E X P O S I T I O
PRINCIPIORUM MORALITATIS
ET
REL1G10N1SAD POPULÄREM
SENSUM
ACCOMMODATA,
C>UAM
VENIA PHIL.AMPL.OED. UPS. .
PRÜSIDE
Do
CT.
DAN.
BOÉTHIO,
ETH, ET POLIT. PROF. REG» ET ORD«
f. P.
CAROL.
ERIC.
LMSTAD1US
bothniensis»
IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XII MAJ! MDCCCIS.
H. C.
UPS ALI -ffi,
IN
SACRAM REGIAM MAJESTATEM
SPECTATJE FIDE1 VIRO,
CELEBERRIMO DOMINO FROFESSORI,
DA
VIDI
aSCHULZENHEIM
EQUITI AURAT. REG. ORD. DE WASA, ATqUE
REG. ACAD. SCIENT. HOLM. MEMBRO,
PATRONO SUMMO.
TIROCINIUM HOCCE ACAD£MICUM
S A C R U M
votuit, debuit
Niens devotisjimus
VÄLBORNA FRUN, -FRU
EVA
ELEONORA
vom
SCHULZENHEIM
FÖDDSAIVIÜS.
S7JL rån denfimd, då Niforß anförtrodde mig vården om Eder
fon-> har Ni altid med godhet anfett mit
fvaga
hemådande
atic¬
kefvika detta fortroende, detßorfla Ni kunde gifva.
Tillät
atjag der/or lemnar et
offentligt
vedermdle
af
mmtackfamhetfamt
förfåkrar, at mim0 af Edert
ädelmod
fkal följa migtil
ßßa
ögonblicken af
mitlif
E X P O S X T I O
PRINCIP
10RUM
MORALITATIS
ET
RELIGI0N1S
AD
POPULUREM
SENSUM
ACCOMMODAJA.
—= ' ägs 1
Procemium.
Quamvis
ii nonfiiftus, qui
Philofophiam certis
&
in-dubiis principiis intiiti negemus; quinpotius
eam, aequeac Mathefin , evidentisfitnae demonftrationis capacem fö¬
re putemus; tamen eorum fenten
tias albos
calculos
adji-cere nequaquam posfurnus, qui praecipuas
ejus
veritates
compendiaria quafi via illis
innotefcendas
fiftere
vetant,quibus non contigit ex
profesfo
Philofophiae
invigiiare.
Hi fcilicet non minns philofophiae, quam communiho-minum utilitati, male confulunt, quippe qui, mortalium
ftudia a vero facilius indagando avertentes, ipfa iilius
adyta minus frequentata reddant.
His igitur animo
per-penfis, operae pretium
fore
duximus
,fl,
fpecimen
aca-demicum edituri, fundamenta moralitatis & religionis ad populärem captum
magis
accomodata, minus
licet
ftri-cte demonftrata, proponeremus, eos
imitaturi, qui
fy-ftema planetarum brevi pingunttabella,
quo earummo-tus, atque exinde exortae temporum atque
apparentia-rum viciSfitudines, tironibus facilius appareant. A te
tamen, L. B. prius expetimus, velis
benigno animo
vi-rium noftrarum imbeciliitati indulgere, quaeque a nobis
diéfa fuerint in mejiorem interpretari parten*.
Ne vero quis nobis vitio vertat, quod fundamenta
religionis fundamentis moralitatis contexuerimus,
illa-que ab bis infeparabilia prorfus propofuerimus; eum pe*>
pendere oportet, nos vocabulo moralitatis non nudara legalitatem, multoque minus externum morutn deeus feu urbanitatem, fignificasfe, fed eam intimi pectoris
puritatem, quae a naturalibus hominis viribus nutnquam
emanare poteft; fed a vi re vera fupra naturam pofita
proficifci debet, & quse absque religione confiftere non
poteft, fed qua ademta, vicisfim ipi'a religio corrumpitur,
nomenque fuum non meretur; nobisque faeile concedet, religioni aeque ac moralitati male confuli, fi earum
prin-eipia familiarisfime a natura conjuntfta, hominuui
pesfi-me locata ope a fe invicem feparentur,
§.
i.Homo a reliquo naturae complexu libera fua
voluri-tate praefertim diftingvitur, h. e. ea facuitate, qua ipfe
atftionum fuarum auétor eft, nec ut cetera omnia caeca
fertur necesfitate. Hane indolem, qna venerationis,
asfenfns vel probii, prout bene maleve nos gesferimus,
capaces evadimus, nobis tribuimus omnes,
realitatem-que illins & fadtis & verbis quotidie conteftamur, quod innumeris probari poteft exemplis, fed in mentem revo»
care fufficiat famiiiarisfimam in Svecana lingva loquen-di formulam: rå for och icke rå för en fak.
Ignis almo calore naturam animans, seque parutn
venerationem noftram exfufeitat, ac probris vel
convi-tiis obrui poteft, quando ornatisfimas urbes fatali incen-dio exurit. Quod ionge aliter fe cum homine aliorum
commoda promovente vel perniciofo habet. Finge tibi
pauperem maris
accolam, qui
naufragium
propinquum
afpiciens vel apertisfimo vitsepericulo infelices
naufra-gas morti eripit, cafamque fuarn, in qua quiefcant
&
penum fuum necesfarium, quo recreentur,illis
offert;
illiusnön potes non veneratione capi; aperte enim vides,
eum non ferri vitse cupiditate, quando fua fponte vitse
pericula fubibat; neque
voluptatis
appetitu,quando
exi-guas, quas habebat, copias liberaliter egentibus impertie-batur, fui ipfius oblitus, inftantemque fibi forfan
inopi-am & famem haud metuens. Reéte igitur colligimus,
eum non folutn facultafcem habere, qua dominio earum fernet fubtrahere potuerit; verum etiam illa re vera ufum fuisfe & hoc ipfo non tantum asfenfum, fed
veneratio-nem noftram meruisfe, a)
Pone iterum alium hominern eodem aliorum
infor-tunio ad opitulandum provocatum, qui, licet eosdem
fervare potuisfet, illud nihilominus otnifit, ut a labore
& periculo tutus maneret, & qui denique cafu liberatis domum & auxilium fuum negavit, afque, ne ipfe incom-modi quid pateretur, parum curaret an fame & frigore
perirent. Annon illum cupiditatum & rerum, quarum
tarnen dominus esfe debuisfet, turpem fervum, diris
tuis devoveres? dum fluétui, qui navem contra fcopulos fregit, irafci nullo modo potuisfes.
A a Ex
fi) Veneratio proprie refpicit moralem feu independentem noftram
naturam qua talem, non vero aftiones noftras, nifi quatenus hane
ipfam produnt naturam ; nil enim amplius facere valemus, quam quae
nobis utut officia injunfta funt, nullaque dantur magna & egregia fa-cinora eo fenfu, ut fupra bumanam nos evehere posfint fortem.
As-fentimur vero nobis, quando ea, quae debemus, facimtis. Hasc
dili-genter obfervabunt rnorum Magiftn,fi a fcopo, quem fpeétant,
Ex his fatis, ni fällor, liquet haue abrogari nefciam legem hominibus esfe latam: In omni aSlione a rerurn
extra te pofitarum cupiditatuvique imperio
liberum
indepen-dentem Jerva mentem.
§. ii.
Scimus itaque libere & independenter nobis esfe
agendum; fed quid fit, quod libere & independenter
a-gas, adhuc integra esfe videtur quaeftio. FoVmam
quidem, non vero materiem aftionum habere videmur;
ulterius itaque disquirendum, quo padto fieri posfit, ut
haec forma, rebus voluntati humanae obnoxiis femet im-prim«at, & fic materiam liberae & a cupiditatibus indepen»
denti menti fubminiftret,
Animo nobis fingamus hominem, qui fibi propofue»
rit a cupiditatum dominio femet iiberare & independen¬
ter agere; fed qui hunc in finem corpus fuum vexat
vitaque tandem femet inedia privat Minime ei eundem
asfenfum praebere posfumus, ac homini, qui fui ipfius oblicus uaufragas fervavir, cujus nuper mentionem
feci-rnus, quamvis omnino contra cupiditates fuas egisfe
ide-oque eorum fervus non fuisfe videatur.
Sed fi duo fuerint domini feu patres familiarum,
uter eorum poteftatern & independentiam fibi debitam
melius fervavit? an ille, qui, verens ne a famulitio fuo
forte fuperatus ab adminiftratione domus fuee
removea-tur, illud omne dimittit; aut is cui tanta ineft auftoritas,
ut nutui iliius omnes famuli.pareant? Nullum eft dubium,
quin hic magis independens fit, quam ille; quo enimjure do¬
minus vocabitur, qui domum cui imperetamplius nonhabet
Ea-Eadem fere ratione fe cum morali
hominis
inde-pendentiahabet.
Nefas
quidem omnino
eft cupiditatum
vi ferri, non tarnen, quo iis
immunis
fiam,
corpus me-uin ejusque facultatesviresque,
quibuscum
independen-ter again, debiiitare vel
perdere
licet,
fed
econtra¬
rio mihi injunétum eft, bas
ipfas
facultates, quantum
tieri posfit, alere &
corroborate
omnique
ratione
auge-re, ut earum ope ceteram contra
independentiam
meamtendentem naturae vim magis magisque removere
pos-fnfj. Scilicet non id 'curandum, ut fen
fös titillentur,
fed
ut mentem fanam mihi comparem corpusque meum
ido-neum animse inftrumehtuito reddere
posfim: eundem
prorfus in
mod
um acprudens
agricola
,qui
fciéntiae
a-graviae ftudet
&
inftrümenta
fua
diügenter
curat
atque
reparat, minimefcientiae
quatalis
&
inftrmnentorum
caufa, fed ut ea certa & his
firmis
ad
agrumcolendum
ntatur. Idcirco etiam peccaverat ilie,
cujus exemplum
nuper attulimus;
&
asfenfum
a<5lioni
ejus
denegavimus,
quum , quantum in
le
fuit, penitus
tollere
voluit
con-ditiones, line quibus independentia,
qualis in
entefinito
locum habere poteft, evanefceret; qui
enim
independens
esfe vel potius fieri (ut
loqui
decet,
quando de
finitis
entibus fermo fuerit) ferio vult, exfiftere,
&
quidem
maximis atque perfe&isfimis,
quibus
fieri
poteft, viri¬
bus atque facultatibus ,
velit
necesfe
eft.
Mors qui¬
dem ipfa libentius
oppetenda
esfet,
quam ea, qusecontra fuperiorem &
independentem
noftram
naturam
patranda; fed fpontedetrimenta
corpori
inferre,
atque
vita femet privare, utique contra
officium
eft:
nequefpes alius vitse
poft hane
hoc
facinus excufare
potuit.
quam enim ob
caufam
iliam
cumhac
ultro commutare
voluit? an ideo quod fvavior ipfi fieret,
vel etiam
quod
in illa illecebris immunis pasfive prorfusfaneftus fieret
?
fi ita esfet, nonne tunc hoftem fügit, quem tarnen
pel-6
poliere debuit. Moralis independentia vihcere eum
jus-fit, non fugere, & nihilominus certamini fefe fubduxit.
\
-Praeceptum igitur independentiae ab omnibus finitis
entibus liberis poftulat, ut aeque corporis atque animae
facultafces fanas confervent, quantumque fieri posfit, au-geant & ornent, omnique reliqua natura eum in
mo-dum utantur, ut maxime posfit huic fcopo infervire.
Non itaque iufficit homini, ut a naturse vi iridependens
fit, fed ut, fi fieri posfet, natura ab illo pendeat, iabo-rabit; vel reétius, homo iridependens esfe non poteft,
nifi quatenus natura ab illius voluntatis vi pendeat. Le¬ gem itaque independentiae ar&ius determinare jam
vale-mus & fequenti formula exprimi posfe credimus: Fac ut tam amma quam corporisfacultates, quantum fieri posfit,
con/erves, augeas Zf ornes> raliquaque natura in bunc
fi-nem utaris.
Naturae complexus, quando ab altiori illa, indepen-dentem agendi rationem pofiulante, videndi ftatione
con-fideratur, certo relpedtu hoftilis nobis videtur:
impedi-mentis undique viam nobis calcandam oblidet, in quibuS
removendis omnis noftraopera coliocanda eil: fed illuni no¬ bis iterum reconciliabimus, quando meminerimus
indepen-dentiam noftram nullam esfe, nifinatura esfet; tunc enim
ipfi non exifteremus;natura igitur nobis data efi, ut aliquid,
in quo operam noftram navare viresque noftras exercere
posfimus, quoappareat,an independentia nobis cordi fit nee
ne. Semper florens Eden eft, ubi, inter alias efu licitas
,
arbor etiam vetita crefcit, JEque igitur imposfibile no¬
bis, omnibusque entibus finitis, femper erir, eo indepen¬
dentiae pervenire, ut naturarn independentiae noftrse ad-verfariam plane removere posfimus, licet eo omnis no¬ ftra
fira opera tendiere debeat, ac
imposfibile nobis
eft
liber-tafcern noftram, b. e. ipfam independentise facultatem
per-dere. Liberum quidem arbitriiun facultatem libere
agen-di immunitatemque ab omni allena vi cogente
praefup-ponit atque poflulat, tion vero immunitatem ab
ifta
ne-cesfitate, fine qua ipfum exiftere nequit. Omnis igiturcoatftio , quam natura nobis imponit, nil aliud eft, quam
necesfitas, quam lecum non poteft non ferre ipfa noftra libertatis facultas, qua, fi ita loqui liceat, cogimur
liber-tatem feu independentiae facultatein habere. Modus vero, quo hac facultare in agendo utamur, non a natura fed ab
abfoluta noftra Iibertate pendet. Hac folum ratione li-bertas & necesfitas atque coadlio fimul exiftere posfunt:
aliter enim utut eontradidlorie oppofita feniet
invi-cein tollerent.
Scholion. Si quid independentiae noftrae non con-venerit, turpe & deforme iüud judicamus. Si vero ali¬
quid, quod ei magis congruit, perfpicimus decorum
pulchrumque illud dicimus. Quando vero aliquid
inde-pendentiae adverfans viribusque noftris Phyficis longe fuperans, nobis fefe obtulerit; tunc fenfus fublimis in
nobis exoritur; fi modo una meminerimus nos, qua ab-folutam noftram libertatem , ejus vi fubjedtos non esfe.
Haec ratio eft cur fenfus turpis, pulchris & fublimis
brutis tribui non posfit; numquam enim hi fenfus fine
Iibertate esfe posfunt, quae facultas brutis non obtigit.
Quum patet independentiam non posle non esfeinfinitam
etiam fequitur, nil perfeébe pulchrum, turpe vei
fu-plime esfe, nifi fit infinitum, quod tarnen noftra mens
percipere non poteft: Quando igitur dicimus aliquid es¬
fe pulchrum, turpe &c. nil aliud intelle&um volumus
,
quam quod ideae pulchri, turpis &c. appropinquet,
t
que iftiusmodi judicia infinita vocavere philofopbi;
i-pfa enim praedicata infinita funfc, nec
fubjedbum
finitumeis plane adaequatum esfe poteft, quod in ceteris noftris
judiciis non accidit. E. g. quando judicamus: canis effc
animal, praedicatum animal totum , quantum eft, cani
tribuitur. Ejusdem naturas eft judicium iftud Arithme-ticurn v. g. 4 1 = 5 Quum vero dicimus: vas eft
pulchrum; praedicatum infinitum eft & vafi non
ni-fi ad partem competere poteft; eundem fere in
mo-dum ac fi dixerimus numerum quanturnvis decimaliura
abfoluto feu infinito decimal ium quantitati aequalem es¬
fe: 0,99999 = 1.
5 in.
In primo § jam expofuimus legem
independentjae,
cui a finitis entibus iatis fieri non posfe patet, quum
ejus praeceptum infinitum eil & Dens ei
folummodö
adaequatus esfe poteft, Quum tarnen nihilominuso-mnia entia rationalia feu libertate praedita obiigabit
ea-dem lex, necesfarium eft, ut eandem ita mente
conei-piamus, ut cum finita noftra conyeniat natura,
quod
qnomodo fiat etiam expofuimus , dum fummammorali-tatis legem non quidem abfolutam independentiam a nobis
poftulare,docuimus fed non interruptum tantu
mmodo ad
eamdem appropinquandi ftudium, neunquam in via in
infi¬
nitum ducente, gradum fiftamus nosque metam attigisfe
putemus. Sed adhuc parum expofitum
videtur
indepen-dentiae praeceptum, & nimis ardhis limitibus
officio»
u.mambitus circumfcriptus; nam quemadinodum prge^eptum iltud fuperias feu independentiae Deo folummodo com¬ petere poteft, ita hoc pofterius, quatenus
for/uuja
ex-primitur, folitario tantummodo
homiini accommodatam
videtur, qui officiis quidem in femet ipfum non vero in
alios teneretur.
9
Ad primum , quod propofuimus, exemplum
rever-tamus. Maris accol^e, qui vitam fbam periclitabafcur &
alimenta ceterasque, quas fibi acquifierat, res aliis
of-ferebafr, ipfe femet inophs exponens, ut
naufragas
mor-ti erfperet, asfenfum venerationemque noftram
tribue-bamus, quoniam aCtionem a cupiditafcum vi immunem
teftantem animum patraverat
Ex iis, quas audum expofumms, patere arbifcramur,
non confilium femet commodis & adjumentis vitas pri-vandi per fe, fed ut altiori a lege independentiae nobis
propofito fini inferviat, adprobationem noftram mereri,
docuimus enim, hane eandem legem curam prascipere,
ut non corporis minus, quam animae facuitates ornentur
& augeantur, atque adjumenta ad easdem confervandas & perficiendas follicite conquiramus. Sed conquirer.e decet, non ut avarus, qui thefauros fibi aliisque
cu-mulat inutiles, led ut iisdetn data occasfione utamur.
Qnaerendutn itaque eft an & quo paéto Lex
indepen-dentias' has conquifitis viribus ntendi occafion.es definiat,
nec dubium erit, quin hujus quaeftionis enodatio, ea,
quse in hucusque allata prineipiorum moralifeatis
expofi-tione deliderari videntur, in lucem protrahat.
Ponamus quendam,ut res mercesque vel pretiofisfi-mas e naufragio eriperet, iisdem vitae periculis fponté
femet expoiuisfe, quae alter ultro fubiit, ut homines
naufragas fervaret, an in eodem loco utraque hasc aftio
haberi posfet? Quando alteram aut ftultam aut
morali-tati contrariam judicares, fieri tarnen non poteft quin alteram omnium confenfu laudares. Unde ifcaque hsec
judicii diverfitas derivatida? caufam illius non alibi
quae-rendam esfe, quam in facultate, qua homines a ceteris
re-IO
\
rebus diftinguuntur h. e. in iibera voluntate, qua ad
in-dependentiam nati
faftique
funt,facila
apparet.Ut
e-nim hominem adfpicio, dubitare nequeo, illum eidem
in-dependentiae legi obnoxium
esfe
ac ego, atqueeasdern
Uli esfe debere independentiae conditiones
Sc
adjumenta
ac mihi, fieri itaque fine aperta cum lege mihi
imperan-te contradi&ione.non poteffc, ut quae mihi, ut
indepen-dentiam tuear, necesfaria & fancta judico, ea in alio
flocci faciam, & exelufo illo me liberum & libertatis
fub-fidiis abundantem optem; quis enim non \videt meam voluntatem non fic a cupiditatum & propi\ii commodi
ftudio liberam & independentem esfe: namque, fi ea quae
oporteret, voluntatis libertas
mihi
curaeesfet,
aliena
in-commoda & pericula mihi seque cordifuisfent,
ac eaquse me ipfum minitantur,
independentiae hoftem
pro-fligare & vincere aeque ftuderem, five aliifive mihi
ad-verfaretur; amarem, ut fanftislima jubet Lex, proximumficut ms ipfum. Lex
independentiae
nonullius liberi entis
exclufionem permittit, fed omnium, quotquot
ad
inde-pendentiam properare
fibi
injunétum habent,
concentum
& harmoniam non folum negativo» fed, ne fibi ipfa con-tradicat, pofitivo fenfu inculcat,
&
ideammundi
mora¬lis animis informat, in quo fingulorum fludia & labores ad unum eundemque finem non tantum non
fibi
invicemofficiunt, fed alter alterum tuetur, promovet
&
perficifc. §. iv. - 'Oportet itaque nos, utpote
liberos
& hac libertatis
confcientia libertatis legi fubjectos, vivere, ut decet cives
moralis mundi. Dum autem hsec fatemur,quod non posfu*
mus non fateri, concedimus quoque ultimam rerum
omni¬
um causfam, cujus utut revera
exfiftentis
idea
ejnsdem eft
con-II
fideramus, ac liberae facultatis agnitio, dum mentem ad
nos ipfps cogitando refledimus, ad fummam
independen-tise legem omnla disponere & regere, adeoque nullam
ultimo nobis esfe falutis ipem, nifi quae a continuo ad
finem moralis legis adpropinquandi ftudio pendeat.
Mun-dum non fato Ted Providentia regi eadem cerfcitudine
concludimus, ac nos cogitandi facultate & illius ope
li-bera voluntate praeditos esfe fatemur, atque haec Provi¬ dentia & animis sd^ metam in infinito pofitam tendere
jusfis immortalitatefn, & virtut'i, non fucato ftudio ad
eandem adpropinquare foliicitae; felicia olim fata
certitu-dine fallere nelcia fpondet. Et fic Religionis habes
prin-cipium cum inoralitatis intime conjundum, illiusque
obje-dum intelligibilem & fupra fenfualem longe pofiturn
mundum, cujus idea fine Jlbera & practica rationis indole
ftatiin evanefceret; cavebis autem ne illum iterum fen¬
fualem facias, Ja yo&f n\ ßcxnAeict rg svros upoov Luc. XVII: ai.
Quae lex independentiae ut reda, decora nobisque injunda prascipit, ea etiam lic habemus cum omni
faiu-tis noftrae fpe intime conjunda, hoc eft, a Deo fancita,
ex quo patet religionem esfe nullam ubi moralitas
nul-la eft, & verfa vice. Ambae ardisfimo conjundae funfe
vinoulo, nec feparatim confifteré posfunfc.
§. V.
Sed contra hanc, quam indicare magis
quam
expla-nare potuimus principiorum moralitatis & religionis ex¬
pofit ionem, objicere forfan quis posfet: concedo equidem
entia libera his condifcionibus & legibus fubjeda esfe;
qui vero fcire posfim an reipfa über firn? fierine poteft,
ut haec perfvafio fubjediuum mere fit phantasma, cui
nul-Il
nulla omnino refpondet realifcas ? et fi ita esfet, quare
tunc vitam fecundum has leges inftituerem ? Nonne il-lud e undem in modum esfet, ac fi brutum quoddam
ani-inal inftin&um fuum reiinqueret, & aétiones legibus
con-venientes fruftra meditaretur, ficque vitam fuatn antea quiefcam curisque liberam turbaret? Qui hane fibi
propo-nit quaeftionem, feiat, nulluni alium ad eam, iiiius loco,
refpondere posfe; fed ipfius refponfu ei opus esfe.
Co-gitet quid refpondeat! Quando ve-ro cogitat, dudum
fe
a brutorum animalium caecoque infiinclu agitatorum
coetu fe feparavit, nee fieri potefc, ut confeientia ipfius
non ipfi inculcet illum liberum esfe oportere.
Liberta-tem explicare idem quidem esfet ac libertatem tollere,
necesfariam tarnen illius in mente humana genefin
mon-firare & extra dubium ponere non infiniti efl laboris, fed fufficiat heic, ubi non de fumma philofophia, fed de
indubiapopulari perfvafione quaeritur, ad
cujusque
confci-entiam dum mentis cogitantis aciem ad fe ipfum conver-tit, provocasfe, neque dubium erit,
quin
quisquelicet
xoinnia a climate, educatione & affeéluum temperie pen-dere videantur, fe tarnen liberum seftimet flbique dicat:
leati qui non
vident
tarnencredunt.
Libertatem
meamexplicare non mihi
injun&um eft,
fed tantuminodo
utlibertate dignus vivam. Relinquam eruditioribus, causfas,
cur ultra pradhcam hane fidem
progredi
nonposfim,
ex-plicatiusproponere;
mihi ipfi
contradicerem,
fi
extra Man¬dern progrederer, inträ illius limites tutus
fan&am
vide¬
or mihi videre veritatem didfci: o tis TrvsvpccTixos jAev