• No results found

COGNITIONIS HUMANA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "COGNITIONIS HUMANA"

Copied!
30
0
0

Loading.... (view fulltext now)

Full text

(1)

% f

St

DiHerfatia DE

jftr

COGNITIONIS HUMANA

Cujus

Partem Priorem,

Conf. AmpL Ord. Philof. Upf.

Publica EruditorumCenfura Modefte Sulmittunt

CAROLUS ULRICUS GÖTHE,

Phil. Magv

Et

GUSTAVUS Z.

TISELIUS,

stiP. Reg.

Nericii

In Audit» Carol. Maj. D. XVIII. Decembr.

MDCCLXXL

H. A. M. -f,

UPS ALT/E,

Åpud JOH. EDMAN, Reg. Åcad. Typogrv

(2)

Clariffimo AUCTORI,

Genealogiain Cognitionis Human« Eruentu

Quo

Art

tendit

es edoclus

calamus

quid

? Quas pingis,

docuiße libct?

Götbe, tabellus (

En! Genealogiis es: generispapuliqae recenfes Stirpes, qua pretioforte fideque carent?

Ah minime! fcetus quo ßemmatis ordine gignit

Mens Humana fuos femine creta DEl Eruis, inventos chartis föderier adumbras:

Luce quid, £y quxvo, dignius ejjepotefi?

Sat coluit Mufqs germano fangvine jnnclas

Hellas terrarnm gloria prifca globi.

Attamen ba Jpisfis tenebris jacuere Sorores

Et patuit praeter nomina nuda putum.

Ornnes cum fove Mnemolynenpeperiße referturq

At partus potuit tradere nemo inodum.

Jmmo DEäs, Feteres, mulcentes peclus, adorant/

Ignorant vires ingeniique. Jui.

Nox ea nunc abht, veros ubicumque colores

Refiituit nitidus lumine folque /uot Quo frueris texens precfentis ftamina telce,

Orbis £? antiqiif myflica vifa fugis,

Non Jub commentis loqueris, fapientia (ImpfeXi, Quod placet, ac ordo purus ubiqne micat»

Örtum notitlas noßrce feriemqtie refolvens Difciplinarum vincla propinqua prabas.

Afira polosque petant atii, Tußßic ad unum Centrum, quo pendet, Cor puto, tota falus*

Sic Hominum gnarus fortis mifcr&que laborum

Scis quoque quod vites dulce levamen erit:

Fac^ precor, idcirco, poß hinc dum lucejruamur,

Ambobus Parcce dumfua fila trabant3 Fcedus amicitia nos inter firmiter i&um

Sit Jan&Wh kttrtS äelici/isque fevat*

JAC. DUY^RUS,

(3)

jjoivtpc '/] öiå'cto"/.ei ty\v (fvaiv, oixeicae yolg vtro/teifisvote nettgois ccgy.ccrtcpév/iv tt^cV tjjV Ijc rys såtiiocs iv^rislocv.

Diod. Sic.

§. I.> i

01 n ca licet tempora itfcidenirmS;, qui-1

bus fa&um effe, utintelligentias ha¬

rninum perhonorificum praebendo teftimonium,

fafligio

in quovis do*

ftrinarum genere ac Iautiore vita, miferandn orbis incolarum primi ftatus Facies ceffc- rit, gratulabundi

deprehendamns;

prasteriti tarnen jfevi monumentis, aliam fuiffe majorum conditionem,

& admirandam iftam mutationem, non pnecipiti gradu Fed (enfim tandem oboream fnilTe, Fatis con-

ftat. Modum quo exuta prima ruditate, ad culmen

rerum cognitionis, quo

Fruimur,

Fucceflivas opera- tiones & quaft devolntiortes, virium cognofcitiva-

rum mentis, adcuratius nofie, admodum & utile

& jucundum efTec. Cum enim ex legibus cogi-

tandi animse notum (it, nexum quendam inter cogi-

tationes obtinere, vi cujus unaidea alteram gignat,

& fic Continus progrediendo, Feries cohserentium

& ab aliis immediate effe&arum, conficiatur; pro-

gredionum ejosmodi facultatum intelle&us Fcientia

in cognitione dudum acquifita, anirnae natura prae-

ter alia, interius rimandas, haud

Fpernendam

con-

ferret operam.

Qvamvis

vero haec, veritatum per-

fpiciendi

nexum

cupido,

animo egregiam crearet

A vo-

(4)

& ;

s

c •

voluptatem, ea tarnen

omnibus numeris abfoluta

po-

tiri nequimus;

dolendum enim hiftoriam intelleäus

humani diu negleftam

iacuifle,

ac fideliorem

&

crebriorcm, in annalibus vetufliorum temporum, mentionem fieri calamicatum, ac miferiarum ex in- fcientia derivandarum, quam profe&uum, quibus

tärde

progrediendo,

creatur-ce mentis altioris capa-

ces excelluerint* Fieri quoque aliud nequit quam

ut primorum, quibus in colenda varia rerum co-

gnitione greffuum, fefe exercuerit intelligentia bo- minum, fcientia, nobis admodum fic difficilis, cum

primis iftis conaminibus,. coseva

fumma fuerit

ru-

ditas, quae, quominus levia ac exigua inventa in

a£fca generis noftri relata pofteritati traderentur, in

caufla fuit. Carentibus nobis ejusmodi antiquitatis monumentis, quae plenam hiftoricam nocitiam con¬

ciliare queant, alfa tarnen via ad cognofcendum mo-

dum originis cognitionis humanas, ordinemque, quo

fe fubfecuta? fuerint ideae, fuppetit. Hane ingre«

ditur, qui relattonem rerum quarumvis ad bomi^

num datum, vel recens conditorum vel, variis ca-

fibus huc illuc difperforum, primas prementes cu- ras, veritatum fe intcr affioitatem & diverfos ad facultates cognofcitivas refpe&us, nec non mentium humanarum varios nifus ac propenfiones, ratio-

nem denique impolitiam exuendi, gentium, quae re-

centiori tempore antiqui orbis incolis innotuere, meditando, fingularum fcientias humanae partium o-

riginem per

fuos

exponit gradus» Hac methodo, fi fa^is non exakte congrua> vero tarnen quam

fr

(5)

Sfy) \ t\ f c§&

/ 3 K ^

millima Genealogis cognitionis noftrs idea invefti- gari poteft. Me, cui tar.ta non contingic cogni-

tionis

fupelle&ili

inftruclo efTe, quod fecimdumhas leges condends

Genealogis fufficiat, materis

ta¬

rnen jucunditas, tirocinii iilius primas ac genera*

Jiores ducere lineas, induxit.

§. ii.

Sus convenienter fapientis univerfi condi*

tor, creaturas, quibus

hujus orbis di

vi ti is inpri-

mis frui dedit, fuffecturis, rerum circumjeéhi»

rum hauriendi cognitionem, dotibus inftruxit, qui¬

bus rite adhibitis , (i interioris naturs indolis, qusdam aciei mortalium impervia remaneanc, u-

lus tamen indagantur rerum , hominumque ms- dela aftertur necefticatibus. Corpori fcilicet or-

ganico mcntem ita

unitam

novimus, modum unio-

nis licet ignoremus, ut

huic,

eorum, qus in mun- do materiali fcire e re eft, fideles fint nuncii iilius fentiendi Organa, mentis vero

defideriis

vel aver- facionibus, in a&ibus externis exfecutiooi dandis,

corpus pareat.

A fenfibus

autem ut

natales

repe-

tit omnis humana cognitio, ne raanca ac incerta

cvaderet tota, fenfus inter resque nos cingentes,

es exiftunt relationes, vi quarum a fenfibilibus mo*

ti, obje&o, organo

& medio manentibus iisdem,

uniformes animac ingenerant

fenfationes,

adeo ut eorbm, qus

fenfuum inflrumenta feriunt, prsfen.

tiam & a fe invieem diftinQionem percipere

podi-

mus- Conftanci hac &

squabili objeöorum,

extra

nos pofitorum,

agendi lege larga illa viribus mentis

A 2 diver-

(6)

$ ) 4 ( #

diverHmode exercendis cumulatur fupellex, qua i-

dese noftrse dire£lse , quarum complexum expérien-

tiam externam dicimus, abfoJvuntur. In fe ve ro

converfa mens, diverforum adiuum fuornm confcia, tocique idearum congeriei fentiendo coIle£tae, fin:i- litudines, relationes , proponiones combinando, comparando operationes inrendens fuas, alius fpe-

ciei ideis, a fenfuum quidem immediata ope non

proficifcentibus,

reflexis nempe feu experientia in¬

terna acquifkis örtum prsebet. In his potiflimum

humanae mentis excellentia elucet, utpote ad quas formandas, propria fua agendi vi concurrendo, quan-

tum caeteris animantibus prseIlent homines, paiam

facit.

§• in.

Ut reflexarum harum idearum rite comparato exercitio, qu<e fcire proprie dici poflamus, nitun-

tur, ita quomodo in iliis fe exferat incelligendi vis, Genealogiam cognitionis noftrae indagacurum

nofle

juvat. Triplici potiflimum modo iliam vires expli-

care fuas, experientia teflatur, vcl enim in idearum,

feu fenfuum miniflerio congeftarum, feu ex occa- flone harum,mentis vi elicitarum, revocacione & fim- plici enumeratione acquiefcit: Memoria. Vel bas ideas difponit, combinat, comparac nexumque earum intuetur: Ratio. Vel denique (imulaera eorum, quae fenfus animae

ingefferunt,

fenfationum objefta irni- tando, fingere annititur: Imaginatio. Singuiis ha¬

rum facultatum propria funt, tria fcientiae hurna»

nas primaria

objefta. Hißoria, Fbilofophia Sc Foefis^

(7)

rfl? "t C f

) J K

latiftimo fumta fenfu, pro quibus, quotquot licera»

rom (Tudiis nomina de.dere Reipubiioge Literariae cives, in tres ubeunt clafTes, Ertiäitos nempe,Fbi~

loßphos ac Ingeniojos; non quod ea mihi ftet mens,

unam harum facultatum alte ram neceffario exclu-

dere, eumque, qui una pollet, in flu

di

is

ad alte¬

ra m pertinentibusj rerum ipfarum natura impeditum, infignes quasdam non

face

re po(Te progreffiones:

novi enim exiftere ingenia rara, divina ptene dicam,

a regula generali excipienda1, in qtiovis fcientiarum

genere exceilentia; verum id quod per angaftiam

intclle&us humani, brevemque

hominum

astäte m , plerumque obtinere experientia teftatur,

modo

in-

tendo. Commun es cuivis hominum, difbs tres in¬

telligentia noftrs facultates licet fint, una tanten

earum reliquis antecellit inquovis individuo, & dum

ad örtum refpiciur cognicionis, nihil obttat quin,

exercitia unius alterius antevertiffe concipere quea-

mus. Simul quidem quaevis fymbolam contulit

fa»

am, in cognitionis

extendendis limitibus,

ka tarnen

ut primo ?ne?noria?n, deinde rationem, in ox imagi*

nationem fefe exferuifie ftatuamus.

§ IV.

Diftis cognitione potiundi quamvis ornata fit

creaturarum nobilifiima dotibus, nihilominus tarnen cun&orum lere antiqnitatis

fcriptorum,

cqnfentientia

teftimonia dubkare nos non finunt, quin tempus exfti-

terit quoddam, quo genus humanum ignorantias te¬

nebris meruirn, praecellentioris, fummr. liberalitate opificis, conceffas indolis prsrogativis

frui

impotens,

quam proxirne

brutorum

vivendi rationem

feeutum

A 3

fue-

(8)

få )

6

( «

fuerit

a).

De generis noftri natura, egregie exifli-

mandi cupidi', inviti reperiunt, homines quondam,

hominum vix fpeciem referentes , mutos beftiarum

more, eorumque utentes comilitio, in filvis Scam¬

pis vagatos,

vi£fcu ferino'

vitam propagafte, antra

iältuumque latebras, refugia adverfus tempeftatum injurias quadiviffe; ut rem intcrpretatur Lucretius

Nec dum res igni fcibant traclare: nec uti

Pellibus; fpoliis corpus vefare ferarutn:

Sed minora atque cavos montes, filvasque colebant

Verbera ventorum vitare,

imbresque

coaffi.

Facile in eam incideremus fuipicionem & ignoran-

tiae &

propenfioni

mira ac infveta dicendi, nimis multa in hoc concinnanda delcriptione ab au&ori-

bus data fuifle, nifi

pleraque

a veritate non peni-

tus abhorrere, recentiori xvo dete£hrum gentium

nec non hominum quorundam , cafu aliorum cura

& converfatione privatorum, exempla, quousque

fibi plane

relicti obrutefcere

qneant homines, ma-

nifeftum redderent, Rerum Publicarum prirnos fta-

tores, Ofirim Aegyptiorum, Fobi Sinenfium , Velas*

gum Graecorum, Manco Capac Peruvienfium, ea

laude incliros reperirnus, quod rudium hominum greges, prima artium necefTariarum rudimcnta, re-

rumque maxime

indifpenfabiles

u(us edocuerint, ex

qnorum ignorantia,

de

inventoribus ftupide conce- pta divinicatis opinio, infantise mundi fumma bar- baries elucef.

Infigne

prakter alia primajvse iftius

ignorantia

argumentum,

ignis

ufu, cui

detegendo,

toc

(9)

)

7

( ®

tot natura ipfa fubminiftrat

occationesy diu

carentes gentes

exhibent,

rt) Berof. Apud SynceJI.p, 2p. Herod. L.IVp.pöS. Diod. Sic, LI.

His Auetoribus quin fides hnbeatur, 11011 impediunt, qua divina reve- Jatio, de primorum bominum cuhiori vivendi genere tradit. hidubium enim

divinitus datam eognitionem apud quosdam bominum manjijfe ac per

trnditionem propagatam fuijje. Brevi vero fatta eorum di/perßone iß3 ittde

plerorumque in deterius mutatione teßmotiiorum veritiis, dittorum feripto-

rum nititur.

§• V.

Qvantumvis

nobis ha?c,

tot

feculorum

expe«

rientia fruentibus, in praefentem politarum

nationum

ftatum intentis, mira videantur, indoli tarnen

ho¬

rninum non omni ex parte contrariari

fatendum?

tales enim finxit natura homines, ut cupere ea ne- queant, quorum nullam animis

informavere notio-

nem, adeo ut non modo diiiturniori temporis

fpa-

tio , fed & mutationi faventibus rerum circum*

ftantiis, ad rnerae animalis vitse fortem

fuper3n-

dam opus fuerit. Anceps quae

fnilitui poteft difpu-

tatio,utrum focietatibus condendis, magis

neceffa-

ria rerum aliqualis

fuerit

cognitio, an

ortui cogni¬

tionis inftituta; demum focietates, diverfis cognitionis

obfervatis gradibus, ita facile dirimitur, ut

coali-

tioni hominum in focietates civiles, utut initio in-- formes, cognitionis adferibatur ortus..

Artium feien-

tiarumque prima inventa populis, quos

focietates

prirnos iniille novimus, tribuuntur»

Homines foli-

tariam degentes vitam, aliorum amica ope

deftituti,

pro fua

efficere

conditione quidquam

egregii

ncc potuere , nec>

ü

pomiffent*

absque inftituta

cum a-

(10)

^ Q / £fe>l

«BS» ) O (

Iiis rehtionc in univerfitatis venerat utilitatem.

Qua

igitur ratione prseftantioris indoiis

igniculis5

erum«

pendi via parata fit,

difpiciendum.

§ VI.

Ab obje&is externis, quibus, in hoc univerfi theatro collocati, homines

utidiquaque

obfidentur,

excitatis fenfationibus, enata eft una cum fui con»

fcicntia, proprii corporis rerumque, extra iüud po-

fitarum, confufa apperceptio. Primis iftis fenfatio¬

nibus, memoriam modo fenfualem, per quendam temporis traftum, operofam reddentibus fucceflic exiguus reflexionis conatus, in rebus circumjeCtis ad fenfiöncm hominum relatis, prout grate vel ingrate afficiünt,

diftingvendis,

Öccupatus, unde ufus rerum

aliqualis, fnib'us intentis in multis licet minus ada- ptatus, quo fru£tibus terrae fpontaneis fruendo, pri¬

mis fubveniebatur prementibus n:ceffitatibus ). ^n-

ter corpora vero externa, ad fingularem excicandam

at eitionern inprimis conferebant creaturae, homi-

num imicuiqüe fui fimilem oilendentes imaginem,

qua.s iisdem opem querere neceffitatibus animad- vercebatur & iisdem gaudere

fenfationibus,

rcflcxiö-

nis infinuabat ufus; cum bis vero focietatem ineun-

di, dum. ut motivum,vpraevifarn uulkateni, penesre¬

rum nex.ibws earumque

confequentiis

pervidendis plane infvetos, afferre non aufirri, hiftorica vero re-

motiflimse hujus antiquitatis notitia

fuppetat

nulla,

vero videtur proximum, hominum prirnam in rü¬

des cccrus congregationem vel inftinCtu focialitatis vel fortuitö cffetiam fuiffe. Societas homines inter,

com«

(11)

g J 9

(

communieationem idearum neceilario requirit Hinc

foni articulati exercitatio, lingvarum anfam pratens

formationi b), Harum, quamvis

informium,

focie.

tacum auxilio, multiplex tarnen

au&us

cQgnkioni

hominum acceffit, acque ideae, quae alio vix com-

parari pofuiftera modo, exoriebantur.

Ex

unikare

porro parker ac jucunditate, aliorum id«is feie im-

bucndi inventisque

fruendi,

cum

ftabilitatem

quan- dam focieeates adept»

effent, ad

percnnem tameri illarum firmitatem confervandam, prima ika, racko

modo confenfu nixa, conventio fukkiens non tak hominibus, diverfis viis medikquc, propriam folum quatrentibas ucilitatem, in ftatu, fingulis proficuo,

continendis» Unumquodquc fcilicet focieratis mem-

brum, fuo tantum ftudens commodo, eosdem vcro in caeteris omnibus obvios fcntiens nifus , fe a co-«

naminum fuorum adverfariis, obfekum inrellexit.

Ex fui ipfius hac cum aliorum finibus pugna, Sc

ex inxqualitate phydca provenieote violenria roba*

flioris, juris loco praetenfa , ac opprellione imbecii- lioris, enafcebatur cogitatio, num ka hominum

eflet conkittita fors, ut alter alterum opprkneret.

Hinc idra; métu injuki inventa, & conrinue minitan-

tium periculorum ergo, primi

repagulorum,

infiir- genti nequitke poncndarLim, conaeus. Ut vi idea¬

rum connexionis, contraria fui riociones invicem ex-

cirant, ita illarse injuria idea, ad a&ionis juka*

altius paullo evehendo cogirationem, ad a&ionis

moralis conkdcrationem deducere debuit.

Cogita-

ri yero nequit a&io moralis, quin fimul argumenti

B pror

(12)

#

) 10 (

#

propinquitas

occafionem miniftraret

inquirendi in

naturam principii, quod a&ibnes fcrutarur, d fcer- nic,

ftibfiantise

cogitantis' illinsque cum corpore

conjun&ioncm. Animas & corporis proprietntum comparatio, illam materia cxpertem haud difficul-

ter indicat. Harum unitarum fubdantiarum uhe¬

rms prove&a meditatio, ucriusque fragilitatem & fi-

bimet ipds ad cxiflendum & in exidendo perfeve- randum infufficientiam palam faciendo, manuduce-

re potuit ad notkiam Entis cujusdam, quod huic

univerfo örtum dedic iliudque gubernat.

<0 Qv°s fecundum foli naturam quavis producerat regio fponte enti- tosfruetus, aksque ullo, vel exigua praparattone, vitafuftentanda adbi- hebant remotiores orbis incola. Populos, qnoriim anriquifima exßant me¬

moria, initio 11011 niß radices ac Leihas in campis paludihusque Icäns, gu-

ftus duetos experientia, fami attuliffe remedia, vetuflatisTotarum teßes ojjerunt.

nationum, Rizophagorum, Jcbtfyyophngorum, cäter ar um' defcri- ptiones offert DIODoRVJS SIC. L. III. Difcrimen ullum inter animalia, victui iilfervitura, primava ruditati obfervatum non ftuffe, analogin, ex reeentiorum gentium, barbariet immerfaruan, vivendi genere defumta, fidettt facit. Hiß. des Ync. T. I. p. 100. Fcedius veto trißium ignornntia tffeclwm exemplum reperies nulluni, quam quod antbropophagia deditos ex- jliffe & exißere populos/ in nefandnm bnmanitatis dedécus, duhitare no¬

tis tion liceat.

b) Lhigvarum örtum, facra aperte docent pngina. Divinitus licet forns fortnare articulatos , datum fuerit, illos tarnen initio porc o circum- fcriptos fuiffe numerobaud a vers alitnum videtur, adeo ut multum ad-

jungendum induftria humana fuperfuerit, i? neceffitas, quod pro&art ex¬

perientia nondum defiit, fape notnina rerum effinxerit. Operationjbus in-,

telhgtntia humana, utfoni ißi optima fuere adjumento, ita cum Ulis in- crementa quoqiie ilacli. An ahsque divintt ope varios lingva formare fo-

iios reperire potuerint htmines, arduum eft definitu. Affirmationem qua-

ßitnis forfan tuebitur, qui, qua pro illa Celeh. C0ND1LLAC, vefti- giis infiftens VARBURlONI, affert argumentat in tractatu Ejff.i fur vorig, des Conn» bum.part, II, mtduatur-

§- VIL

(13)

#

)

11 c

#'

§. VII.

Primis fic idei? retlexis, a fenfatiombus noftris juflo ordiae derivatis,, origo notionum virii, virru«

tis, Juris Naturalis'& com his connexarum debe¬

tur, adeo ut veritates

principales,

quae ad felicita-

tem hominum tantum hciunt, ut, il Iis ignorans, fo-

cietas inter homincs uiia farta te£taque manere ne- queat, non e ionginquo & exerckis adm.odu.rn men- tis facultatibus, pecendas videantur, fed modice re«

fiectenti innotefeere debeant; quamvit, (i fa&um re«

fpiciamus , quaevis alia «veniße apparet: longiori profe&o temporis mora opus fuit, antcquam ha«

rum, iumme neccßlmariim,veritatum explicitam &

in a£Hones plene influentem notitiam, fibi compara-

re potuerint mortalcs, qualem penes orbis ineolas, primae oborienti cognitionis luci proximos, tantum

abeft, ut temere aflerere audeamus, ut femina ha-

rum veritatum modo, apud fingulas gentes citius

vel ferius incrementa eepiße, plenamque illarum explicationem mukis aliis cognitioais partibus junio¬

rem exiftirnemus.

§. VIII.

His veritatibus & quae altioris

indaginis

inde

confequuntur,

contemplationc accuratiori diu im- morandi, generi humano in cunabulis quafi agen-

ti, otium non fuppetebat, verum avocabatur inge«

nii acies, ad curam

impendendam

ingratis corporis

fenfionibus

mitigandis

& averruncandis. Necefli-

tatibus igitur vehementius prementibus ut provi-

derent opus

fuit

in rationem res naturales, quas

B 2 ho-

(14)

#

) ti

( #

hominibus utiles larga praebet natura manu, ii* ufus humanos vertendi, inquirere. Atque be arecs ma»

nuariae feu populäres, quarum latitiime patent q-

fus, Sc quas in cagnitionum humanarum circulo

maximas funt natu, exort« furie. Corpora aucero

phr3que; qua?

ubbus deftinata

n >(lr?s, nos cingonc,

rite antequarn

efK&us

exferanc intencos, bominum pofeune operarn.

Radices

vel herbas, manibus aut

lapidihus comminmas, calori folis exponendi, pri¬

ma forte in viflu comparando fuere fpeeimina. Ka¬

dern ferc methodus in carnium minuenda crudica«

te fuppetebai: donec caeteris tandem aentius quis attendens, ignem deteQurn, huic obtinerido fini a-

ptu n conjiceret. Sed commodiori illius ufui, va«

ria, qua? primo fefe obeuiere apud metallorum igna«

ros,anteceflere artiheia. Aeris Sc ferri loco, ad ear- nes clixandas igne

calefafti

bpides, vel vafa li^nea,

terra obdu&a argiliacea, adhibebaneur* Pofteribr

methodus arti figuiorum, quam inter

primogentta^

judicac

PLATüä"),

ortum dedit*

0) de Leg, III„£0/,

§. IX.

Quo magis hominum augebatur numerus, e@

minus nutrimenta acquibtu faeillima, viras degen*

åx fufficienda (uppetebant, unde glifcenti inopise^

labore artis quodam ftudio adjuto, pneveniendx,

curae erant primär corafecrandas; e regnis igicur, ani«,

mali & vcgetabili, cellis iftis penuariis diciflimisp

pro cceii ac terrae tra&us indole, auxilium petebacur.

"Vcnationem, qua Sc viclus coisparabacur,

ferocio*

rum*

(15)

S T /3 f

«as» / 1 i V. ^cp

rumquc viofcrsn vis repehebatur animalium, primis

hominibus famil arern fuiffe, antiquilfima produnt

monuments a). Nec diu moraci fune, priusquam,

quas aqua? in iinu condunc efcas, obfervames, pi-

fcacarsE fefe accinxerunc b) Immo gentes nonnul-

hs inträ hofce duos, vits: neceffaria qu*rendi mo-

dos,circun fcriptas, adhuc vitam agere, teftes adfunt c\ In animaiium circumvagantium mukitudinem

attentis, aiia aüis mnnfvetiora , innomere, quare his

domandis ae domitis retinendis, ut ex multiplicatio-

ne eorum, ingruentem indigentiam, adminicula es«

fent femper praefto, qux toilerent, media excogica-

bantur. Inter prima eultum fuifle d) & diu fub- ftitifle e) hoc vivendi genus,

pofTefToremque

nume- rofiorum armentorurn diuffimurn hsbitum, notom eft. Arabes ac Tarcari majorum hac in re nondum

rdiqtiere veftigia.

a) Gen, XXF. 27. Satichon, opt T.vfeb. c. x, h) Snnchon. ibid' i) VHift.Nat, de l' SJL\ T.11, p. 223 dj Gen, IF,v-10e)Pintode Ler*

u 111b 2<>4>

. .

5- x-

In viurui aptis undiquaque conquirendis, occu- patis, regni vegetabilis, qui fuperficiem terrse no-

flrae ornant the'"auri, diu ignoti manere nequierunt.

Fru&us varios, fponte nafcentes, peridonea nutrL endi vi praeditos cum detexiiTent mortales, ftudium in illisHinc

coliigendisa augenchs

ac affervandis pofuere.

Agricultura,

artium generi noftro maxime proficua, naralcs ducit; hujus

Angularis,

prse ca?ee- ris vitam luftentandi generibus, ad coiadicionem honiinuiji in melius snutandam fuic

inüuxus?

adeo

(16)

X t 4 (

) 'T V Cftg3

ut, fi cognitionum numero & varietate,

felicitatem

metiri liceat, beatiore forte illos certe per paucio-

res temporis anfra&us potitos pronunciemus, qui-

bus mitius folum, primis agris coiendis incumbere

permifit. Primo (eilicet

tempore, non omnium

pla¬

ne rerum ignari, cultiores prsdicandi. Pifcatune

8c venationis exercitium inftabilem vicsm ac (edium mutationem non tantum finendo fed ex exigendo,

maturitatem artibus conciliare nequiic, nam parca admodurn cognitionis fupelleäile ad fui eget exfe- eutionem, contra vero agricultura , fixas reqnircns fedes, ad perfe&ionis apicem tärde licet nitendo,

8c ad effeäionem multiplici opus habens fcientia, ingenium hnmanum

ad quidquam

audendum nio- liendumque excicavit,

&

magna incrementa fceti-

bus illius,efjam Ulis, qui jam ab ca maxime diffiti videntur, dedit. VctuRioribus hpminum molimini-

bus annumerancfa agricultio. a)

In Pslseftina

matu-

re eam fuiffe excrcitam, fan&iorum pande&arum

fide novimusb). Phoenicum CylBabyloniorum d) aciE- gyptiorum O

hiftoriarum ferc initiis

cotcva con- Ipicitur. A

mulco

quoque retro tempore, operacn

iiii navarerunt Sinae f). Nafcens ifta vita? ncce*

faria acquirendi ratio non potuit non agricoiis per*

quam

efle molefta, defettu quippe inftrumentorum

& peritias

animaliuxn robore utendi,

manuum

folum

perficienda ope

g). Stipices,

cornua

boum,

me-

liorum arcificiorum ignari

adhibuerunt

& adbuc ad-

hibent nonnulli b). Alios vero machinarum,alie-

nis motarum viribus, citius compotes fa&os fuifTe

(17)

cSE» ^ TC f

) 1) V

divinus OSIRIDI aratri invencori /?) ac Apidi &

Mnevj tributus cukus /) comprobat. Cerdffimurn

argumentum, diu non tuiffie ignoratorn, unco gie-

bam dimovere aratro, prohibitio Ifraclitis a Maß

f da, cum afino & bove junöis non limul arandi vi) tradit. Inftrumenta, primims uffiata, infprmia,

non nid fenfim , laboribus peragendis convenien-

tern induere formam ^.fSeminibus terr« commiffis,ut

Isere germinare po(Tent, condendis, antiquitus occarn effinxere Sin« o). Agris fteriiescere incipientibus, pingvefaciend"s, operam coilocandam, nec omififTs vetuftatem, fertilior meffis fvadet. Huc fpe&are

vidcntur aquarum clauftra & catara&se, qu« ad

flarnen Nilum & Jacum Mcerim conftruebantur p)

Ut ifto tempore, infantiam cun£h hominurn cona- mina fapucre, ka nec dum meffis fieret, opcimam

ftatim methodum in ariftis refecandis eleQram fuis-

fe5 fed manibus folum hoc negotio fun£tos, re- ccnriorum nationnm exemplo probabiie redditur #„).

Coftis vaccarurn velwt talcibus Åmericani quidatn po-

puli utuntur r). Hane pera£hm refe&ionem, no«

va deinde cura

fublcquebatur

in granis e fpicis

vellendis. Antiquiffima

methoddf

fuit, machina-

rum t bobus tra&arum fri£bone, frumentorum tri- tursndi tafciculos

f).

Granis poftremo a gluma fe»

cernendis ventilabra t), inventu haud difficilia, in- ferdebant, quse ut & vannus antiquioribus cogui-

ta fuere u\

a) Gen. IV.i IX.20 h~) Gen. XXVI. /2 c)Sand. ap. Evf. L. I.p. if.

ä) Beros. ap. Syncp. 28. 29e) Diod.Sic. L. Illf) Extr.des hiß. Chili,par Le Roux. g) Diod. Sic. I. c b) hift. desYnc. T. II.p. 83 Hiß. Gen. des Voyag. T. III p. 329 j ) Ibid. p. ny k) Primus ar et ra manu (olVrti fec*

(18)

$ ) 16 ( •

ficit Ofris Tih, L, I. I) Diod. L. I. 10 m) Devt. XXII. .'Ö n*) lief

0. & D. p, j2. jj. o) L' orig. desLoix fefc. par Gopuet T» I. p. 151 p) Diod. L. I p. 23. di. f) Hifi.Gen.des Voyag. T. III. p.ivf.r")Goguet

1.c.s) Devt» XXV,24 Horn, Ii. L, XXV.495 t)Odyjf.L.XI. *27 «) FiVg,

Oco L. I. idd.

§. XL

Cau(Tam rnoventem frumentorum invigilandi

eukioni cor um ancea cognitum ufum

exftiuiTc

p&-

tet: varis vero facienda operationcs, antequam in

panem fruguni converti queant femina, artem pi- ftoriam,

preflo pedc

agriculeuram non,

fuifie comi-

tatam, fvadent. Experientia lerne

procedit,

faltus-

que

fa&i

per

attentionem, ad cafus inventorum fer¬

tiles, in artiu.ni primordio, ohtui'is memibus, rari-

ores hierum. Panes pinferc quis docuerit non con- ftar; infeitiam artis «Iii modi froges in nucrimentum

vertendi arguunc.

Indis qusdarn Natiooes, fpicas,

nondum maturas, ad ignem

leviter affatas, rnanibus

confricabant, ut grana

eyulfa

mox

comederent-

a)i

Hanc methodum & alias sque (impüces,

confbmen-

dis agrorum fruöibus, initio inferviiflfe , Mofes, fa- criiciorum pandens ritus,verolimile

reddk£).

Ad fe-

minum grana in farinam redigenda, mortariis ces- fere lapides, mortaria molis, quibus una cum tot aliis remotioris svi inventis, hoc eft commune, ut qua eeeperint

epocha, alta

prematur caligine. PL fioriam exercitam fuiße tempore Abrahami, c) mo*

lendi artificium ab iEgyptis

Mofis

svo, utraque li¬

cet multum a nobis uficatis diicefTerint, fkie plus

quam hidorica

didieimus.

a) Hcrod, L. III, p. 100 b) Levit, II, 14 c) Exod, XI. j. Devt, XXV\ i;

§. Xil.

(19)

n

; 17

( il

$. XII.

Aprimis temporibus ad lmm

cxftingvendam,

aqua veiut

fatigati

corporis vires

minus reficiente,

non contenti mortales, in potibus varvis, qui co- piofi fumti, vivaciores fenfas, redderent &, ut ita dicam, prasternaturalem datum

iilis conciiiarent,

excogitandis incubucre.

Vini huic admodum

apti fini, cafu dete£tum ufura, vetudioribus inventis an«

numerari cernimus a ). Vires coiere utilitatique applicare, iEgyptios

Ofiris b ), Africanos Bacchus

qui & torcularis perhibetur

artifex, edocuit

c).

His

quoque dnumviris cereviliae , vini vicarise inventio

tribuitur. Innotuit illa inque

delictis £uic diverfe

ncmpe pro frurnencorum & fcientiae genere

confe*

Öa,»Grscis, atttiquioribus Italias incolis d) Germa*

Iiis e) ; immo nec ipfi Peruvicnfes , liquorc, unde

hilaritatis illis fuppeteret poculum, carere vohie-

runt

f).

Hifce cosevum

infinuat Plutarchus

potum melle & aqua prsparatum. g)

Cognicionuni

örtum iecutum fuifle, promcitudinem

arripiendi

prima ad*

minicula, quas

odendcbat

natura,

inter alia

argti-

mento

efe

poted,quod veteres

Grxciae Poetae,

He-

roas fuos bibemes depicturi,

cornibus

poculorum

loco illos indruant, quo idiusmodi

calices

principio

ufitatos fuide cernitur*

a) Gen. IX. 20. b) Diod. Sic. L. I, tp. c") L. TIT. 23p. dy

Sraho L. IF. 310. e) T.icit. de Mor, Gam. c. XXIII, f) Hifi^dcs Ytte.

T. II. ijiif. g) Sjymp. L, IF. 672.

§ XIII.

Fru&us cx arboribus

quibusdam absque

cura

hominum provenientes, nec non varia

legumina,

C qui

(20)

<§*!» ^ 16 ( J 1o

quibus

efuriei

obviam iri pofte

deprehendehatur,

Ron pocerant non ftudium in iis transpbnrandis ac

fervandis, collocandum excitare. Exfurrexit inde

Horticultura, quam quo quo» vetuftioribus hominum außs accenfendam eße, faciiis illius inventio, ut exi- ftimemus inducit, ecu ferius omnino, eo quo jarn fplendet artificiorum apparatu,ditatarn eam fuiße,tam

artificia ifta,iteratorum indiga experimentorum,quam

antiquitatis de iis ßlentium, credere jubent. Jacobi a) & Mofis b) aetate iniEgypto, Homert, c) in

Graecia , arborum certe fructibus pretiurn ftattierc

noverant. Arbores incer, antiquitus cultas, crebrior

olivae fit mentio, ufu quo in vica hominum exirnio fefe commendavit, ißam absque dubio merentis cu*

ram. Antiquttati inventionis illis, Jacobus oleo la- pidem ungens dy teßimonium perhibec. iEgyptios

a Mercurio, Atlantides e) a Minerva f) ulum illius

didieiße fertur. Ad culcurae illius diligentiorem im- pendam operam praicipue valuiße videtur, olei ca- tu dete&a aptitudo ad tenebras difpellendas, & lu¬

men arrificiale, quo & tempore no&urno nego-

tia obiri poßent , accendendum; hinc lampadum antiquitus notarum g) cera & febo in hunc finem nondum adhibitis, ufus invaluit, mori cumulis lig-

norum accenfis h), caliginem

fugandi

fuccedens.

a) Gen. XLIII. u* b) Num» XX, j. e) Odyjf. XXIV» 22. 240»

<ü Gen. XXVIII. e) Diod. Sic. I. f) L. V. e) Exod. XXV.

13* b) Gdyjji VI. voj.

s. XIV.

Tempeftatum

injuria

ferarumque

infultus a qui¬

bus hominum genus vexabatur, receptaculorum

quac-

(21)

—' " y

) 19 ( #

quxrendorum fat matnre cogitationem

foggeflere.

Hinc Archite&urae, hominibus fere coaevae prima pericuiart). Aliquanto perfe&ior, fub

ipra

mundi i-

nitia habitacula exftruendi cognitio, rudera quafi qua?dam fcienuse, primis hominibus divinitus conces- fx & nondum penitus exftin£be, arguere videtur.

Aufus licet mortalium poft fatalem inundationem orbis, turrim sedificandi Babylonicam, plus quam mediocrem iiujus artis peritiam teftetur, & celerio-

rem illius progreffionem fvadeat experientia, cften- dens quam mire excellant quidam hominum absque

ulla accedente inftitutione, officiofa folum imagi-

natione adjuti,circa ea quae manibus palpari queunt;

nihilominus fa£fa gentium difperfione, a tenuiflimis profeäam hane, ut caeteras artes initiis, hiftorica teflimonia edocent b). Specubus, quae diu pro do-

mibus fuerant,

reliétis

ex arundinibus, conicibus, ramisque arborum c) cafarum ccepta ed exftru£Ho.

Argiila fole

torrefaÖa

domibus inferviit condendis,

antequam inftrumentis dece&is necefTariis,

lignea

& lapidea exfurgere quirent redificiflr Ad Archite-

fturam certe durum neceffitatis telum primo exci- tavit, comrroditatis deinde cupido emendavit, mi-

rum vero quantum luxus ornavit, ut pro humilibus

cafis fplendida exftiterint palatia.

a) Gen. IV 17. /;) Diod. Sk. L. 7. Ififl. Gm. des Voytig.

T. I, $<>. <) Snncb. <tp, Evß c. X.

§• XV.

Ingratse quibus

nudum hominis

corpus

obno»

xium eft fenfationibus, quatque pro

elimacum ratio»

Ca ne

(22)

) 20 ( *

ne, aedificiorum plene non

tolluntur

tegmine, ea

quibus propius tegi poffent membra conquirendi,

neceffitatem impofuerc. Inde rei vefliarise incumbe-

re coeptum, cujus etjam prima initia res in ufus ver-

tendi follertise, infantiam fapuere, Cortices arbo-

rum, folia ac ferarum peiles, primairf veftimentis prsebuere maceriam^J. Pellicea veflimenta ob fen- lim contra£tam duritiem, cum nimis evaderent in- commoda, ab Imperatore quodam fuo illa praepa- randi artem fefe didicifie, Sinenfes narrant b}. A- ptiora tandem anquircndi velamenta defiderium, ar-

tificia fuendi, nendi ac texendi progenuit. Nervi

boum ad fuendum adhibiti c)» Spinis acutis pro a- cubus ufi fuerunt Peruvieniés d). Lana ac anima- ]ium pilis telas texere primus qui edocuit maximum veftimentor um confe&ioni addidit augmenturn. A-

raneas textui, iftam artem, primam debuifle inven- tionem Democriti fuit conjeftura. Lini ferior ufus fed qui tamen mods tempore dudurn invaluerat?)*

a) Sancb. I.e. Senec» Ep. XC, b) Extr. des Hift. Chin.par. le Roux. c) Heß O. & D. v. 5Ait d) Hiß. des Ync. Il fo*

t) Exod. IX, 31.

§. XVL

Non agricultura folum, verum

pleraeque

etiam

ceterae artes, non potuere non fummam prseferre

ruditatem metallorum ante inventum ufum, iis quippe rite exercendis, de his

confeäis

opus eft in-

ftrumentis. Ignoratis adhuc metallis, illis

quibus

jam a politis nationibus, impenduntur ufibus, Iapi- des,

ofta

& cornua animalium, fatisfecerunt? a),

ac apud eulturas expertes ufu nondum teri defie-

runt

(23)

«Ü®

) (

runt b). Ad

ipfam

metallorum inventionem quod

attinct, plurirnis ad iliam natura ipfa manuduxic

viis» Flumina multa metalla ferre notiffimum efh Fifiuris montium, tonitruum vi vel alia quacunque faftis ratione, & inter laborandum terram, in con-

fpeQum prodire potuerunt, ut de

Hifpaniae fodinis

refert Jnfiinns c), unaque inventa

fodina,

in proclivi fuit, foli, metalla in finn condentis, indo-

le obfervata, plures detegere. Montes ignivomos

metalla interdum ejicientes, incenfasque divas d) prima quoque metallurgis indicia dedifle, baud a- lienum ed; priori illi conje£turs robor exinde ac-

cedit, quod regni mineralis cognitio, remotiore ae-

tate , illis pociffimum tribuatur populis, qui regio-

nes di&is vicinas montibus, habitarunt e). Quomo¬

do vero, ufibus humanis idonea metalla reddendi,

artem inventuri , fefe geftcrint, latct. Ignis a&io-

ne, metalla in diverfas formas, pro arbicrio redigi pofle, cafus forfan primus patefecit. Dum qus fo-

lida ac pura reperiri poterant metalla non fuffice-

rent, metaliorum fuboni & fcoriarum feparationi,

nece(Taris operationes, variis fruflraneis baud du- bio tcntaminibus, parum expertis artificibus, nego¬

tium faceffiverunt. Peruvienfes, materias admifcen- ds ignari, argentum igni expofitum evaporari ac in fumum abire edo&i, de metbodo mutanda co-

gitarunt/). Flexibiliora cum faQra metalla ignica coraperirentur, idea illa cudendi orta, ad quod ef-

ficiendum lapides primam commodarunc operamg).

Qpales

fuerint in regni mineralis divitüs tra£bn-

C 3 dis

References

Related documents

Författaren hävdar vidare att det är mycket viktigt att mäta dessa värden genom survey undersökningar samt benchmarking emot konkurrenter för att bibehålla alla värden för

nedum prineipiu, ifcque non eflet omnis notitia: prineipium primum : Sin autem iftud adhuc ab alio fe priore fuum ortum traherer, hoc eflet illo prius, &lt;Sc fic illud non

solmisation. Hon skulle vilja arbeta mer med solmisation för att få ett bra resultat, men undervisningstiden räcker inte riktigt till för det. Ann arbetar också med en metod som

tans anguftiae, quod non aliam hujus argumenti vim difpicere poflim; quam quoniam bru-. ta non pauca eadem

Hanc vero Naturam, qux hominibus juvandis, tu- tandis, confervandis η ata iibi videtur, non fine raiione dicimus optimam, ceterisque animi dotibus anteponen- daro; fiquidem ad

fae, ipfaque cum natura divina fimilitudinem habeat, in conremplando fimile per flmile cognofcarur. Quod prin- cipium norabile quidem eft, ut fimplicifiima rarionalismi

^ cmnes reBa duBafunt interfe äquales i 15. U linea ABC*quia d punBo circuli medio Z&gt;, re-. £Ia DAtDB)

trem 6c filium produxerit, etiam fimul inasqualitatem ma- ximam induxille videatur, &amp; fic a natura difcrimen illud quod inter homines in vita civili adparet introdudtum