane varias & plurimas cuiiibet fuppeditac occafiones

bene beateque vivendi: has diligenter tantum arripere

eisque bene uti, noftras induftriae & circumfpe&ioni

reliktum; & fic ie gerenda, homines felicera confiliorum

exitum Deo fecundante & per rerum externarum bene-

volam difpofitionero concurrente, adtingere poilunt, il

autem Divina rerum fepientiflima gubernatio hominis

defideriis adveriatur, fruftranea evadic omnis noftra di¬

ligentia & prudentia, id quod hiitoriae docent & expe-

rientia quotidie confirmat.

§. v.

Quod igitur ad fortunam fecundam attinet, hane

quidem Divinae Providentias acceptam referre nemo du-

bitat, nifi qui nocentiffiraa Deiftarum arrogantia cor-

repcus fuerit atque occaecatus. Ut enim nos his doti-

bus naturae prasditos producere ipfi non potuimus, ita

cetera rerum circumftantium momenta , quae ad faculta-

tes perpolicndas, bonorumque adquifitionem & ufuratn

maxime faciunt, nobis plerumque infciis & otiofis, Con-

ditor fummus liberrima fua bonitate ordinavit ac difpo-

fuit. Quis iuae unquam fapientiae tribuere poteft, quod

bis & non aliis Parentibus ^, hoc in primis loco aut tem¬

pore natus fit, & in horum hominum coniortio edu-

catus? cum tarnen hasc omnia maximum ad bene beate¬

que vivendum pondus habere foleant. Nonne qui fa¬

na gaudeat mente, viribusque corporis integris,_ itupi-

dus, mancus & morboius naici potuiilet? dicis, in an- tegreifis & comitantibus rerum vicibus, hxc (uara inve-

nire rationera, ut adeo non opus fit, ad curam Dei

fingularem & concurfum immediatum provocare: fed

regero; cauflas proximas per ie tantas non efficere pos-

fe yarietates, cum facultates fint generales & ad fingu-

in fecundam adverfam fortunam ⁹

las a&iones fine peculiari ratione indifferentesί neque

enim One provido dire&orc ad hoc potius quam aliud

obje&um, cauffa; fuas exferunt & applicant vires. Di-

vinus autem in mundum concurfus immediatus eff, non

quod fine ulla materia, & fine iubfidiis paratis, fingu-

las rerum commutationes operetur, fed quia media &

mediorum combinationes ipfe efficitj ideoque ^non ab-

iens per cauflas intermedias ab alio produ&as, totam

hanc rerum univerfitatem & eventuum quaii catenam iuftinet ac moderatur: ^verum prsfentiffimus benignam, faplentern 5c prjepotentem rebus dirigendis ubique ad-

roovet manum. Mens enim noftra generatim ad vera contemplanda & bona adpetenda propendet, ratio au¬

tem cur ad unum prae ceteris adtendat ^, vel fua cupidi«

täte feratur, non eil ipia facultas mentis generalis &

indeferminata , Ted fingulare quoddam incitamentum ex diveria rerum indole vel in agentem impreffione plerum-

que defumtum, quod pro lubitu adducere aut mutare

nemo poteft. Homo

^,

qui non per modum trunci aut

Japidis, Ted ut ens liberum, leniu boni aut mali flehen·

dum, a Deo commovetur», praecipuam hoc ipfo exer-

cet libertatem

,

quud ie Divinae gubernationi lubens iub-

jiciat, bonis divinitus conceflis impigre utatur eademque

retineat. Interim laeta qua?vis & profpera Deus largi-

tur, qui ubi bona generi noffro laboribus vendere di- citur, ^non hic eff fenius

,

quod nos laborando, ad be«

neficia nobis prajffanda ipfum incitemus, fed quod is

ad induffnam & labores nos exffimulet, eosque tan- quam modum utilia quaerendi ordinarium dirigat &

fortunet. Sic mentis emendationem, corporis ianitatem,

amicorum benevolentiam, fufffcientem opum copiam,

genus vitiE honorificum aut certe honeffum, cafus deni«

que omnes profperos & ^cventus confiliorum optatos

^,

fapiens quisque, donis fummi Numinis & haud obicuris

Providentia Divinae documentis annumerat. §, 6»

lo Be Influxu Providentia Divin ^&

§. VI

Ådverfam autem fortunam Divinas etiam gubernatio-

ni iuarn debere originem, non omnibus a?que vifum probabile. Cum enim inter perfe&iones Dei iumma

merito ntimeretur bonitas, unde nihil niii bonum pro-

inanare pofle videtur; & in mundo multa compareat miferia; antiquis pariter ac recentioribus nonnullis pla-

cuit, duo ftatuere principia, quorum unum bona quse- vis, alterum mala & triftia mortalibus immittere dice-

retur. Nec multum ab his, eorum diicrepat ientenfia, qui, unum licet mundi gubernatorem .agnofcant, duo

tarnen repugnantia eidem addunt adtributa, bonitatem

& juftitiam, illi lastiora ^, huic vero triftiora tnbuentes

fata. Sed ut duplicis fabricatores principii, aut unici-

tatem Dei impugnant, aut providentix Divinte univer-

falitatem limitant; ita juftitiam bonitati qui oppoiitam fingunt ; erroneas harum virtutum fovent ideas, earum-

que concordiam in fingulis Dei operibus non vident.

Valeret autem ille de bonitate Divina, maiis originem

non datura, fcrupulus, fl quid abfolute malum feu Di-

vinis finibus optimis, omni reibestu repugnans in mun-

do vel exifteret vel eveniret. jamvero ^{cum res om} ηes

per fe bonee fint, & actiones erroneae, qutE in adplica-

tionc rerum a nobis faepius committuntur, earumque

conie£taria peracerba, una cum ceteris fenfationibus in-

gratis, noftra tantum culpa contingant & ad metam

tandem bonam & Divinis perfe&iombus dignam fapien-

tiilime dirigantur, id quod eventus interdum docet,

promiilio autem veraciftimi Numinis tuto fperare ju-

bet; tota illa de malis cum benignitatej Dei non conci-

liandis querela, prorfus evaneicit. Nullam enim iub-

ftantiam Deus eum in finem produxit, ut cruc;atus Sc

aerumnas fine fua culpa tantum perferret, fed^ difpofitio

ejus adeo eil admiranda, ut grata fint ingratis permix-

in fecundam & adver/am fortunam. u

fa, non ut impediatur, fed mira eventuum varietats

promoveacur finis, qui fummam Dei Majeftatem decet.

§. VII.

Certuro quidem eil, hominem fua culpa in vana fe prarcipitare mala Sc infortunia, qute ration?s & cir- cumfpe&ionis diligentiori uiu vitare ftepe poiiet, tarnen multi & innumeri no b is accidunt caius ad ver Γι

,

quos nulla cautione vel diligentiftimo virium ufu vitare haud

valemus ₅ ideoque miieria noftra magis quidem ^a nobis pendet, ^quam Felicitas & fécunda fortuna, neutiquam vero

in noftra unice pofita eft poteftate. Qui igifur nobis iefe

ofFerunt caius triftiores, quos noftris non adduximus

faäis pravis aut erroneis, quales funt nonnunquam mor- bi, ^annona? Caritas, bella, inundationes, incendia, Sc

qua? cetera iunt infortunia, pluribus fimul fine morum diicrimine scerba

,

non fato cuidam fatuo ied occultlo-

ri Summi Moderatoris difpofitioni funt tribuendi. Qute

vero mala vel pravis moribus ^per naturam quafi ad-

hacrent, vel _poenarum Ioco irrogantur, non quidem a

quodam decreto Dei abfoluto ieu determinatione nullis

nixa rationibus derivari debent, fiquidsm Deus dignita-

ti Sc indigentiae cujusque, curam fuam iapientiilime at- temperat: fed falluntur tarnen, qui ^vana Divinse glori«

diminuendo timidicate du<fti, providentiam Dei a malis a&ibus

,

eorumque confe£tariis prorfus excludunt, qui-

que adeo laudem perpetuae & nuspiam Interrupts rerum Sc mutation um omnium gubernationis, ipfi adiroere non verentur. Deus narnaue omnifcius, varia mala, ho-

mintim vitio Sc culpa patrari interdum permittit, quia limul videt ornnia bona, quar partim ad piorum ^ma¬

jorem exercitationem & firmiorem perieverantiam, par¬

tim ad improborum corfe&ionem & reprebeniionem,

per Ejus iapientiflimam diipofnionem iade fiuunt &

B son-

12 De Infi. Provid. Div. in fecund, of ndverf. fortun, coniequuntur : adeo nempe, ut non minus mal? Sc in- felices, _quam probi & felices , ad venerationem Sum¬

ma? Üei bonitatis & juftitia? in perroiilione Si direäio·

ne peccatomm, tandem permoveantur, Sic Dens finf.

ftra nobis fata diftribuens, innumeras bonas inchnationes

& aftiones _promovet, vina& facinora plurima cohibet,

atque improbos in ipfo ftultitiar ac malitia? curlu retar- dat & confiflere jubet, ur excirara per tribulationem at- tentione, neceflitatem gratis atque emendationis vide-

ant, & qua? huc fipectant, fubfidia iubentes arripiant.

Hocautem ienfu, falva mentis übertäte, _utramque Deus

fortunam dirigit, nec ullum nobis vel tantillum accidit

comodum vel incommodum

,

fine voluntate guberna-

trice celfi bujus & infinite benigni Parentis. Nemo igi-

tur ob indicia faventioris iortis iuperbiat, iisdemque

tribuat niroium. Dona iunt gratuica, fåcile amitti «Sc

retrahi poiTunt. Nemo etiam forte prellus graviori ^,

liberationem & mitiora fata defperet. Manus enira Dei,

qua? vulneravit, fanare etiam valet; & quia fic pro- mifit, ipem noilram minime frufirabit, Itaque dum

affiiutis miferana hane Deifta? occinunt conioiationem:

feras quod viutari nequit* hoc in adverfis paritet ac ie-

cundis fymbolo niticur, pius Providentia alum-

nus : Qmnia fuo tempore JQ&üS

~optime difponij:.

& D. G.

Cnduca & fragilia

^,

puerihhus ronfentanea crepundiis Junt ifia, qua vires atque opes humana voenntur. Affluum fuhno, repente dilahuntur,

uullo in loco

,

tiulh in perfona fiahilihut nixa ra di c i hus confißunt, fed incertijjimo flatu fortvna huc atque illuc ach , qtios in fuhlime extultrint, improvifo recurfu deflitutosy in profunda eladium miferahiliter imtnergunt.

Valerius Maximus.