Dissertatio de cognitione regularum moralium vulgari. Quam cons. ampl. fac. philos. Ups. præside mag. Dan. Boëthio ... publice proponit. Carolus Johannes Ihrmark, stip. reg. Vestmannus. In audit. Gust. maj. d. III Junii MDCCXCV. Horis consvetis

DJSSERTAT10 DE

COGNITIONE

REGÜLARUM

MORALIUM

VULGARI

y-—a.-— • ■— MMi .■ . i <—. QUAM

CONS. AMPL. FAC. PHI LOS. UPS.

PR^SIDE

håg.

dan.

boethio,

Éth, et Pol.it. Prof. Reg. et Ord.

PUBLICE PUOPONIT.

CAROLUS

_JOHANNES

_IRRMARK,

Stip. Reg. Vestmanniis.

IN AUDIT. GUST. _{MAJ. D. III JUNII MDCCXCV.}

Horis _Confuetis.

UPS_ALI^E,

KONUNGENS T

BORGMÄSTAREN

ÄDEL och HÖGAKTAD Ts HERR

S'

SAMT DESS FRU

iÖTHEl

FÖDD

_BRANDBERG3

MINE VÄLGÖRARE/

Dä_jag ej annat medelfer

Att Er min _{tackfamhét förklara},

Mä detta _{offer, fom jag ger,} Därtill ett litet tecken vara!

För _{mig är icke ofr igt mer,}

Än att i minnet djupt Ert ädelmod bevara —►

Må Edert ode blott emot min ofan fvarad Den_{fållhet Nifårtjent} fkaÜ _{då belöna Er — .}

Med _{djupaße vördnad framhärdar EDER}

odmjokafte tjenare

DE

CGGNITiONE REGULARUM

MQRALIUM VULGARI.

■

, §.

i."

Inesfe

veri

humans

& _opinionum

namrs normam, qus

_{ac rernrxi mutabili poteftati}

racnti

ideam

non fabjecti prctii ita ingenerac, _ut

ad

illud

fponta-neo virium ufu adquirendum _nemorationis particcps non femet obligatum faceacuc, libenter

fibi

perfvt-dent omnes., qui non

abje&am nimis

de homine

fo«

vere voluerinc opiuionem. Ornnes

de

_natura

homi¬

nis moraii _{difquliitiones eo}

_fpe&ant,

_ut

_cfficiatur>

_an

hsc _perfvafio

_fundamentis

_extra

_dubitationis

_aleani

pcfitis roborari

posfit,

atque eapropter

irsftituuntur,

ut diftinfåe appareat, qus Sc qualis

fit hsc

_norma Sc _{quomodo natura infit}

_humans.

_Manifcftum

uni-cuique

esfe

putamus, oportere

oninia,

quatcnus na¬

tura inesfe rite dici posfint, vim fuam

prodere &

veftigia de fua

exfiftentia teftatura

imprimere,

ut

pri-snum _{apta materia} Sc

occafto,

_qua

fe exferant,

fub-rniniftrata fuerit: fieri _itaque non poteft, quin in

ju-diciis & _{a£tionibus-, quales communiter inter}

homi-nes _valent, indubia

agnofcamus veftigia

immutabilis

norms jufti 8c re£ti, fi eandem _revera

tribuere

hu¬

man« naturs _absquc formidine oppofiti

licebit.

4

De Cognitions

Reguhrium

fcio vcro an Iiis, _qu« eandcm produnc, vefligiis 5c

cffeQibus, a quibus ad _{norm« exfiftentiam}

concludi-mus, quales eosdem vel intra fe cxperiuntur

homi-nes, vei a confendente aliorum _{cxperienria rohorare}

posfunt, fatis tuco cosnrnitti posfit de morali

re&itu-dine _{Judicium, adeo ut inutilis & fuperv-acanea ha¬} ben _{posfit omnis de norma moralis reQicudinis,} il-lius indole ac fundamento disquifitio, _{qnas ad}

ean-dem _{ulterius, quam a confendente hominum fenfui}

& _{experientia, indagandam pergit. Fateor quidern}

ftudia _{Philofophanbum, in fundameneis moralitatis}

in-dagandis pofita, parum plerumque tini, quem fibi

propofitum habere debuisfent, conduxisfe*, haud

e-nim raro dubia & difficultates in luccm

protraxe-runc, quas nequidem fufpicaretur vulgiis, cceco 1c-gum, quas in pc&ore geftat, impetui in

judican-do cbediens. Sed falfo tarnen calculos fubducere mihi videretur ille, _{qui communi morcalium judicio}

fidens, curam impendere ad illius fundamenta ultra

hominum confendente _{opinione quaerenda o per«} non esfe _pretium cenfuerit; _{prxterquam enim quod} ingenium humanuni, ut primum ad res curiofius

in-quirendas excitatum fuerit, nulla vi, in re praeeipue tanti _{momenti, fuffocari potefi:, nec unquam fibi}

fa-tisfatfum _{esfe putare, antequam ipfum ultima funda¬} menta fibi videre _{videat; ipfa cognitio, qualis in com¬} muni hominum fenfu _{aepprobata videttir, vacilhns}

femper manebit, quamdiu ultima principia

Philofopho-rum cura adhuc dete&a non fuerint, _{quorum ope,}

quid inter res communi opinione aüprobatas verum 5c

Motilium _{Vulgnri. 5}

& quare verum fit conftet. Ad lueem hu'c noflrac

asfercioni conciliandam _{paueis indolem vulgaris} co-gnitionis regukrum moralium delcribere apud am-mum _{conftituimus,}

§. II.

Cognitionem vulgarem tam ab Erudita quam a

Philofophica communi loquendi ufu diftingvimus.

Dum enim & hxc & illa ftudio & _{propo-fito in} res _{colligendas & inqulrendas adquiricur, iåa e con¬}

trario, _{prout tulerint occaßones fortuito magis quam}

confilio _{quxiuar, oritur & crcfeit. Eft effefifcus.} facul-tatum _{cognofcendi homini a natura inditarum &}

ma-terix facultaribus _{objecfoe, non tantum (ine diftin&a}

cögnidone legum fccundem quas componitur, verum

etiarn (ine ullo confilio easdem _{pervedigandi onus,} & hoc _{prxcipue criccrio a Philofophica Cognition©}

differc, qlise a (hidio ipfas quxrendi leges _{incipit &}

a ratione earundem,

quam (ibi ipfi reddidisfe

vide-tur, progredient*, ab erudita vero eo diflinguitur, quod

illa maceriam _{quxrere, vulgaris vero (ibi oblatam}

tan-tum _{recipere videtur. Nec eruditx & Philpfophicae}

co-gnitionis indolem confundendam esfeputamus,

qtiam-vis _{altera akerius ope (ine detrimento civrere}

neque-aq narn eruditos, etjam in ipfa philofoph-ia, offcndis

haud paucos, quibus Philofophi notnen nulla nation«

tribuerc _{potes. Erudita (cilicet cognitio per fe}

hiffo-riea tantum eft & _{quamvis ftudio colle&a, di£ta<}

fa-£fcaque continec (ine ullo aiio in eorum! fundamcnu*

inquirendi confilio. quam ut appareat,. eaéem vokw*

di-b Ve Cognition*

Regulär

mm

diffca _{fa&aque fuisfe; dam}

_{Philoföphica}

_cognitio

prin-cipia qusrit, quorum

opc'

efficiatur

an

rcäe diÉfoi

fattave _fuerint, ncc antea quiefcit, quam

ad

uki-mum hujus

reÄitudinis

fundamentum

{c

pervenisfe

ita videt, ut rationem, cur ultcrius

qaserendum

non

fit, (ibi aliisque reddere

posfit.

Hsec

in

gcnere

ad

indoiem _{cognitionis vulgaris}

_ailata

_{indicant cognitio¬}

nern regularutn

moralium

vulgarem

defcribcndam

es-fe, per

effeclum

naturs

hominis

rationalis in

confi-Iiis, _{judiciisque de liberis}

_atfcionibus

_{hominum fine}

fpeciali cura ad

diftin&as

ideas

legum,

quae

ipfani

rationalitatem conftituunt, (ibiformandas confpicuum,

fivc tacita ad _{regulas liberis}

_a&ionibus

_praefcriptas

provocatio, quacenus in concreto

in

quolibet de

mo-rali re&itudine _{judicio adfunt, vei}

_inde

_abftrahendi

artificio _{feparatse menti}

_{fe prsfentes}

_fiftunt,

ante-quam ullum ultima

earundem

fundamenta

inquiren-di initum fucrit cpnfilium.

§, III

Veftigia cognitionis vulgaris

regularum,

quatc-nus morales _jure voeahds funt,

offendis

in omni

ju¬

dicio , quo honedam ab utili diftingvitur.

Horum

uniim vel alterum, in _{quibus confcientia rcgularum}

moralium luculentisfime femet _{proderc videtur, ad}

indoiem & virn _{cognitionis de qua loquimur}

adfcr-re lubet. Nihil omnino eft, quod in judiciis homi¬ num abfoluta & omni _exceptione

majori

adprobatio-ne _{dignum habetur, praeter id quod in voluntate}

bonum _{appellamus. Mangna ingenii}

_vis,

_fcicntiis

ar-Motalmm _Vulgäri. 7 artibiisque exculta,

fortis animus,

&

q as

funt

reif-qua, qus in pretio

habere

folenc ho

m

i

nes,

magni

quidem

faciuntur,

non tarnen per

fe

id

pretii

habent,

ut fine conditione, a fine, per bonam

voluntatem

u-nice _{propofito, petita}

_adprobari

_{posfint. Nec in}

_hoc

de bonitate voluntatis judicio, an eventus confilio

refpondeat, qusritur,

Ncque

magis

res externas

8c

earundem _{fruitio, fi} vel felicitatis defiderio

otnnimo-de _{fatisfaccrent, abfolute in bonis} cenferi _posfiimt,

fe-licem & felicitate dignum femper

diftingvimus4

nec

ulla bona homini audit felicitas, nifi ca conditione,

ut fclicitatc digno _competat.

In

ferio,

quod (ecum

confcicntia _{cogcnte inftituere}

_interdum

_non

_recufac

homo, examine de pretio

quod

jure

fibi

tribuere

poteft judicaturus,

vel,

quod

adhuc

faepius,

quae

pcr-verfa esfe folet hominum indoles, accidere fblet, de

pretio aliis

tribuendo

quaerens, annon

quisque

exte-nuari & clevari tam propria _quam

aliena

mcrita

dc-prehendit, ut primum

alias

eorundem caufts

detcge-re fibi videtur, _{quam non}

fucatam

re£H

revcrentiam?

Crefcit _{pretium, quod confiliis}

_{aciionibusque}

tribui-nius, eadsm ratione ac in caufis

easdem

producen-tibus immunitatem ab Iis, qus fcnfibus

jucunda

esfc

vel _{ingrato fenfu animos}

_hominum

_terrere

_folent,

animadvertere nobis videmur. Hsc fingula in vul¬

gär! cognitione frequenter

occurrentia

judicia

toti-dem funt ad _legem,

_phyficis

_{conditionibus}

_non fubje&am, ablolutam, &

libcrae

voluntati

datam

provocationes, atque indicia

legis

ultirnse,

qus

formam _{regulis vit#}

_addit,

_qua

_easdem

_{a prü¬}

den-/

g De Cögnitione

Regulär

ium

dentis praeceptis diftingvimus, & cujus

confcicntia,

quamvis ad

diftin&as adhuc

non

reda£h fueric ideas,

non fucataro virtutem _per (e commendat. Haec quoque fucre

legis indicia,

qu#

difquifitionibtis

Phi-lofophorum de rnorali hominis natura primam

prst-buerunt aniam, qua? omnes eo Ipetlsnt m eorum

fundamenta appar.eanc,. & diftinöe proponaneur.

Do-lendum vero eft, anod Phiiofophantium

disquiren-di cura -ad hsec fundamenta extra dubiura ponenda

minus _{contulerit, Ted potius in ife, quibus vim}

ro-burque addere debuerac & haud raro optaverat,

no-vas & _{vu'.go alias ignotns &} latisfime _patentes er-randi occaliones _{spperuerit, Sed an ab his iisdcm,}

qux

PhiloTophöndi

cura magis

confpieuos & latins

divagantes reddit, erroribus, cognitio vulgaris

ooini-no immunem lernet pnrftare & confervare poteft ? Videor mihi viderc, aitius in ipfa hurnana natura iate-re femina errorum, _{quae puritaci} regularum moralium

ctiam (ine ulla _{Philofophantium culpa obftant, qine} indicasfe eo _magis juvabic, _quo cercius inde

illulira-tum iri confidimus, _quac (it indoles cognitionis vulga¬

ris _regularum

_moralium.

§. IV.

Quaeftionem heic non movendam esfe

cxilBma-mus de erroribus, _{quae a corrupta}

& fenfuum

illece-bris capta voluncate originem

dueunt

atque

de

fre-quemibus (ophismatibus ex

impuro

hoc fönte

ad

{uffocandam conlcicntix vocem emananttbus. Sed

Mot alium _Vulgäri.

9

obftant, errores in _{cognicione vulgari, non magis}

quam in ea, quse Philofophandi ftudio procrcacur,

evitandi, quamdiu ultima & vera moralitatis

funda-menta adhuc non invcnta & extra dubium _pofita

fuerint, in _{quos prolabitnr humanum ingenium,}

quamvis nnllnm adfuerit fenfuum illeccbris

velifican-di confilium. Fieri fcilicet non _{poteft, quin in} qua-vis _{repraefcntatione rcgulae, confilia a&ionesque}

di-refturae, adfit idea finis, ad quem fpe£fcare debent.

Quotquot vero de iis, quae ad puram lcgum mor a-iium idcam formandam _{conducunt, ferio}

omnibus-que, quae Philofophia, qualis hac noftra aetate _majori

colluftrata eil _{luce, porrigit, fubfidiis inftru£ti} cogi-taverint mecum facile _{fatebuntur, pendere ipfam}

rc-gularum puritatcm a ratione, _{qua hic finis cjusquc}

cum regulis _{nexus mcnti fiflitur; quamdiu fcilicet}

re-gula propter finem aliunde conflitutum forrnäta vi*

detur, ultimo ad di£lamina _{prudentias reduci potefl}

illius _{indolis, adcoque re ipfa moralis csfe nequit, nifi fi¬} nis per _regulamoirni finis idea priorem _{propofitusfuerit.} Etomnes forfan _{conccdent, puram non esfc moralitatis}

idcam, _{quamdiu virn indolemque fuam a prudentia}

mu-tuatur, _{Jam veroalio ordine adcognitionemrerum}

pro-gredi humano non datum cfi _ingenio, quam utab iis,

quac in experientia oblata funt incipiat, hinc oblato¬

rum a fenfibus finium _prius

diftinäe

_{fibi confcia efl}

humana _{mens, quam regulae finem per fe}

conflituen-tis, & quamvis in ipfa facultate regulas formandi adfit

regulac abfolutse, hoc efl, a fine, aliunde dcfumpto, non

pcndentis requifitio, tarnen naturali & vix nifi per

Phi-De _{Cognitione Regularium}

Philofophiam ad intimos

facultatis,

qua

regul#

for-mantur, rccesfus perfcrutandos

admisfam

evitanda

confufione, reprefentationi omni

regularum

impuri

quid, (ive

quod idcm

eft

a

finc

aliunde

po

(i

to

petiti,

immifcetur _{quo vircus fuurn pretium}

_magis

_vcl

_mi¬

nus dire&e a prudentia _miitiiatiir.

Hinc,

qualis

vulga¬

ris csfe fölet, regularum cognitio obligandi vim illis

raro nifi a fanbtione petitam tribuit.

Ipfis moralis

naturae fundamentis nexu non divellendo copulata

eft _{requifitio, ut qua?}

_illa

_ut

_{rebta jubet}

_fan&ione

muniantur, (ed quamdiu perverfo

ordine

rectitudo

a fanbtione non vero fanbtio a re&itudine

dijudica-tur, rcgulis, quas fibi proponit

homo,

pura,

qualis

csfe deberec, non adeft moralitas, atque eam ob

cau-fam _{legalitatcm quidem, non autem verum}

_morale

pretium , parere posfunt.

Hxc impuritatis

femina

vulgari regularum cognitioni

imrnifta

eandem

fem¬

per fxdabunt, quamvis minus

confpicua &

non

a-deo late _{divagantia eadcm ibi}

_offendis,

_qeam

poft-quam Philofophantium cur-a

confufi cognitionis

vul¬

garis fenfus ad didinbtas redigere

duduerit

ideas,

&

fyftcmatum illis fuperdrubtorum

indole

quo

tandem

ferant, in aprico pofitum

fuerit.

Sunt duo

a

via,

quae ad veram moralitatis Cognitionen!

rebta tendit,

late _{patcntia diverticula, quorum akerum}

_ad

Epicu-rcidnum, alterum ad Mysftifmum ducit. Vulgus

pariter ac Phiiofophi communi errorc

vet in hoc

vel in illud illabuntur. _{Vulgus, qui non longius}

quam prout tulerit pråfens nccesfitatis fenfus

pro-greditur, fe de rebta deflexum esfe vix. fufpicatur,

Mutallum Vulgärt. il

& in crrorc tutus quiefcit; Philofophus _{vcro ad}

nie-tam confulto tendens via _{pergit, usquednm}

errori-bus, quos ipfe initio non fufpicatus fuit, adeo impli-catum fe _fiftk, ut, _{quamvis pedem omnino referre}

ipfe raro queat, anTarn tarnen aliis eodem fludio oc-cupatis verum tramitem tandem inveniendi praebeat. Et _{antequam hic inventus & indieiis vulgari} ocnlo-rum acie non minus quam excrcitatiori _faeiie

diftin-gvendis munitus

fucrit,

ab erroribus

perfedioni,

ad

quam tendere debemus, inimicis immunis vix com fervari _{poteft nlla neque vulgaris neque} Philofophi-ca regularum moralium _notio. Fundamcnta raora-litatis non tantum naturae nertrae indidit

Sapientis-fimus _{Creator, fed etiam purisfima Ethices praeeepta}

Sandisfima, fingulari beneficio ad nos propagata,

reli-gione cradidit; fed quae objedive pura & per fe ab

omni errandi _{periculo tuta rede dicis, fubjedive} five _{quatenus notiones de iisdem (ibi format humanuni}

ingenium facile errorum maculis inquinatur, ad quas

abftergendas & in porterum praeeavendas, nullum

nifi in _{Philofophia ad ultima moralitatis prineipia}

progresfa, unquam dabitur in humana poteftatc po-rttum rcmediuni.

§. V.

Ab errandi _{periculo tutam porro non invenies}

vulgarem rcgularum moralium cognitionem, quando

quaeftio fuerit de earundem _{applicationc, five ad}

pro-priam animi _{confiliorumque indolem dijudicandam,}

iive ad _{jura, quae fibi ad aliorum liberas adiones}

CO-12 DeCognitione

Regulär

tum

Motalium

Vulgaris

cocrcendas _permittere

_{posfunt homincs,}

determinan-da adhibeatur. Etjam ubi a pravo

affe&ibus

&

pro-priis commodis

indulgcndi

confilio immunem

con-fervasfe nobis _{ipfis ridemur mentem,}

_{facile evenit,}

ut abfoluta _legis moralis _praeeepta

conditioni

_{a prü¬}

fend virium noftrarum ftatu _{petita fubjiciamus,}

_&

fic virtutis ftudio, quod nifi femper ante

oculos

ver-fetur meta fublimis tdeo & e longinquo pofita, ut

continuis & _{fempiternis viritim incrcmentis}

_{fpes ci¬}

dern _{adpropingvandi urtice}

_fuleiri

_posfit,

_remoram objeiamus, &,

quod haud

raro

fieri

folet,

cxftingva-mus. Non lex ad virium Ted vires adlegis

menfu-ram, exigendae funt,

quod

nifi (ollicita

obfervaveri-mus, ea nec exitari neque

foveri poteft, anxia

men-tis follicitudo, qua ad

majorem

indies

moralem

per-fe&ionem non abrupto curfu

tendere datum eil:.

Monuimus quoque, erroribus

hnud

raro

pbnoxiam

esfe _{vulgarem regularum}

_moraiium

_cognicionem

_ad

jura hominum externa

dijudicanda applicatam.

Sex-centa funt hujus _rci documcnta _{quorum ea}

faltem

attentos oculos effugere _non posfe

credidimus,

_quse

ubique obvia

offendis

in

litibas

quas

de

juribus

lio-minum do&i _{pariter ac}

_{indofti hoc}

_noftro

prxci-pue aevo tanta animorum

contentione