33 Q. F. S. F. Qi DISSERTATIO ETHICA βε
B
O
NO
&
MALO
MORALI,
q amsumconfenfu (3 approbatione
Ampltfftma
FacuitatisPbilo/ophicain fygtaad Saiam Atademia»
SRiSID £ Amplißtmo Viro
Dw
JOHANNE
Geometri« Prof. Ord. Fac. Phil«,
h t. Decano ipeéiabili, Tro folito inPhilofophia honor*
'Publica Erudijorumexamim
tnodtße fubmitiit
JOHANNES TILLHÖS
VISM*
InAuditorioGuftav.majorij
add.a.Decemb.Annicb bcxxcji.
Sxsudit Htnrhut Cum S. R. M. & Ac3ietnm
Keverendifimt
AmpMimoque
Domino
ίD*.
CAROLO'
CARLSON,
S.
S.
Theol.
Lic.
dignif-fimo,
diaecefeos
Arof
Epiicopo graviffimo
&
Confiftorii
ibidem Pra>
|
iidi
dexterrimo,
Maecenati meo iummo
Juvenilia
hscce,
qvxpcaefentcspagina:offerunt,
non ut Eanco nominedigna, *
fed facralegedebita
ipesmeasenixé commendaturus» ^
ι r
fuhnißeeodedicatum Johannes TILLÄUJ*
>*<y*'
M7*·
%
Åd Le&orem mecm >
cui falus.
Ingenium
τηι, TeSocratü, vin
L. Ζ?· fugere vtxfané
ereäo.fapientißt»
Ist ut ut Ceäro thgnißimapoßerttati trade»
re optimé
potuijjet,
abßinuit tarnen*intmogantibm verb tur nihil [enberet,
refpondijfe fertur l ορωτα χαρτια. πολύ tuv ypjitpoμίνων τιμιωτίξΛ. cum qvo
perplurimos
eruditorum factre certum tfl,
qvinullimagü
q vam fibi åijplieere fohnt; hinc aufa pre-munt inannos, G? feetus[uos tnflar
urfafo-vent, atqueproinde rarius0nannifipruden»
tipramijjicunföatieneaItquidin lucemprofe*
runt, id cum mecum volverem, copdtavi bosprovirilt imitctri, confultinsducens
dtjpu» tutionemfeenndam adhucper
aliqvod
tempus ela*daboraro. verum vtÜm tonßlio aliorumt,
qvibus morem gerertfas putavi, G?
ratiom-busaliü, eoaudacit,ut tam vides, proceffi·
tnahoqvidemargumenta occupari lueubratio-nes meas conflttui9 eoque nonfolum tucundo, (ed etiamvetußatü involuorü involuto,
quod
tarnen nuncmiffum faseretemporisratioiufjit\
unde cogitantimihi
qvid inträ tamarttum
temporis jjattum, qvtppe perpaucis
dtebus
inclufum, praßari poffet, obtukt fefe argu¬
mentum hocce nobileprorfus G?[jqvod
aliud,
tognitu
necejpirium,
tnqvoqvomodofuerim
occupatus, [inelongo temporis difpendtoex
ip-ja dtjjertatione
eognofcss.
ad qvamanteqvamaccejferis
idTeprcemohitum venio , videlicet$jje laborem
hunc
nonfolum, utdixi, inträ erclißimumtemporisJpatium confcriptum[ed
tämfuperiuvenilem, dehciru idcirco
t,b.cum
bit
nuflcisinveuturifintoculTfui, des(altem oro
qvcefoque veniam tanta
feflinatiöm,
caufn
ferfitan
fonticis
noncarentt.qvodqvinfacidß
nujptiemtemnon(mit
humamtm
Tua,
Vile>
A, D. T
§. I.
iVornan»brcvcsefie
con-fticuimus, ftatimipfam 7Γ(>αγμοί]ολο}>ίαν , ut!η a01
fautio omir.c,
aggredi-mur.Bomim,
juxtaPhi-'
lolophum i.Echic. i. c.
idujiy qvodömma apfetunt. qvod qvidem definitiobomnoneft, (cd cantum ciufdé
deicriptio åpofteriori, Rescnirnbona
noneft, coquodappetatur, ledappeticnr
qvia bona eft; qvemadmodum iudicium
deventate nondeiumendum ab
au&ori-Eatedicentis,ledab obie&o & indeqvod
oratio eiusrei convenienseft.Appetibile enim eftinftar propr» accidencis, qvod
bonifequiturnaturamutniibilehominis,
cum nemo poftitappeterc malüurmalu. 1 i. Bonum autetn hoc rationem
dicitperfe<fti,
non eniniappecitusappe-tit qvidqvamnifi
in eo aliqua videatur pcrfeftio, five qvodappecitumcerta
ra-tioneperficere poreft. utproinde
res{q
habetcum pcrfe&oita etiamcum bono* ctenim utaliud dicitur perfcäom
plicitef, cui
nihil
poteft
addi
amplitif
qvalitaeum, qvxreinatura?debentur. a-hudfeeundumqvid» velqvatenus
eile
tantum habet. Sic etiamßonumdici-tur. Bärtumfeeundumqvid appeilatar
alias
tran(iendentale,ejjentiaie,fubßanüalc,
realet
fundamentale,
qvod
inreefls
vel
eÜentia
ipiaconfiftit:qvoraodo
etiamipfsDiabo-lus vocaripoteft bonus» &omneomnino qvod eft,eo qvod eft.
unde facilime
pacet hocBouoppofituiibimalumoohabere:
contraqvå fententiam fomniarunt
olim
Manichaci, qviduorerum principiacO'
setcrnaconititucbantunum
bonum.alce-rummalum. Bonum veroabsolute
tale Sc
fimpliciter, itadiftumvel ratione
qvall·
tatum vela&ionum iuarum,
fubdividi-turinnaturale åc morale, qvorumutrum* queiibi
oppoiitum
habet
malum·.
§. III. Caecerum(icaliqvanto
lacius
accipiuntur termini r&naturale &mora¬
le. Naturale dicimus cfleomneid,
quod
prxciie
habet ordinem
ad
eflentia
Subje-&icui ineft, (lue incorporeis reperiatur, quae
proprio
resnaturales dicuntur,
iive
ihre, bonurn hoca natura ipfarei
fpon-té cmergat,
live
eialiunde
aliqyo modo
accedat* Similiter morale vocamus
o-ttmeid^zW, utloquitur
Hornejusl.
z.c.7. Echic. oräinem habetad ahqvidextra rem, cuitnefl , idefi, conformititem
aliqvS
ducitcumvoluntate&legeDei, live confors
mitas eadnatutxpriniipiisortatur, (ivein¬
dem aliunde& extrinfecusfubjeElo adveniat« {Judeapparet
poffe
etiambonum fuperna* turale, iitaiumptis terminis, naturaledemorale dici. Sedcumnoftrinon
ilcpro-pofitidebononaturali vel fupernaturali
hicagerc,pergimus porro
ad alias boni
diviilones &adid , qvod ftri&e loqyen*
do bonum dicitur morale & iolisnaeurae
viribus exerceripoceft.Eßque idin
qvod
fertur appctitus & eftconformitas
a-dioniscumreda ratione.§. IV. Qvoniam verobonum mora¬
le eiTediximus illud, inquod fertur
ap-peticus&appetibile propriumqvaü ej-uf-dem accidens:appetiautemnonrar©
de-prehendimus mala (üb ratione boni*hinc
liquido apparet dupliciter dici
poiTe
rerercra tale& aliudapparcnter,undequo
que bonum lntelhgitur, aliud eile verum,
quodreiplabonum eft* aliud verdappa· rens, quodcum non ficbonum , efleta¬
rnenYidetur & idcircoutbonumnon ra-roappcci. Sicvoluptas eft bonum
qvod-dam apparens,nam per fenon eftmala, fed qvacenuseft contra leges naturs &
ideireo propter adharrentcm malitiam nomenpotiusmcreturrnali.
§. V. interalias boni divifiones frc-qvenäflimaeft ea, quabonum dividi fo-letin honeβumy utile &jucundum. Bonum
ho teftum dicicur, qvod lecundumreclam
ranonemeftappetibile, &£ nihilaliudeft quambonum morals, quodStoiciminus
tarrien reåé tantum bonum dicebant,
excludcntes c numero bonorum, contra
fententiam Ariftotelicorum, jucundum & utile. Bonum utile, quodnon propter
fe ledpropter ulum aliquem expetitur,
bonumjucundum, quodrnentiienfibufque
conveniens bruta& homines volupcate afiicic Be permulcet. Raegutem
divifio
boniinutile,jucundum, honeßum,tantumeft
diver[osrefpeUus
ad
vartosterminos\\ nama»Bus virtutüconfummataeßfimul, & hont»
I
ßus,
utilü&jucuttäatf. Ut loqviturHercb«
'
excrcit.Echic. 2$.qvemvide.
S. VI. Eft etiamaliudbonumperfealiud
per aliud, Bonumperfe dicitur,
qvod
per & propterfeexpetitur non propter
aliud, bonumperaliud eil, qvod nonper de propter (e,fedpropterufumaliqvem, qvem habet, expetitur* Tale booutn
funtopes
& diviciae, in qvibus nihil perlerneritoexpetendum,
fed propterlnii-gnem utilitatemin vitahumana,qva
lub-;
lata
nullius iuntuius,ficutPoHtaqvidam;[.
perbelle, & docere & dele&areftudens» canit:Qvidmihidivit'taprofunt
Ctdemferüufum,
Qyamvülargusoj)um,femperegentis cro.
Sunt, utmododiximus, qvjcdam , qv*
tantumperdf propterfeappetuntur, ac
talebonum eil finis abioljte ultimus»
iuntetiamres,
qvae partim propter fe,partim propteraliudappet
ficuf,cuiulmodi
eil finis comparate
ultimus»v.c.avod (!· ^ ^uljucundumeft & utile. Veldenique
ι *untresquaetantumpropter
aliud,
ut6
dia
quaedatn
expetuntur, juxta illud; qtti vtdtfinem» Vultetiam medta adfinem. calecft finis abfoluteiubordinatus. iic
appeti-tur pharmacum proprer ianitatem,
rc-fcåiomembriqvando illudgangrama
in-Vailc proprervicam coniervanda.Verum
cnimverocumexhis conftarepoteric,
o-snniapropreraliqvem finemappeti,
adeo
ut naturafinis fitappeticumfeu volunta-tcm movere , ipiumverobonum fit
iflud
per qvodappetitus moveatur, hincquia tataeflboni& cauiaeefficientiscognatio, docetAriftoteies omneqvodper
ic&iua-ptenatnrabonum .etiamfinem effe» §. VII. Porroprohabitu animalis,in
triplicidiffcrentiaiunt bona, alia anitnu
ilhcorporü» alistexterna fen fortunar*
é
quibus bonis excellunt & maxiraebo¬
nafuntanimi; qvippe hominis
funtpro-pria,
perfeéHflirnam
hominispartemani*<
mumfciiicetperficiunt, iunc &
maxi¬
mediuturnaatquehorum beneficio
reli-qvafereomnia compararipoflunt. $,VIII. Denique iunt &aliae
boni
di-vifionesprodiveriaejusde
confideratio-ne,qvas omneshicaccuratiusexammare
no-7
noßri noneil inilicuti, cumid non
fc-, rat temporisratio.
§. IX* Froximum nunc eritaliquu
brevitertantumdemalo, boni oppofito
dicere, idqueconvenientiilimehic fieri
exiftimamus. Namuthabet yulgatum illud: contrariajuxtafe pofitaclarms
eluce-*
fmnt. Sed qviaprivationesper habitum oppoiitum opeime definiuntur & qvoc
niodis unumoppofitorum dicitur ,tot8C
alterum;hinccuivis intelligen ti quid&
qvotuplex fitbonummanifeilum efle
pu-j
tanwsqvid
&qvotuplex
fit
malum,
pro-inde hic eaqux noncotitroveria funt&
f exUiperioribusiciri poflunt
neceflu
noaV dueimusreceniere,
cum prxgnansnobii
fit materia,quxinfigoi cumutilirate tum jueunditatetradari poflfet fitempus
no-j
bisac
otiumfupereilet.§. X, Diximus Th.2,.booum
fecun-dumqvid
(eutranfeendentaie oppoiitum.4 fibi nonhabere malum.inde liqvet ma*
lumquamalumensrealenoneile fed [al¬
tem entis realis
ablentiam atque
ne-gacionem & effe non ens, verum
«Bimvero cum
triplex
fit
non ens ,j
s
nempe
m^atiuuWyprivativum,8cetis
råttorn}t
ulcerius nobis reftatdifquirendum
quod-Damnon enscnttiluå, quod appellamus
maium.non autemeft negativum, quia fic inalumiorerum natura non dareeur.
quodutefletveram
optandurn
fané,
noniperanduro.nam ens negativum
eftenEis
alicuius realis abloluta remocio δί ab^ fentia,abfqueomni iubje$iaptitudine0
neque prxtcreapoteftmalumzfit
fimplex
alicuius boni negatio: tic enim omnes Dci crsacurs forent mala?, fiqvidein
de
iis omnibus multa negantur bona, qu«
uel Deovel rebus aliis competunc.
Ncc
eft malumensrationis, namticföret
tan-tum eonceptusqvidamniali reuera non exiftencit. cum ens rationis tit,
quod
cileiuumhabettantum åconceptu men-SiS, rem nullibiexiikncem repreientan·te« Rcftat proiodc ut tit nonens
pri-uatiuum , nam, utucpriuatio dicat nou
ciTe,ueré tamen
inucniturrebusqueineft
feucompetit.
§. Xi. Sed quia diximus
malutneßc
enspriuatiuum, poterit
cuiquam
hoc
uide-0
fi. fcana fcortarifurari» inebriari &c.
pura;privationes
eile
nonvidentur,
ied
pofitivumqvid, cum aftionem
dicant,
remfatemurelfe arduam;
Dextrum Scylla latus
lavum implacata
Cbarybåisohfidet -
-äcproinde\τήχνν hic
nobis
eligere
con*venientius videtur. jnterimtamenut
d^
Wturoccailo informandi, ii
fortafiiser-faverimus,veftigiaeorumpremere
con-ftituimus, qvi malum aiunt
eile
puramprivationem & tionens qvoddam
pofiti¬
vum, diftingventes
videlicetin
adioni-busmalisinterre formale & matcriale.formale dicuntefle defeåutn &
difcre-pantiam ånorma& reeitudine,qvxma¬
laeft. MatcrialedicunteiTeipiummotum &aftionem,
quarbona
eil· h«c enim
duo
licetina<3ionemala aåunonicparentur,
diftinåiffimatarneniunt &manent,cum
inperfe&ione naturaliconfiftcre pofite
privatiomoralis åc contra inpcrfeäione
tnorali privatio rei naturalis.
V*
C.
potcft homo fceleratiffimus
cx-Cellere ingenio,
forma,
viribus &c*
B con^
-"
ΙΟ
contra poteft edam
homo
omoiüröbonarum moralium camulo inftruäüSj J
efieingeoio hebes, deformis,nuliiscor¬ porisviribus
prxditus
&<?.§. XIL Verumhicadhacnotanduru, longe aliud
eile
purarn pfivadonera &formaliter privativem, prius compctic
ijialoomiftionis,poftcrius malocomraif- )
fionisjutrumqueetenim eft maltim &
omitterefacienda & committere
oniic-tenda.ficno erogareubi dsbebas
eleéo*
fynam raalum eft, verum puraprivatio*
abftrahere aucempauperidecmoiynam
majusmalum eft 6t noo nuda privatio» ieda&usqvidä iua reåitudineprivatas,
inqvoduoconcurrere apparet
formale
|Stmateriaie,qui terminiarebus
natural!«
busdeiumpti, ita hicfuntapplscandi
&
inteUigcndi qvemadmodumnos
egregie
JocetBorneius infua Éthicaί. i. c.7/idelicet ficutinrehm phyßcüpars
tjfentia
rei,qvacommunis eßcumrebmaliis^materia ^
dicitur,formaautemiåtantumqvoärem
illarn
abaltadifcriminat&[eüarat;ttaper
analog-nms&äocenäigratia in cteteris eUam
rebus
omnibmmaterial#vocatur,qvicqvtd
comfflü' Γnetet urtahabetcumaltera,formalt^voapro¬
priumeteß ifiveper qvodmaxirneefi qvodeß.
§ Xiü. Ußdeiamreftat nobis paulo
accuracius diiquireiidum,iaqvovei ma¬ xirne iitufitlpiumformalebonivel mali moralis j conilitere id ftacuimusnop
prae-eilein hominis mtentione{Åicimuikomi*
nü, cum inbruta bonum moralenen
ca-dit)led in naturae rationalis coofoimi
täte aut dniormitatecumreéfa ratione j
adeout hxccoeam eflenciamboni vel
mall moralis conftituat.iicut etiam loia
ratioeil, qvxhominetn facithominem,
«umquea reliqvis animahbusbrucis ie-;j paratatque
diftingvit.
Catterum
cumι bxc itarint
difpsciendum nobis reilat in
fjvoRatioconfiilat & qvomodofefekn
aifionibushumanishabeat. Coaiiftit ipr faratio induobus inιηίβΐίεβα videlicet &appetitu.'inintelle<3iuqvidemioeil
ei-Icntialiter ieti pereßeotiam, inappecuu yero partialiterfeuperparcicipationem>
J^quemimperiumqvoddam fvaforium ,
öcloqvuotur, habetRatio docendo
eur
λ
^^tenus
qvodque
eit bonum
autmaru
■ &Wcircomeritoadpetendumaut vit. ή
%%
dum. intcrinfecusproinde
operätur
r*tiotantacjueutaitalicubi Cicero,efl vitut
confequentiacernat, principιαfåcafturerum vtdeat, earumqueQrogrejfusfåqvafi
antecd'
tfiones nonignorat. Undemirumcuiquani non yidebiturqvodimperiumrationi
ad-iignemus inadpecitum,cum,iuxta Fhi-
-Ιοίophum ei debeatur imperium
qvodefl
preeßantiut. Sed& illudiniuper
notan-dumqvod dicamus ro formale boni
vei
mali moralis confiftere in conformicatcautdiflforiiHtacenonfolum cum ratione,
ied 5i iniuperr^djcumcuiuivishominis fiterrare, lntelligirnusvero per
reåaro
rationemnon ipfam faeultatemintelie-
.ä-ivam, utquidamputarunt,
fed
omne qvodex principiisnaturanobishataJW
ivoiavieu perbonam conieqventiam
deda-cicur.
§ XIV, Cafterumqvia diximus
fva-foriumefle rationiimperiu in
appetitum
fadle apparetvoccmimperii hocmodo
firi6enonaccipi, proutfit dum
applica*
turMagiftratui iummo,cuiconipetit
im¬
perium,qvod vocarcfolent,coaßivum.k
SedpofTcthicmorericonti
overfia,
&ri'Bonetiamimperiumhocce,deqvonobis iermoeft, dicipofficcoaéHvum, ieueflc
inftarpriecepticuiuidam,cuifasnon
fa-cileeritrefragari? id fåne dicipoile pu¬
tamusSc minime pcccari Π id ftatuatur,
cumqvod reÄa ratio diftitet conlentiens
iic voluntat* Divinx quat praeccpti ratio-nem habet, 1Ϊ idcirco imperium
ratio-nisperfeconiidercturcantum fvalorium
erit. led fl habitoreipeäoadau&oré,
nempeDeum praecepti naturam induet, Noneqvidem jgnariimnus
Ariflotelem,
utEthnicumnefcientem, underatio
ho-tuinisörtumhabeat, docuilfe rationem
imperiuminappetitum habere, icilicct
tantuminmodumconfilii& rationis
cu-iusdam, utcum prxciperct ratio virtu-temefle fe&andam iolum ivadendo id feriintellexeric5 led an inco re&e
fe-ceritidaltiorisingenii
horoinibusrelin-qvimus dilqvirendum,
S XV. Sed adhucånobisnon di&um
eft, quomodofe h abeat imperiumratio¬
nisin
adpetitum-quod
ut breviflimefa«
ciamusdicimusftatimfierihoc per diäa-menqvoddamfeu cereas qvaidam
14
-# .
las,qvar umaliardiel poiTunt primae, alias
a primisortas* Primäriunt primajlla μΛτα, cumTheorcBicatumPraåica,qva:
participaliterinlunε appetieui.ucbonuni ,
eilefac'endum de fugiendum malum,
Deum eile colcndum, öc iimilia* His prineipiis primis,qyxvirtutum iunt ie-ßiina, utitur ratio, Sc illismedianeibus
a-!ia iibi format adionis prineipia, ad rei
alicujosaftionemprogredientqvaii per
certos gradus. Sunt autem illa prinei¬
piaqvatvor,ι.fcientia five confiieniiaX^O"
luntas. 3.confuitatio. 4.elcföta. ilneqvibus
prineipiis, aftioocs npitra nioraliter
qvi-demmalx, booasautem eile ncqveunt«
definguhsa&ionesmoralis reqviiitis
ei?
fetqvidem hie arnplus agendi campus* ied neprolixi fimus remictimus b.
bad
alios.§ XVI, Densque pUtadportum
pfo-peremus, exiilimaruusex his
prineipiis:
cpamé nospoile aäioncsnoftrasexami- f
aareac diiudicare,· adeouthincrei mo¬
ralis five bonitas livemalitia nondiihcul·
Ccriudieari qveat, r.ain fi prineipia
baC
\re&elelehabuennt & occupata fucrint
cir-if drcabonumObieåumSc Fiöem»
obfer-vacisprobe arcumftantiii omnibus,
quae aåioni humana: veluc aecidentia
qvaeda
inhärent& annexaeiuot,non alireracfic
ionatnraiibus, ficri non
poteftqvinc~
iulmodiaåiofimpliciterfic bona, fin haec i omnia
prorius negligantur fimpliciter mala.quadcamennonitaputanclum
qva-fiomnes circumftanti? ad fpecificatio*
ßemaftionisfacerenc,cumdenturcirca·
ftantiar,qv-eadioni bona: vel mala: ali*·
qvidfive iuperaddere fivedetrahcre
pof-iunc*v. c. mulcam
darepauperibus
elee*moiyuama&ionemanteabonam reddis
j
meliorem. & ficinaliis4 irnprimis ve-I ro aihonifpecicm dac ©biedum, il-cusin naturahbusforma
rem, cuius eft for¬ ma,
proindeqvoque
aåio bonicatem iua velmalitiaöi prxcipuam accipic ab öb-ieåo. & porro ficut in nacuralibus érccftuc res finemeum
accipiat, q vem na»
f tura intendit, ica Sc hic finis multusn
praeftat pf.vcipue in aäionibuSextcrnis»
ubia fine,
qvem fibi voluncas praefixic
y^lmaximc
bonicas auc malltia moralis'
^dicatur.
Tandem oec neglsgcndaii6 ; '
funt circumftantiat, qutc, utcccpimuS
dieere, veluti accidenciaiunc aåioniS i
human*.utproindsinrebus Phyiicisac¬
cidenciaiaepeipiameilentiam icacorrum·' .
punto
utpropterillares
oometamerca-tuimah rita& biciimilicer. iic in beiio
legitimeiuicepto
bonum eil
adverfus
(hoftem pugnare viÄoriae cauia&
ratio-31eoMeåi & Unis, ied iieiufmodipugna
£atlocoj&tempore importuno
snaluoi
hocdicitar tantum, utpatet, propfet eircuihnnas. Sunt vero circumftanti#*
quacin
a&ionibus
humanis obforvari
de-beatnumero (eptem,
qvsehocverfKuio
comprehendi
iolentt
§υΰ,Qvid*
gpibw auxilik , cur,
qvQmodo,
qvändti.
1
Sedfilum-hic abrumpsre cogor,
veni·
amabs Te L. B· iterumpeteos
iuram^
feftinationis. Vale.
fereximto
Candidato,
Du.
Dt».
JOHAN
NI
TILLHÖ,
Populärt
honor
audo,
de
B
ONO
MO*
HjdLI
(ollemmter
difyut&nti*
Oquotics,
TILL/EE
,
levi
fucata
nicoreBiilidecaverbismens
rcfugitquc
fuis!
O quoties
frontem
mentita
modeftia
pingitι Aftanimumfraudcsdiraquepcftis
ha¬
bencISed Tibi nilfi&unr.fcqueris
beoc
icripta
fideli Pe&ore; &in nullovita
colore
lätet.
Maåepiisiludiis!
favet
huic
Sapientia
laudi,Datquc iuos
inter
praemia
ferre
choros,
Gratulabundus