Dissertatio philosophica de origine mali, quam cum consensu ampliss. facult. philos. in reg. acad. Upsal. præside ... Erico Alstrin, ... ad publicum bonorum examen modeste defert Johannes Herlitz Hansson/ Gothlandus. in audit. Gust. maj. die 12 Febr. anni

Llt

.

* & ^-

?

£ R R £ S.

DISSERTATIO PHlLOSOPHlCA

De

ORIGINE

MALI,

Quam

Cum confenju Ampltjf. Facult. Phtlof

in Reg. Acad. Upfal.

PR£S I DE

it( ts4mpliflimo atque CeleberrimoVlRO %

5 MAG. E R I C O

% ALSTRIN,

le Log. & Metaph. Prof. Reg. & Ordiiu

ri- Ad publicum Bonoritm examen on modefle defert

ii JOHANNES HERLITZ Jpatlffon/

Gothlandus.

In Audit, Guft. Maj. die ¹² Febr,

/INNI MhCCX XVI.

Horis ante meridiem cenfvetis.*

ÜPSALIA2, Literis Wernerianis W

UQ

3N.

S:« R-.« M:tis

SUMM« FIDEI VIRO,

REVEREND ISSIMO

PATRI ^ac DOMINO,

Dn. MATTH!«

STEUCHIO,

S. S. Theol. DOCTORI Ccle- bratiflimo, Regni Svecix ARCHI*9 EPISCOPO Eminentiflimo, Acade*

mia? Upfalienfis PROCANCELL A*

RIO Magnificentiflimo, Ven. Com

fiftor. PR/ESIDI Gravisfimo, MÅZCENATI SUMMO.

RhVérendissime Pater,

mf ^' _{Ogitatio anceps din ammum}

IS ^{b meum} _{agitavit, utrum} auda*

ene notam evitarem, fl Ma#

gnurn Nomen Tuum bijce incomtis fö* rudibus pagellis prafigerem. Deter-

rutt me mimeris Tui dignitets. Dißvafit

hoc ^etiam dißertatmis hujus tenuhas*

Sm-

Summus tarnen ér (wgularis iüe favör;

quo omnes literarum cultores ampleäi Joles, dubitanti animum addidit, ^cun~

åuntem invitavit, confirmavit, com»

pulit; quo denique fretus, has ßudio ^•

/r/772 meorum primitias venerabundus off ero, Jpe certiffima duBus, fore ut audacix veniam des. Accipe itaque Reverendisfime Pater, placidi/ßmo^

quo foles ^, iw/ta juveniles hojce de

Origine Mali aufus, Nomini Tuo dicatos; _utque accipias, fubmijfå animi

vener atione c ont endo. Quantum in me efly ^nun _quam cefjaboy caltdijpmis prech~

bus Summum Numen obteflari, digne*

tur Tet Reverendid. Pater4, felkem $

Jalvum fuperflitemque quam diutijfime /er vare, in Nomini ^s Sui gloriam, ⁱⁿ Eccle/u & hujusLycei pr<£jidium de- lideratiffimum, _inque gaudmm &1 folat

tium Nobili/finne familia, & omnium clientum Tuontm, qui Jpes & fortunas Juas Tibi, Reverendiff. ^Pater / poff

Deum commendant; quibus ut me ad- Jcribere velis, fupplex rogo & obfecro

REVERENDISSi NOM. TUI

cultor devotiflTimus

Joh. Herlitz jpanjfttö

S:ae R:ae M:tts

MAGN& FIDEI VIRO, PERILLUSTRI GENEROSiSSlMOq-,

DOMINO ac BARONI,

Dn. G USTA VO vonPSILANDER,

Regia? antehac Claflis AMMIRALI,

jam GUBERNATORI Gothlandüe Exoptatiflimo, Laudatiffimo,

MECENAT 1 MAGNO.

* JM Emere forte egijje videbor ]

JM Veßra fflendidißima levibus

ßitutKy prtffixerim. Date

hane veniam, ut quem ip[<e non habent,

entur; & fujeipite ferena fronte hoc,

nullo fuo pretio, jedfolo animo offenen-

gnus mentis gratijßm<e, documentum obfequii perpetui* Qiiod reliquum eft\y litVos, M^cenates Optimi, Reipubli-

Iiis, omnibus denique clientibus Veftris

ms confervare. Sic voti jui compos

PERILLUSTR. &

humilJimus

JOH.

S:se R:ae M:tis

MAGNffi FIDEI VIRO,

REVEREND ISS lM O

PATRI ac DOMINO

Dn J O HiNNI ESBERGIO,

S. S, TheoL DOCT. Celeb. _per Goch-

landiam Superintendenti digniff.

Ven. Confift. Wisbuenf. PrjEsidi gravid

Scholas Triv. Ephoro adcuratiflT Ecclef*

CdDerbro & #eOen>i'jf Antiftiti vigilantjfl, MAECENATI MAGNO.

Maecenates Magni, quoä Nomina hifee pagellis, omni prorjus nitore de-

ver o, pro Veßra fumma facilitate, mihi

a Veflris Nominibus ßlendorem mutu- quoä fubmiße porrigo, munufculum ^,

tk commendabüe. Sufcipite illud, utpi-

venerationk fumm<e S* monumentum

Deum ardentijjimk fu/piriis compeüo, ve»

, Eccleßds, Nobiliflimk Veßris Fami- Jalvos & incolumes in feros usque an*

fiet, _qui ad einer es permanebit

Reverend, nom. vestr, cliens *

Herlitz £«njfon,

CAmplißlmo atque Celeberrlmo VlRO>

Dn. MAG. PETRO

SCHYLLBERG,

Poéfeos PROFESS. Reg. & Ordin,

Patrono omni animi eultu ad cineres proiequendo.

Tlur. Rever. atque Dottijfimo PIRO ^t

DN. LA URENTIO

W 1 G M A N,

PASTORI in ßfeflunge & 2BaUftetw meritiflimo , Fautori multis

nominibus fufpicienda

HOc ^täte exigui seftimandum, ob & pretii & innu ^pon

cum ardentiffimo perennis fe-

A. &

oAmplijjimo atque Celebervhno VIRQ,

Dn. I o h a n n i

§BÖ3t®3ra?®©Ö3l/

Eioqu, & Polit. PROFESS. Reg. &

Skytt. Patrono cetatem colendo.

Vlur, é?* Dodifjtmo VIRO,

Dn- J o H a n n I

HERLITZ,

PASTORI in gofjle & Sofrum me- ritiflimo, Parenti Optimo,

Cariflimo,

deris munus, animi tamen pie-

mera in fe collata beneficia,

licitatis Voto, oftert.

R

Cill £fflti>ela

Slfyreborne od) #03

£r. ANDREAS H» BARK,

#r.HENRIC WARGENTIN,

tTTine fl»»fi»0e

?£||5Baraf få mt)<fet onbt/

skI @ttt råtta urfprung f>ar/

Slf bebningar od) fler'/ ttjcm

§be fiefte bafwa fält tt>cc

£i) en belt oforftdmt jtg fatf

^ejTplla £Oren ©UO

€n ann tneb bufwubbrp jtn -04) afgtör bennafafmeb .f)toab bårför funbt förnuft roib 3 ^betta fall/ för €br meb

€t)raobt)et/ fiårlcf/ gunft/mig

©om mig år ftåbfe »tji,

Übeeboene oc&&ö0wAtocf>t«b«

f)6rfamfte

JOHAN

SBäladjtaöe betrat/

£r. HERMAN SCHLYTEB,

3»GO«e©D9l.

£r. ERIC M. HIELMMAN/

(Syititaee.

fom man i merlben jtnticr/ ⁱ

»iMpfftigt talaOom

man ej räfna t>tnncr.

om _ett mrängmiö bom.

bernöba föfet

, för upbof till alt flift.

biernao _griller öfer/

oförnuftig biä)t.

banben funnat giftval mörbnab jag frambär»

bärtill mänbe brifma /

btoar mot jag altib är herrar ^>anbelsm«mterttaf

, tienare

HERLITZ

Vereximio atque Omatijfimo JUVEN1,

Da JOHANNI HERLITZ*

^ Cum

Ve ORIGINE MALI

Publice erudite difputaret.

ESt aliquid pravi fcere pofje, natur am no-

Sißere Q? efl aliquid, qua fit Origo Mali.

Hocquia tu praßas pulcre tu-

dis utrumque, Palladias ar tes Te coluiffe doees,

Pauca haec amico animo

reliquit

Petrus Schyixberg»

* *

* *

©Bö &

k*&*å>*&*A+&+A

k£> ims (MtS &*ö> <24*49 (&*o£) <&&#

************

«C (

r *

i. fl. 3.

Prooemium.

jOminem innume-

Ii ris fere premi ac af*

fligi Malis, vix quis- quameft,quiin fe ^non experiarur. Vixdum

inmundum ingreflt dolores noftros ejulatu vel indicamus vel pr<rfagi-

mus* Edaces cur a, ur Poera ait, Sc

#rumnas cum annis augentur; aeta-

tem verofenilem morbi accalami-

taees prorfus obruunt. Ubicunque

terrarum degimus, querelis &la-

rii?ntis obtundimur, & paene ene- camur. Oculos vero circumferen- tibus _per vaftum hocce theatrum

A tri-

i 4^ ) o ( Sfr

triftia fpeftacula ubique occummf*

Hic carervas oberrare cernimus calamitoforum hommum, alienam opem miferabili voce Imploratiti-

um ; illic ere&a patibula, exftru-

61 i rogi & eq vulei, expofica tarmen-

torum inftrumenta horrorem intu- entibus incutiunt. Quoties vafta-

tas effe regiones* teéla igne dele-

ta, excifasurbes, inundatos huma-

no fangvine campos, & ftrata ca- daveribus itinera,vel vidimus, vel legimus, vel audivimus? Ut mul-

ta paucis comple&ar : homo bomini

lupus. Neque (olum malis, qua?

*Pby[ica appellamus ^, infeftatur vita

mortalium , verum mulcis etianu malis moralibus eft contaminatl-i<

Quis omnibus vitiis, qu& in hu*

mano genere deprehendimus, re*

cenfendis fufKciat? Quot fcelera aC

flagitia vel noftra folum zetate pa-

trata efTe novimus? Quod fi omni-

um improborum hominum,&ma-

Iprum ab iis commifTorum, ^exem-

.4M) ö i fela ab ultima ännalium répétefe-

mus memoria, quanta malorum hö*

rriinum conficeretur fumma? _quan*

tus & quam immenfus fcelerum

coacefvaretuf cumulus ? titefyfis»

yctiu kaxtiv, TrÅsfy £s bäXzv*

tröt, tefte Hefiodo åt). Quid ? quod quilibetj fi fe rice excutiat, féperi-

at in fe pravaS propen(iones,reÄa£

fationi oblu&ahtes, quibüsfenun*

quam fuccubuifte > quis> tiifi reni¬

tente confcientia, audeat gloriari?

Gum vero tot malis mundum fca- tere viderent Philofophi gentiles »

querere cmperuntj esc quo fönte.»

tot exitiales rivi,tot venenata flu- mina> imo tot oceani malorum-j orbem inundarint. Id inprimis e-

ös follicitos habuit, _qua ratiotie ma¬

la haecce cum SupremiNuminis bo- nitate conciliarent, quod iis pet- quam arduum vifum eft ac dito le. Imo fuerunt, _{qu| hac malö-}

rum multlfudineperturbati _,ingra-

Viflimos ac pemiciolifiimos erro-

«a il i a 8

ä) Ith. I v: ioi*

4

H&S ) öft¬

res prolapfi funt. Ipfe Origencs ß)

difficultatem hujus quseflionis his

verbis agnovit! Efosp aÅÅcg t ig to¬

kos räv ev dvfyw7Coig i%STd<reug feotAS-

vog, $vorSyjgaTog igi ^ty) Cpucrei $tuäv,

h _TZTQig ml yj Twy mmv tocyhéiri otv

yévevig; Si quis alm e(l locus, in re¬

bus humanis, fcrutatu difficilis natura

mßr&) inter hos merito numerari po- teil malorum Origo. Nos fatemur,

vix pofTe Philofophum omnes dif-

ficultates , quibus hasc qua?ftio cir- cumfepta eft ^, expugnare, (ed ut mali) humanas natura intime inhas-

rentis , profunditatem ac foeditatem,

ita eeiam genuinam a c fpecialem ejus wiginem non nifi ex revelato lutni-

ne cognofcr. Sed juxta eontendi-

mus, pofTe vel ex Philofophia de- promtis teils profiigari erroneas ve¬

terum Philofophorum de Mali Oru

gine opiniones. Atque hac pro- tiflimum in ^re noftra occupabitur opella. In antecefTum autem Tu-

um

ß) contra Celjum Iii, /Kpag 207,

■WS ) ^o ( " £

tim B. favorem imploro ^, veiis

pro ea , qua in alios fimili in ne¬

gotio laborantes efTe foles benevo- lentia, conatus meos innoxios be¬

nigne interpretari, atque ubi ex-

Ipe&ationi Tua* minus fatisfecero,

id ingenii mei imbecillitati condoi

nare.

Cap. I.

Hißoriam controverfm de Origine

Mali breviter propomt.

§. I-

CUm _fiat; fine _facile caufla nihil quidquam intelligere _poterant

Philofophi gentiles, mala illa pluri- ma,quae in mundo reperiuntur, a caufla quadam ^, qualiscunqne de-

mum ea fuerit, profiuxifte. Sed fi-

roul animadvertebant, faltem qui fapientiores erant, fe non fine ma-

nifefta contradi&ione malorum o-

riginem referre pofie ad Ens illud

A ₃ infi-

<5 4*8 } o (H*-

infinite bonum aq perfe&um, cui I

mundi originern, vel ialtem guber* _j

nationem tantum non omnes tri*

buebant. Equidem negari non po*

teft , fujfle nonnullos tam proje&e

audaciae aq jmpietatis, ut adlerere

non dubitarent, homines ad mala

perpetranda a Diis impelli, :quo

fpeåant illa Euripidis verba: äy>

$gQ7Toiai $s Qsu!/ $$yjuv sixog

pagTcbeiv, Ceterum a tam impia^»

fententia maxima geatilium ^pars i

abhorrebat, quippe cum intellige- h

rent ? nihil magis a ratione efte ^{a* k} lienum, quam eum pro au&ore ha¬

bere malorum, _quem ut Optimum

& Maximum yenerabantur. Qua*

recumneque fateri vellent, feipfos

in culpa efte ^; convenientiffimum

iis vifum eft,aliud comminifciprin*

cipium ^, quod ut in fe & fua eften*

tia malum effet, ita ^non nifi mala '

producerét effe&a. Eft enim h«c,

& fuit olim, hominum perverfitas,

ut culpam male a le aftorum quam

iiben*

) o c >

libentiffime in alium transferant,

excufatius peccaturi, 11 fibi aliis-

que perfvadere poffint, fe quadam

neceffitate ad peccandum nontam duci, quam trahi ac abripu At-

que hane lententiam tanto magis

iis arrififfe exiftimaverim, quanto ad fidempronius eft,eosa!iquid de

Diaboloj Dei hominumque adver-

lario, _per famam & traditionerna

inaudiviffe. Errori autemhaudleve robur acceffit ^ex recepta apud ple-

rosque gentiles opinione de aster-

nitate materiae. Nonnullam enim hac in re obfervare licet venerum^

diflenfionem; nam aliiquidem utri-

que Principio fpiritualem efTentiam

tribuebant, aliiautem hac foli bom Principio adfignata^maium dicebant

efle materiam fenlu deftitutam.

Cumque hoc quibusdam perfpica*

cioris ingenii minus placerec, ^ne- gantibus fe intelligere, quo pa&o

rei omni motu fenluque carenti tri- bui poflit adiOj hi tertium quoddam

A _{4 in-}

8 4M ) ^o (

invexere principium, animam fcj-

licet rnalam, _qua; materia praefi- deret, & omnium in ea inordina-

tqrum motuum efTet au#or. Pras-

.

terea ah'us _quoque hic notanaus ed

ve te rum de duolus iftis Principé diflcnfus; alii enim äqualem utri-

que & durationem & dignitatenu

Se potentiam adfignabant, ideoque

Divinos urrique honores tribue'

b an t al i i au tern malum Principium

Boni imperio fubjiciebanc, ita ta¬

rnen , ut exiftentiam eiusneceffari-

am e{Te , Sc a Bono non pendero affirmarenc. Atque ha?c duo princh pia diverfis, vel appellativis vel _pro- priis, Sc ad cujusque lingvse ge-

rnum accommodatis nominibusfu- ifle infignita,antiqua teftanturmo-

numenta, Conf. Cel.eberrimi Jo*

Cbnffopb. Wolfii Manich. ante Mani"

diakos, §. 2«

«II.

Fuit hic,error quidam Epidemi*

CUSj neque enim quisquameft,qui

piures

•m) ^o c ₉

plures in venit fe&atores, quam va¬

tt lfli ma haec de duobus principils in- depenäenttbus o p i ⁿ i o. Conftat enim Chaldjeos, Perfas, åtgyptios, ali-

osque Orientis populos, nec non_»

plerosque Gnecorum Philofophos,

ne ipfis quidem heroibus lllis, Py- thagora, Piatone & Ariftotele ex-

ceptis? ei fuifTe addi&os. Neque_»

nulla hujus erroris veftigia appa-

rent in fcriptis recentiorum Ebrse-

orum. Quod vero hodierni Orien¬

tis popuii ab eo non fint immunes,

fufe oftendit Jo* Chr. Wolfius in Ma-

nich. r/) Nec, quemadmodum lo-

corum _, ita opinionum diftantia ab Oriente disjun&us eft Occidens \ narrat enim Pl. Rever.& Praeclaris- fimus Dn. Mag. Andreas Heßelius S)

gentes Americanas in hac verfari

opinione : duos efTe fpiritus, quos Mauettos appellant,alterum bonum,

A 5 aire-

yfeél. II §. 21. Je q. eT) in relät ione

de prxjenti flatu Ecclejiae ^{Svecana in}

America} fuperiori amio e dit aß, 4.

IO ) o C

alterum malum; illum in ccelo» hunc

in terra dominari; illum coli ^non eflenecefte, ^cum nulli malefacere poflit, hunc vero efTe placandum

ne noceat. Imo a prifcis gentilibus

in ipfam Ecclefiam Chriftianarru ferpfit hasc contagio, corripuitque primum Simonem Magum ^, dein-

de Menandrum, Saturninum, Bafi- lidem, Carpocracem, Valentinum»

Gerdonem , Marcionem , Hermo- genem, alios, ac tandem etiam-»

Manetem* cujus feäatores, diéti Mamchtfi, eam longe lateque diftu-

lerunt ac propagarunt. Hinc fa¬

ktum eft, ut error hic nomentraxe- rit Mantchtfijmi ^, qui poftmodum

in Selevcianis, Prifeillianiftis aliis-

que, imprimis vero in Paulicianis,

five Paulianiftis repullulavit, é)Do- lendüm autem eft, etiam in purio-

re coetu fubinde exftitifte aliquos, qui ea docuerunt? qua? cum Mani-

cha?-

$) vid, B uddei Theolog. Dogm.pag.

8.7i m Marnb. IL ♦

) O c IG*» Il

chasHmo quandam habentcognati-

M onem, Talis fuic Matthias Flacius JUyricus, 6c qui illurn lunt fecuti ^$

quorum dogma de peccato origi¬

nal! , quod ipfam hominis corrup- ti iubftantiam efle ajebant, errorem Manichasum nuncupare non dubi*

tantauélores Formulas Concordise.

£) Tales etiam fuere Fanatici, (O

ntinam dicere liceret eos fuijfe!) qui cum corpori fine aliqua limi-

tatione conviciantur, animae vero nefcio quam divinitatis fcintillam

i tribuunt, quam prope aManich^- isabfint, facile deprehendet, qui

6c Horum ^6c illorum effaca coitfen- dere velit, Confuli 6c hic merecur antea a nobis laudatus Wolfius. q) VijC autem quisquam eft, qui ma-»

jori apparatu imiruxit, ac majori

ingenii vi" exornavit hypotheftru*

Manichasorum de duobus principi-

is Obi invieem contrariis, quam Tetrus

OEpit. Artic, l §.9. n)inManich•

7,

a

-«SÄ

ii ) o (<r§*"

Tetrus Btfiius > qui in DiéUon. Hi- ftorico-Critico, lubvocibus: Ma- nichm, Marcionit<e, Pauliciani, OW-

&c , itemque in aliis^ fcriptis minoribusS) ita cauflam ejus egit,

ut ferme eandern, _quam Manichsei,

fententiam foviffe videatur. Fäte*

turequidem dogma hoc, admifla»»

Sacri Codicis au&oritate, defendi

non pofle; at fimul contendit ,/ta-

tiorii illud e(Te inexpugnabile, imo

non pofle Rationem a difficultatibus

illis , qua2 qu^eftionem de Qrigme

mali premunt, fefe expedire, nifi duplex Principium Independens,al¬

terum bonum, alterum malum, ^ve-

lit ftatuere.

§. III.

Jam paucisindicandiquoquefunt

au&ores pr<ecipui, qui peftilentis-

iimo huic errori fele oppofuerunc.

Ex Philofophis gentilibus maicule

illum profligavit Simplicius /). Ex

Do&o-

&) Rejponf. ad Qiißflion. hominis ex

provincia, i) adcap* 34. Enchir. Epiä*

■IM ) C ( 25 Doöoribus Ecclefi^ antiquioribus

idem praeftiterunt Tertulltanus, Ire¬

naus _, Ort _genes, Eujebius, Athanajt-

, Epiphanius, Auguflinus, a 1 i i q u e.

Bdio haud pauci erudirionis glo¬

ria infignes viri obviam iverunt.,,

Utpote y<9. Clericus, Giv/. King, Jfcta-

cus Jaquelotus, Jac. Bernardus, A-

nonymus quidam, qui putatur es- ie Petrus Jurieus, aliiaue. Hi cum eodem hofte congrefli ^, dijpari

tarnen ratione pugnarunt. Clericus

Manichaeifmo oppofuit Syfterna O- rigenis. Epifcopus ille Hibernus ^,

G///Z. King, multa quidem de hoc

argumento egregia habet, Ted qu<e- dam etiam non approbanda ^, ut¬

pote cum mala tarn moralia quam naturalis ex fapientia, bonitate ac potentia. Dei neceffario orta ftatuat. Jaquelotus majori cum fuc-

ceffu _certamen hoc iniit; namque

cum intelligeret, Bseliana arma il-

bi fociisque ex ecetuCalviniano ni-

niis quam fonuidolofa eiTe ^, pru-

denter

r4 4M ) ö ( Mi-

denterinter confligendum ad prsß- fidia noftr# Religioftis fe recepfo

Ex Noftratibusobje&iones Bäliifo

Ii de difcufTerunt Jo. Chriflopb. WoU

fim k) Zacb. GrapiusX) Jo.Pf. Bud-

deus (i), apud quos eriam ipfa fcrb

pta in hac cotitroverfia edita ^{^} farti 'Btflit quam adverfariofurh ^* feceti' fita reperiuntur4. Öifce viris lotigß

clariflimis _nuper etiatti acceflit Cail-

cellarius* Acad TubingenfiS D.D.

Pfaffius, quem difTertationesaliqaof

Anti ^- Badianas edidifTe accepimus<

Sed nova afte> 6c novis veluti ttii- chinis TLeliutft aggrefii funtllluftfiS

Leibnitius & Ceieb. Cbriflianiis tPol- fius, opponendo videlicet ei novutfl Philöfophia? fyftéma \ quod pfirfiUttt Leibnitius, ut fertuf ,animi tanftitfl cauffa

k) in Traäatu fiepius ällegatö de M<tm

nieb* ante Manichßos.Jeä. 111. §.8 /*#

A) inTbeologiareeens coütroverjacon-

tin. cap. 6.Qv. pL) de Atheijmo &

Juper/f. pag. 244, feqq. &p. 550.^#

7heobgi Dogm. pag, 882. jeqq*

4*4 5 ö ( **

Caufla & per lufum quendam litge-

nii excogitavit ^* deinde in Theo*

dicea ferio defendit, Chriflianus Hot-

fius autem in concinniorem ordi-

nem reda&um* fummis viribus tu*

tariconatus eft v). Nihil hic attineC dicere^ quot quantosque adverfa-

rios novum hoc Syfterna naéhjitu#

fit. Judicium tarnen Celeber. Bud-

dä hic libet adducere : Letbnitium hane qutdem pr<2 fe ferre fpeciem, ^ac fi Bültum ref ut et, re tarnen veva Bü¬

lt anam de Necejfitate malt ojiuionem

ab eo tonfirmart £). Interim virutii Clariffimurn , Georg "Bernh. Biilf- finger um, magnopere laborare vi¬

deo ö), ut recentiffimum hoccefy- ftema, oppofitum, explanet*

rece-

0 fitbenberttfinffttgett ©chatteten

bon ©ott / ber Sö3eit unb ber (Seele

beé SDIettfchen/ althque Jcriptit. |) itt

bem Sebencfcn fiber bte QBolffianu febe ^tfilofopbfe m-t2'&)in com~

mentatione Philof. de Origine <&• jtef*

ftiifjme malt: ed. An. 1724*

lö •*§■§} o ( £<&-

receptis communiter thefibus ^ac»

commodet, & locutiones aut fen*

tentias duriores interpretationen

congrua emolliat tt). Ceterumno-

ftrum non eft, hac de re (ententi-

am dicere. Vir erit, isque haud

mediocri ingenio ac erüditione in- öru&us, qui rantas lites _componet.

Cap.IL

JManichétorum errorem dé dupltci

principio independenti refellit, &- quid Jana ratio de Origme mall doceat,

oßendit♦

§• /•

HIc ^datum nobis efle ante intelligimus ornnia id negotii ^, u£

hypothefin de duobus principiis independentibus fana? rationi prör-

fus inimicam eile, _atque notionibuS ejus evidentiflimis _{répugnare o-} ftendamus. Cum de Deo cogita*

mus

it) 'Vid. prtfat.

*m( ocj«. _if

mus, concipimus Ens infinitum,i> ^e4

tale Ens, cujus perfedtionibus nul*

li limites funt conftituti, ^{aut con-}

ftitui polTunt, quodque adeo abfo-<

lute & fimpliciter eft perfeéfcifii^

mum, & alia Entia perfedlione-»

longiflime fuperac. Jam autenL*

contradidtionem implicat, fimpli¬

citer omnia alia perfedtione ante-

cedere, nec tamen unicum efie_»;

fic enim fimul omnia alia, & ^noti

omnia alia perfedfcione anteiret; o- mnia alia, quod Ens eilet abfolute

& fimpliciter perfedtifiimum; noti omnia alia, quod non effet unicum,

fed haberec aliud fibi par & äqua¬

le.

§. ii.

Porro obita t Dei omnipotentia,

quo minus duo principia indepen-

dentia admittere pofiic ^ratio» Quo-

modo enim omnipotens erit, cui

non nifi diviium competit in mun-

dum imperium? ObftatJummaDet jelicitas, quae non pcflet non detri-

B _mentum

ig 4M ) o ( *«»

mentum capere > fi eftet _principium aliquod malum, contrariis ftudiis

deditum , quod Benigniflimum-,

Numen ^coercere & inordmem re-

digere femper vellet, nunquam po (Tet. Obftat jumma Deijußitia,

quo minus animas ^puras & fince-

ras principio malo vitiandas obji'

cere voiuerit. Denique fi Jumme

fapiens Deus, fi fumme boms, qua«

lem eum efle non poteft non ratio

agnofcere; & novifTet & voluifieü

melius confulere innocentibus ^a fe conditis animabus,

$. III.

Ex iis, quas jam addu&a ^füllt,

patet, ifthac hypothefi non tolli difficultates, _quas indagaturo fon-

tem & originem mali fefe ofFerunt.

Arbitratur Btlius non pofle ratio-

neni perfpicere, quo pa&o tot ma¬

la, quibus homines circumfepti

funü, cum bonitate Dei conciliari queant, nlfi admittatur hypothefis

Mani'

/

4W> o > 19 Mariich&orum. Aft tantum abeft,

uc hoc modo in tuto collocetur DU vina bonitas, ut nihil magis cum illa ceterisque Divinis perfe&ioni-

bus pugnet, quam hasc ipfa vanif-

fima perfvafio, quemadmodum jam demonftravimus. Illene cul¬

pa vacabit, qui fciens prudenscg

creat res, ab alio necefTario cor-r

rumpendas; ^non item, qui produ-

cit _ea, qua? fe ipfa vitiatura prasvi#

det.? Quod fi potuit Deus, falva_*

fua bonitate, creareres, quas no-

verat a malo principio corruptum iri, quidni potuit, eadem bonita¬

te fal _va, res creare, quas prasvi-

dit fua culpa olim & malas & mi-

feras futuras efle ?

§. IV.

Pr^terea fentenciaeiftius abfur- ditas _inde quoque patet, quod ta- les inde fluanc confequentiae, quae fulcra moralis Philofophiae fubru-

ant. Si enim^malum aliquodprin-

B 2 cipU

20 4^ ) O ( ^

cipium, (five materia, fivé aliud quid) animas infe puras ad pec- candum impellit; jam \\\x invitse peccant, jam hoc ipfo peccatorum excufationem & veniam habent. I-

mo ex ifta Mamchaorum opinione confequitur, cultum Divinum in-

ter res minus neceffarias efTe repu- tandum. Cum enim bonum prin- cipium non nifi bene, malum non nifi male faceret, nec aliter facere pofTet; fruftra illud, ut prodefTet,

hoc ne noceret, coleretur. Pofiet pluribus adhuc argumentis Mani- cbaifmus debellari, fed haec fuffice-

re pofTunt.

5. V,

Jam ultro quidem fatemur, ra-

tion em fibi reli&am non eo usque

progredi, ut plene & fpecialitet^

exponere valeat, quae prima fue-

rint malorum initia; hujus enim

rei cognitio accuratior ^non poteft

haberi, nifi ex revelatione. Neque ratio, ü fana eft, tantum fibi ar-

rogat?

) ° ( n

rogat, ac fi ^omnes Divina; Provi¬

dentia Divinarumqj a&ionum ^ra-

tiones fibi habeat perfpe<ftas, aut habere poflit. Recordatur femper fuadmbecillitatis, infinitae ^vero ex- cellentias & (ublimitatis Dei. Non

tamen exiftimandum eft, tam exi- guam efle rationis vim, ^ut obje&i*

onibus Atheorum aliorumque pro¬

fanorum hominum contra provi-

dentiamac bonitatem Divinam, pe- titis ex multitudine malorum, non

aliter, quam per abfurdiflimam-.

Manichdeorum hypothefin occurrere

poflit. Nihil magis abfonum eft,

quam ubi in qua?ftione quadaiiL»

non omnia ad liquidum perducere poflis, illico eo delabi, ut manife-

ftiflimam veritatem deferas, & ne

ignorantiamfatericogaris, ad ejus*

modi opinionem te recipias, quae clariflimas & evidentiflimas notio- nes, animis noftris penitus tin(i- dentes, evertit.

B 5 VI.

** 4M ) ^o C jrtl- 5. VI.

Quid quod ^alias etiam admit*

tere necelTe habeamus propofiHo-

nes perfpicue demonftratas, licet

contra eas moveri poflinc dubia.., quibus plene & omni ex parte fa-

tisfacere nequeamus } Id enim-.

praeftare alius non poteft, nifi qui

rerum, in controverfiam venienti-

um, perfe&am cognitionem habet, qualem nobis homunculi in omni' bus _{arrogare non} debemus. De*

prehendimus rationem noftram in éruendis ^rerum naturalium cauflis

faepenumero deficere. Quid fiet,

cum de Divinis a#ionibus Divina- que Providentia judicamus? Qua-

re fi ratio cogitando aflequi non

valeret, qui poflint mala efle in_j mundo, quem Optimum Numen creavit, dcperpecuo gubernat; ha?c

ejus ignorantia nihil debet derogat

re Divinas Bonitati ^ac Providentia?, utpote de qua in anteceffum 6c a*

liunde cerciflima efle poteft. Me*

minift

-m) o (m minifTe debet, fe non aliter, quam fecundum caufhe cognitionern ju*

dicare debere; ubi autem cauffa^.

non fatis eft perfpe&a & explorata,

temeritatis crimen fe non eftugere,

fi aliam audeat fententiam ferre,

quam hane ipfam: Non liquere.

Fac itaque, rationem ^non invenf-

re modum, conciliandi mala cum

bonitate Dei unius; non idcirco in foro fationis caufia cadit boni*

tas & providentia Divina, fed huic difceptationi fe imparem judicem efle, ratio humiliter agnofcere de¬

bet. Non ftatim caufTa cadit, qui ampliatur, autad aliud forum ^per-

tinere judicatur. Ceterum ubi &

hic & alibi aquam fibi haerere, rat tio animadvertit,optime fibi conlu- lit, fi aliunde informationern anxie quaerat, & occafiones omnes, huic fini accommodatas, follicite circum*

foiciat.

f VII.

Interim tuto adferimus, ^non

B ₄ poffe

34 4M ) o (Hft-

pofle rationem hic ulla movere du¬

bia, quibus non argumenta con¬

traria, haud minori veritatis fpe-

cie fe commendantia, _{opponere_j} poflit, quanquam ut Tibi reli&a_j concipitur, adhuc dubitare poflit,

utrum digne fatis Divinas benigni*

tatis & fan&itatis _cauflam egerit,

an forte meliora argumenta, quam quas a fe prolata funt, fuperfint.

§, VIIL

Ut propius itaque ad rem ac-

cedamus, conabimur hic, _quan-

tum per argumenti difficultatem

ac judicii noftri imbecillitatem li¬

cet _, oftendere ^, _quousque ratio in

hac quasftione _progredi poflit; &

primo quidem agemus de malis ^mo' ralibusy nam ex his tanquam ex fönte mala phyfica fcaturiunt. Ho*

rum moralium mälorum originem, propterea a Dep arceflere ^non li¬

cet, quia eft Ens ;abfolute perfe*

ßiffimum, cujus ut effentia, ita-*

quoque

4M ) o ( H*-

#

it

quoquebonitas, fanöitas, juftitia, fapientia & potentia nullos habet limites. Haberet autem limites, fi aliquo modo malus, aut mali eflet auåor. Ergo mali origo quaerenda

eft in Entibusfinitis. Sed cum hsec

a fummo & Infinito Ente eßefuum,

& quicquid in illis eft pofitivi, ha- beant; eatenus non poftunt non_j efte bona. Supereft itaque> ut mali

moralis cauffe efte poflint per hoc, quod finita fint, i.e. limitatam ha- beant bonitatem ^ac perfeftionem.

Dixi, Entia finita effe poße cauftas

mali moralis per hoc, quod finita fint; ex finitudineenim (deturve¬

nia verbo) non fequitur, ea ipfa

neceftario 6c a<ftu ipfo efte aut fi*

eri mala, malorumq; cauftas. Sic

enim aliqua in ipfum Creatorem

redundaret culpa, quod cogicare.»

ac dicere abfonum, imo impium

eft. Finitudinem rerum dicimus fun*

damentum mali remotum, non«*

prpximum 6c immediatum _{j gene*}

B ₅ rakt

26 J o ( <r§l-

rale, non fpecificum; mali utpoffi-

bilis, non ut a&ualis. Nulla fic Di- vinae bonitati labes adfpergitur,

cum ftatuimuSjDeum Entibuscre*

atis finitam bonitatem indidiffe;

obftat enim natura finitorum , quo minus Deus abfolutam & illimita-

tam bonitatem iis concedere po- tuerit. Repugnat etiam natur»

Dei, aliquod präster ipfum efTein-

finitum.

$. IX.

Solet hoc ipfum brevius fic efferri: ^malum morale non habet cauflam efficientem, fed deficientem.

Eft enim malum morale, fi formali¬

ter fpe&etur, defe&us feu caren*

tia perfe&ionis fecundum legem

inefiTe debit». Jam autem non Ens Infinitum, fed finita deficere agen*

dopoflunt. Patethinc quoqj,quam falfo fundamento fuperftruftus fic Manichaeifmus, nim. independen-

tem asternam ac infinitam efle de*

bere mali caufTam,

) ^o ( Ml- _*7 X.

Porro malt moralis originem inveftigandam efle docet ratio in«.

jubfiantüs fimtis cogitantibus, i» e. ta-

libus, _quas 6c fui ipfarum 6c plu-

rimarum extra fe rerum notitiam

habent, quéedam autem clare ^Öc diftin&e, quaedam obfcure 6c ^con- fufe intelligunt, interim attentio-

nem applicare poflunt uni rei pne

altera, _atque fic clariorem 6c di- ftinåiorem ejus ideam adquirere,

judiciumque tantisper cohibereL-»,

donec ornnia probe fint examina-

ta _; fed _qux (imul etiam faeultatem

habent libere fe determinandi ad

éa fe&anda _atque obtinenda, quae ftve clare 6c diftin&e, five obfcu¬

re & confufe ut bona cognoverunt;

adeoque eligere etiam ^ea poflunt,

qu$ obfcurius cognita bonitatis quadam fpecie appetitui blandiun-

tür, fed diftin&ius examinata aliis rnelioribus utique pöftponerentur,

hic vero & _{nunc, cum} argumen¬

ta

*8 ) ° C

ta meliora & fortiora contrarium lvadentia ^non attenduntur, _appe-

titum fortius afficiunt, Ponimus

jam (quod nobis licere poftu- iamus,) Deum O. M. huic creatu-

rx cogitanti legem prasfcripfifle,qua

ei interdicitur ufu obje<fti eujus-

dam , in cognitione ejus confufa_i

defiderabilis. Fieri tum utique-»

poteft, ut negle&a ad interdi&um

attentione diftin&a & _contmuata, confufae cognitionis lenocinia tan-

tum in creatura? iftius arbitrium valeant, ut ob _rationes, jam qui-

dem fortiores, licet non meliores, fele determinet ad agendum id, quod vetitum eft, adeo<$ ad pec- candum. LJbi tarnen obfervanaum eft, id fine omni necellitate fieri,

cum fubftantia illa cogitans, ätten*

dendo ad legem, omniaque accu-

ratius ponderando, fefe aliter de-

terminare potuiffet. Jam ^{cum a}

pofteriori proh dolor ! manifeftum

fit, mal» moralia reperiri multa; ea

) O ( 29

hoc modo orta elfe, ratio haud obfcure colligit.

5. XL

Hane generalem mali moralis

cauffam inveftigare poteft ratio,

(nam fyecialem & , ut ita dicam ^,

inämdualém fruftra quasris a Phi-

lofopho,) ^ut fimul Divina? bonita#

ti fuus conftet honos. Objicit hic Btlius, ^ne lic quidem Deum in_j foro ratiom a culpa liberari; quo- niam enim prasvidit, creaturam.»

rationalem libertate arbitrii ßbu-

faram, _atque hoc ipfo in mala in •

enarrabilia fe pra?cipitacuram ^, in*

finita? bonitatis fuiffe, vel hane libertatem non donafTe, vel dona-

tam fuftulifle, vel, lalva illa, ma-

lüm _quocunque modo impedivifie.

Conatur hoc declarare fimili, _pe¬

tita a bono principe & benigno

patre; qui ubi vident noxa? futu-

ra effe, qua? donare decreverunt,

ea aut non donant, ^aut donatare»

pe-

3o 4M ; o ( »|.

petunü. Varia funt, qua? huic ob- je<£tionl obvertere poteft ratio> ni-

mirum : non pofle argumenta pro- bantia depromi a fimilitudinibus, quippe ^qua? illuftranda? tantum ret inferviant: nobis quidem liquido

conftare, qua? fint principis& patris officia, citius vero folem meridianü

nos nudis oculis pofte iqtueri, quam noftro angufto intelle&u Divina¬

rum a&ionum rationes omnes per-

fpicere: non hic folum ad bonita-

tem, ied fimul etiam ad fapienti-

am & potentiam Dei efle atten*

dendum, ^cum in condendo mun¬

do non minus has perfe&iones,

quam illam, manifeftare volueric

Summus Creator: bonitatem Dei

utique effe infinitam, Ted non inde fequi, quod infinite ^{quoque cum}

rebus creatis fe communicare de-

buerit: non pofle eum bonitatis laudem reportare, qui alter! ^mu-

nus largitur, quo eum ad exitium

fuum abufurqm pr^novit, fi in-#

•m) o c 51 arbitrio dantis pofitum fuerit, da?

rene velit, necne, & fi nihil dan?

tem ad ejusmodi ^munus confe-

rendum cogat vel obliget;

vero contra officium boni viri non

facere, _{qui munus} dat, quod de-

negare penes eum non fult, etiarnfi accipientem eo non re&e ufurum pra^fciat: ^non priori, fed pofteri-

ori modo fimilem efle Divinam ,

in conferenda homini liberi arbi- trii facultate, benignitatem, Sin*

gula quidem _{pro rei} dignitate per-

fequi vetat nobis propofifa brevi-

tas; interim fequenti paragrapho

rem paulo altius repetere placet.

$. XII.

Si hoc univerfum oculis ani*

nioque perluftramus, deprehendi-

mus, Summum Creatorem, vari-

etate creaturarum prorfus admi- rabili, infinitas fu# potentiae & fa*

pientia? edere voluifTe documenta.

Intelligimus ^{creaturas alias aliis}

eOé

n 4W)o(Hl-'-

eße meliores ac perfe&iores, o-

mnes autem, quotquot fenfibus

noftris obverfantur, longe infra_*

dignitatem hominis eße pofitas;

quippe cum qu^dam omni vita, plures fentiendi facultate, omnes

vero ratione careant. Forte (u-

fpicari quoque poteft ^, qui (olo ra- tionis lumine nititur, dari etiam

creaturas fe nobiliores ac perfe&i-

ores. Interim hominem hoc loco

& ordine collocatum eße intelligit,

ut ii dotibus divinitus conceflis, i. e. fi ratione eique intime conjun- i éfo libertate arbitrii re&e fuifiet ufus, ad quod vires fufficientes illi

a Deo datas fuiße omnino agnofcit,

feiix & beatus eße potuißet. In¬

telligit fe non pofle creatorem in- cufare, quod fe non finxerit pror>

fusimpeccabilem, ^non magis quam paßerculus cum Creatore expoftu-

Jare poßit, quod aquilae magnitu-

do & vires Tibi non fint conceflae.

Animadvertit _{ea, qux} aliisimper-

fe&io-

•m)° ( H*-

»

fectiora Tunt, (quanquam & illa

fuo genere fint perfe&a, cum ni¬

hil iilis defiteorum, _qua? ad'eflen-

tiam talis Ends requiruntur,) fa-

cere tarnen ad perfedtionem totius Univerfi. Fingamus enim nos ta- les a Deo fuifTe conditos, ut pec-

care nullo modo poflemus; defui£

fet tum utique illa creatura, qua;

tali liberi arbitrii facultate efTet

i praedita, ut eo redte uti, eo quocjj

abuti pofTet, i.e. defuiflet homo ^\

adeoque eo refpedtu mundus mi¬

nus fuifTet perfedtus. Concludimus itaque Divin» Sapientia; conveni-

ens fuifTe, ut hominem tali arbitrii Übertäte inftrudtum crearet, ideo-

que fecundum ^{certum ordinem}

cum eo ageret; a quo etfi per O- ninipotentiam fuam abfolutam De¬

ns difcedere potuiflet, hoc tarnen

fijus Sapientia; non convenifie-i.

Concludimus etiam humana; natu- r* _conveniens fuifTe, ut Deus ita cüm homine ageret, prout natura;

C huma-

14 •WS'J! ^o (

human« indolesferebat,quo homo

fe hominem efTe demonftrare _pos- fet. Hoc autem fieri non potuitfef ^*

fi peccatum per virn impediviffet.

5. XIII.

tJbi vero ex (acris literis, fe- cundum doctrinam Ecclefi« Evan*

gelic«, i. e* re&e & rite intelie- ftis, ratio fpecialiorem ac perfe&i-

orem notitiam de mali moralis 0-

haufit, _{item q;} de via, quam Deus milericors hominibus lapfis monftravit, ad priftinam felicita-

tem recuperandam; confidenteE-»

adferere pofTumus, nihil illam ha¬

bere, quod jureopponat, quin po- tius Divin« bonitatis pariter acfa- pienti« & juftiti« radiis circum- fufa, tota obftupefcet. Nonmira*

bkur amplius, DEum miraculo

non impedivilfe lapfum, poftquam didicit,OEconomiam gratiae mira-

culis effe refertiffimam. Sed quan*

quam in hoc certamine ^cum B<elio

nos

Jo f £&»

nos-ad hzec pr^fidia canfugere_>

poffe exiftimem, ipfo etiam non

relragante, quippe qui id agere^,

videtur, ut evincat^rationem etiam

tum infolubiles nodos ne&ere* quia

tarnen hasc noftram fphceram tran- fcendunt , nos ea, qu^ ex facro i- fto armamentario depromi poflunt,

tela relinquimus, Theologorum

forriore brachio contra Bdium ali- osque veritates hoftes vibranda.

§. 'XIV,

Reftat, ^ut de malorum phy(ico-

rum origme etiam paucis aga mus ^. Sed hic operofa disquifitione opus

non eft, cum evidens oinnino (it,

ca ex malts moralibus ^orta efte. In¬

terim eatenus etiam Deo re&e tri-

büuntur, _quod aternae ejus jufti-

tice ratio omnino requirat, ut pec*

cata puniantur, in quorum poe-

nam DEuls mala ejusmodi triftia peccantibus immittit Dico, ju-

liitia? Divinte efle, in contemtores

legis fuae animadvertere 5 fed addo,

pä-

paterna? ejus bonitati adfcribendum

efle, quod fuos cultores, non u-

bique morigeros, caftiget. Atque

tum calamitates a Deo immiflae

non amplius pro malis reputanda?

funt. Illud etiam hoc loco monen-

dum eft, calamitates & miferias, quibus homines affliguntur, ia?pe-

numero (upra modum exaggera- ri, multosque miferos & calamito-

fos efle, quia tales fe efle putant, Quanquam etiam non diffitear^, pofle homines, qui folius rationis

du&um fequuntur, aliquando per- turbari, cum deprehendunt, im- probos interdum florere, 8c omni-

um rerum copia circumfluere_»j

bonos veros paupertate aliisque-»

malis urgeri: tarnen nullum inde

contra Divinam bonitatem argu¬

mentum dtici pofle fatebitur, qui-

cunque perpenderit, improbos,in

omnium rerum affluentia 8c fortu-

na quantumvis fplendida,non efle

ex omni parte beatos, ^nec probos

adeo miferos, féd lönge infra vul-

-m) o c Mi- i?

g? opinionem fubfiftere 5c horum

adverfam 5c illorum fecundam for-

tunam; porro non efle ullum mor- falium adeo innocentem, quinde-

liéHs fuis Deum ad puniendum,

vel (altem caftigandumfepius pro- vocaverit; deinde utilitatem haud exiguam capi exadverfis; ^tum et-

jam judicia hominum de probita-

te vel improbitate aliorum haud ra#

ro falla efle; poftremo, inasqua-

lem hominum fortem in hoc mun*

do, efTe _argumenta, quod feen#

mTd$po(pYj exfpe&anda fit poft e- menfum hujus vit# curriculum.

H#c qui perpenderit, facile Intel-

liget, mala phyfica, qu# in mundo reperiuntur, perfe&iflim# Dei bo#

nitati, (apientia 5c juftitia _cempe#

ratas, non repugnare*

XV.

Sed in profundum barathrum prascipitatus ^non _tantopere quasrit, quomodo illuc delapfus fit, _quam

quo?

I

fSs

*8 ) o r

quomodo inde emergere poflit. I-

ta noftra meditatio neutiquam fub*

(iftet ^circa hane de Origine Malt quaeftionem, verum longius ^pro*

vehendaeft, inque eo potiflimum

laborabit, quomodo mala omnia

feliciter aliquando elu&emur. Quis*

que ad id intendat animum, qux

Benigniflimum Numen, pro inef*

fabili iua mifericordia, remedia malorum nobis pro po fu er i t. £a

avidc arripiamus, iislegitimo mo<

do _{utamur, ut} a malis infinitis liberemur. Ne contemnamus me*

dicam Omnipotentis ^manum. Ex*

tenfam ad nos toto die exolcule*

mur, apprehendamus, fequamur,

Ut ex abyfTo malorum extraåi,

eo aliquando elevemur, ubi

malorum omnium erit FiNIS.

lllr

Vi

-V- ZL

Frätrem fmm Dtle&tsßmum DeORiGiNE Mali

Publice diflerentem.

ESt labor affiduus 5 Titus ^ardor at laudabllis

Ingenium prodit, Trater amande,

tuum:

Colloquio doflo dum monftras tioxiaviu,

Qutfå cekbrant Muße, divus Apollo probat.

Sanda Trias adßl femitasque viasque regendo

Ipfa ^tuas, faaiat Teque valere diu l

Exiguo licet verborum apparat«,

ex Fraterno tarnen amore

Georg Herlitz

fJUV E NU

Literis ac Moribus confeicm Da JOHANNI HERLITZ,

De OR1GINE MALI

Publice difputaturo, amico fuo conjun&iflimo,

ORtus quisjuerit, dum monftras _{malör um;} rite

lngenii vires pandis, Amice> Tui.

V er ge bonis avibus, quo Te cito cingat Apollo.

Det facilkque Deus fat a Jecunda Tibil

ita gratulatur

Jon. Kling Wale»