DISSERTATIO PHYSICA, DE quAM, SUFFRAG

Q. F. F. Q. s.

DISSERTATIO PHYSICA,

DE

quAM,

SUFFRAG. AMPLISS. FACULT. PHILOSOPH.

IN ILLUSTRI ACAD. UPSAL.

PR^SIDE,

Mag. SAMUEL E

D U R O,

Phys. PROFESS. Reg. ^et Ordin,

Nec non Reg. Acad. Scient. Stockh. MEMBRO,

PRO GRADU MAGISTERII,

PUBLICO EXAMINI MODESTE SVBJIC1T

sxipxKBIARIL'S sTIE GLER-IANUS

OLAVUS TÖRNSTEN,

Angermannus.

IN AUDIT, GUSTAV. D.xvn. JUN. Anni MDCCLVIII.

h. s.

STOCKHOLMI M,

Typis Grefingianis,

D. D.

$. i.

a Äi^terum mortalium naturale cogno- As]|B fcendi principium,&rationis quafi con-

%> lutJti» S Jux experientia, quae dicitur cogni-

tio, ex attentione fola ad perceptiones

five fenfationes noftras orta; feu brevius, cognitio

illa, quae fenfuum ope adquiritur. Qvum mun-

dum materialem ita condidit fummus Opifex, ut

nihil omnino ipfius fciamus a priori, pro aliqua

heic obtinenda fcientia, neceffe eft, ut experien-

tiam quam diligentiftime amplectamur. Neque

fpes ifta nos fruftrata eft, nam difciplinae & artes

linguls ope experientix primum innotefcere ccepe-

runt, & adhuc incrementa capere poftunt. Non

mirum itaque nobis videatur, eam non raro qui-

dem, fed ^a plurimis, ab illis praecipue, qui ge-

neri humano optime cupiunt, & in orbe erudito

eminentiorem occupant locum, maximum inmo-

A 2 dum

? BT ) • C B

dum non folum eommendari, & titulis perhonori-

ficis condecorari, adeo quidem, ut falutetur mäter fcientiarum,, fed & fummo ftudio quseri. Patefcit

ergo, experientiam ita confideratam, in (ignifica-

tione fua generaliffima fumi; fölet enimuniverMi-

ter dividi inexternam &intevnam, quam diftinguen-

di occaftonem habemus ex duplici genere fenfuum,

quorum minifterio cognitionem a pofteriori com-

paramus, fcilicet, per funfum internum atque ex-

ternos, quorum in Philofophia rationali, & praeci-

pue; in Pfychologia a plurimis uberrima inftituta

eil confideratio*. Per Experientiam Internum, qui a- lias Pfychologica dicitur, nihil aliud mtelligitur,

quam cognitio eorum, quae attentione fola ad fen-

fum internum percipiuntur ; (ive cognitio illa,

quam anima adquirit, ad fe fuasque a£Hones, &

paffiones attendendo. ^. Experientia autem externa

eft illa cognitio^, quam ope funfuum ^externorum

obtinemus. QbjeÄum igitur experientia externas funt corpora quasvis in mundo hocmateriali nobis

obvia, quorum cum quodvis fuas habeat proprie-

tåtes_, fuasque fubeat viciifitudines^, & experientia

åt praeterea rerum tantum fingularium; patet ,nos

lento admodum greflli pervenire ad omnium &

fimgulorum cognitionem. Neque Experientiaexter¬

na unius ejusdemque eft indolis», alia etenim eftdr-

tificialis, Vulgaris alia; de:utraquehac,vero Philo-

fophiae naturalis fundamento:y nunc quidem diffe-

irere conftitui,fed infirmior valetuda, qua per lon- gius tempus confli&atus fum, propofttum mutare

mc eoégit, adeo quidem, ^ut tequis hxc mca opera

cir-

m ) o ( m s circa experientiam vulgarem breviterdefcribendam

& commendandam fit verfatura. Eapropter mino¬

rem Tuam C. L. mihi etjam atqne etjam expeto

cenfumm, primas tantum ducenti lineas, & femi-

na quafi fpargenti rerum amplifilmarum & maxime

utiIium..

§. IL

Cum vel minimum attendimus ad conftitutio-

nem hujus univerfi^, & mutationes partium illius,

facile deprehendimus quasdamexifterefpontequa¬

fi, fine ulla induftria aut operahumana., quasdam

vero non nifi auxilio homini.m. Quasdam perci-

pere poffumus nudis fenfibus externis ^, quaedam

iterum iilos qvafi fugiunt, ^ut obfervari non poftint

fine antecedente: quadam pra?paratione & auxilio,

fed cognitio^. quae acquiriturope fenfuum^externo¬

rum _, diciturexperientiaexterna; hinc apparet, il-

lam efle duplieis generis ^, nimirum Vulgarem &

Artificial'em. Experientia Vulgaris- illa eft cognitio,

quas acqviritur ^perfenfus externos,, fimplici ätten-

tione facta ad mutationes in mundo materiali exi- ftentes,absqve ulla humana- opera. ExperientiaArti-

ficialis dicitur cognitio acqvifita per fenfus exter-

nos_, attentionefacta vel fimpliciter, vel inftrumen-

to, vel quacunqve antecedente praeparattone ad

mutationes in mundo materiali vel ^cum, vel fine

operahumana exiftentes. Prioris generis eft, fiob-

fervavero, quodaqva, inglaeiem converfa,majus

obtineat fpatium ^, vel quod quaedam corpora in

aqua fubfideant, qua? experientia;dici föletObjerva-

tio- Pofterioris eft, fi obfervavero, quod aurnm

A 5 in,

6 I ) O ( i ^,

in vacuo Boyleanoeademvelocitatedefcendat,acle-

vifiima plumula, vel quod corpora quasqve durif-

fima, admotafoco fpeculicaudici, datimliqvefiant.

Ejusmodi aftio, qua elicitur effeÄus quidam natu¬

ralis _, {ine illa non proditurus, dicitur Experimen-

tum; Qvum experientia fit bafis & fundamentum

omnis cognitionisnodraePhyfic3e,necedeed, utram-

qve hane fummo dudio, indudria fumma, excola-

mus Neqve negandum, plures Phyficorum lau-

datifiimam pofuifie operam in experimentis capien-

dis, & acqvirenda experientia Artificiali, non ta¬

rnen mirum, quod ta/da nimis hxc ceperit incre-

menta, cum präster difficultates plures alias, quas fefe heic offerant, majores requiranturfumtus, plu-

raqve fubfidia, qvam quas privato cuivis, licet ma-

xime alias idoneo & harum rerum cupido, contin-

gere pofiint. Qvid itaqvefaciendum? Numne ani-

mos defpondendum? Non certe. Ingratiflimi effe-

mus in Optimum Creatorem, & bonorum ab ipfo

benignifiime nobis concefiorum obliti,fi eapropter

opera ipfius negligeremus, & alteram experientige

fpeciem, nimirum Vulgarem non confuleremus*

Qvum hsecadeo fit fimplex, adeo facilis, &, pras-

ter fanos fenfus & attentionem, nil fere reqvirat,

nemo ed, qui eam acqvirere non poffit, & ea fym-

bolam conferre advadidimum Philofophias Natura¬

lis aedificium exdruendum vel alia vitae civilis com-

moda promovenda. Non enim eam adeo ar&is in-

cludimus cancellis, ut inde, remotum velimus o-

mne judicium, & omnem refle&ionem, alias enim,

utVerulamius loquitur, mera eilet palpatio, licet

&

*

m ) o c m 7

& illam non omniufu ^carere _putemus; qvin potitis

huc etjam referamus tam obfervationes fa ilas vel

inftrumentis& mediis vulgaribus, feu maxime ob- viis, ut cultello fimplici, microfcopiu &c. vel fimpliciori qvadam praparatione ope rerum maxi¬

me communium, ut ignis, aeris,aqva?, &c quam

hujusmodi obfervationum colle&ionem, & atten-

tionem, ad modum ipfius natura operandi, ^con- jun&am cum applicatione ad ufus qvosvis in vita

communi neceflarios. Sed audio qvosdam mollio-

res muffitantes de difficultate hujus operis;aftopto,

vellent periculum facere & hifce paulifper adfve- fcere, & certiffimus fum,illos, hafce non folum,

qvas timebant difficultates, brevi fore fuperaturos,

fed &, tantam voluptatem inde percepturos, non

loquar utilitatem, ut adeo prohcuis occupationi-

bus libenter omnino detineantur. Nihil enim ju-

cundius effepoteft, nil fvavius, qvam naturalibus occupari ipfius Creatoris operibus; Nihil hominis

natura convcnientius, nam heic optime exftin- gvitur ipfius fitis & defiderium fciendi ^no-

vaqve continue inveniendi. Nullafaciliori ratione

de genérenoftro mereri pofiumus, qvam opes il-

lius fic augendo, dominium extendendo. Hinc o-

mnesde incrementisfcientiarum & felicitate generis

humani folliciti, non folum ipfi hane coluerunt ^ex- perientiam Vulgarem, fed & omnes ad idem laudabi-

leftudiuminffammareannififunt; interhosprimum utique locum obtinent illuftrifiimi Angli, Baco de VerulamioCancellarius,&Robertus Boyle^,Eques, quipluriesin fuis fcriptis inculcant & Optant, ut

s a ) o c e

homines, quibus facultates cjf otium nonfuppetunt adno-

i?# exploranda, operam pro viribus navarent in Phxnome-

nis diligenter ^accurate colligendis, «mz novam

experientiam paffhn occurrunt. Nuper ^, videlicet ante

hos decem annos prodiit Paris libellus Hiftoire Du del

di&us, Auftore cruditoGallonomine Pluehe, qui

& clarus eft opere elegantiflimo Speftacle de la Na-

tureprius edito- Licet in.parte fecunda laudati li-

bri nimis atro carbone notentur quidam, exprae- ftantiffimis recentiorisseviMathematicis &Phy ficis,

atque juftum non obtineant fcientiae Mathematik pretium, tamenpluraibifunt peregregia, quaequo- que huc pertinent; quorum nonnulla adferre li¬

cet, qua:habet pag. 353, quxtarnen cum quadam

cautione funt accipienda: Eprouver, mettre en oeuvre, ehereher ^afaire valoir enfavewdenes freresce que nous

avons recus denotrepére ^{eommun; voila}lavraiePhyfique,

cf elleeftfiaifie, que tontkommepeut, dévenirPhyfiäen

dans le åegre, qui doit fuffirea tous, quecbacun enfui-

te,dproportion defin travatf £$ deJes talens ^, peut al-

ler de tentative en tentativeoumémeparvenir alagloire

des découvertes.

t in.

Non quidem negandum, corporum proprie-

tates, vires naturaeque operandi rationes, fcepius

adeo elle reconditas & abftrufas, ut proils detegen-

dis & explicandis fumma ^certe fit opus fagacitate,

induftria & ftudio; verbo, ad experientiam artifi-

cialem fit confugiendum; nihilo tamen minus plu¬

ra quoque funt, qui faciunt,ut experientiam com- mendemus & urgeamus vulgarem. Si quasvisPhi-

lofo-

m ) ® c m 9

lefophia Naturalis partes percurramus, conftabit, plerasque fuas natales huic debere. Quis ignorat,

Archimedem primum fuiffe , qui veritates _pro- duxit Hydroftafticas, in pulcerrimo fuo libelloDe

Infidentibus Humido; praeftantiffimo autem huic in-

vento anfam dedit obfervatio quaedamfimpliciffima plurimisque minoris habita, _quodfuperficies aquas vafculo inclufae, cum corpus ipfi immergitur, ad- fcendat, & dum _corpus inde aufertur , illa de- fcendat, & in loco, ubi prius erat, lubiiftat. Hor- tulanus ille Florentinus _, qui obfervavit _{aquam in}

antliis fuftoriis non ultra determinatam altitudi-

nem adfcendere; equidem nefcio, ^anne in caufla

fuerit, ^ut GaliUus ^, Torricelli, Pafcatius aliique plures aéris detexerint proprietates illasque fe-

liciter applicarint in phaenomenis plurimis expli-

candis & commodis vitx promovendis. Et fic in omnibus aliis. Vetuftate itaque experientiavulga¬

ris longe antecellit artifkialem; nec mirum: cum

primis rerum inventoribus, in colligendis princi- piis & quafi ftaminibus cognitionis naturalis, a fim- pliciflimis & maxime vulgaribus ^erat incipiendum;

in iis quoque (i nos continuaverimus, maximum inde fcientiae naturali accederepoteftincrementum.

Huc & referenda funt illa, quae cafui cuidam funt adfcribenda _, & absque praevia meditatione, aut

inquifttione funt inventa, quae quoque funt pluri-

ma tam in fcientiis, quam in artibus. Cui inmen- tem unquam veniffet, unum corpus, alteri admo- tum, hoc attrahere & repellere poffe, ü non ali-

B quis,

io o ) © c a

quis, cafu, admoviffet fricaturn ele&rum plymu-

lis, vel alii leviori corpori. Magnetis vim trahendi

ferrum cafu detexit Armentarius quidam, tefte

Plin Lib. 36 Cap. XVI Hift. Nat. Magnes di&us,

clavis crepidarum, & baculi cufpide ferrea, (axo

montis Idx adhaerentibus. Maxima certe ingenii

vi is polleret, qui a priori inveniret telefcopia

dioptrica; cum autem foh. Lippersheim ^, vel alius

quicunque cafu conjunxerat concavum vitrum

cum convexo, & fic utrumque oculo adplicuerat,

facile fuit, liquidem animadvertit obje&a videri

majora, & oculo mirum in modum propinqua red-

dL Quis non perfpicit fcientiam quoque faluta-

rem, qua maximam partem, cafui natales fuas ^re-

férre. cjr. Dijfert. de Medie^am. GraveoL

§. IV.

Quod ad artes,luce meridiana eft clarius, ma¬

ximamillarum _partemexperientiaevulgari tanquam genitrici adferibi debere. Pi&uram, &artem con-

ficiendi fpecula anemineantea inquilitamfuiffe exi-

ftimamus, quam cum quis, quameunque ob caus*

fam, aquam infpexiftet tranquillam & Iimpidam,

atque fe ipfum obje&aque propiora & oppofita in

ea vidiflet repraefentata; huc fpe&at quoque ars natandi, in eam enim, an hominesunquam labora-

rint, nifi more brutorum animantium eam pri-

mtim didicerint, jure dubitamua Etenim homi¬

nes,quotquot fe undis tradiderunt, ^omnes fubfi-

diße & nonnullosfimul interiiße, experientia prius

HO-

b ) © c m a

notum fiiit, ideoque ab iftiusmodt penculöfis ten- taminibus, ut & plurimi etjam hodie, certiffimc abhorfucrtint, Idem feré de arte canendi tenen-

dum eft, etenim ^a veritate hand alienum arbitra-

mur ₅ eam ex cantu avium, quem homines imitari

eoeperunt, ortam efTe, Hujus fingulare adfert ex-

emplum-^X. Georgius Paschius in fuo libro De Novis Inventis Cap. VII. §.' 24. quod dignum eft utadfera-

tur: Recordor hic, inqiiitanimalisAmericant, quod

Hand, five a tarditate pigritiam apfellant, cujus vox

ha, ha, ha, _Interruptointervallo unius Ju(pirii Jemipau- j£, ut mufici locpuntur, ^perfexgradus muftcos' afc^en¬

dende defeendendoque, tirones intonantes prima Muficoe

inflrumenta, Ut, Re, Mi, Fa, Soll, La; La, Soll, Fa, Mi, Re, Ut, ita referre dicitur, ut Hifpani dum primo

oras illas _tenerent, nodiuque, eo enim tempore canit So- lum, hujusmodivocemperciperent, homines Mufici prx-

ceptis imbutasfeaudire arhitrarentur. Quod fi verum, vel hinc conftatlatercMuficserudimentaatquefun-

damenta in ipfa animaluim natura. Quis non faci-

Ie fibi perfvadeat ^vermes & Araneas ^nos docuifle

artem nendi^telasque conficiendi, quin & hirun-

dines & vefpag magiftros noftros effe in conftruen-

dis & concinnandis cameris & teftudinibus ? Ver-

bo, perfvaftffimus fum, quod, Ii fuccin&am habe-

remus artium hiftériam, vel fi pleniorfuiffetferies

illa inventionum, quam nobis reliquit Plinius Se¬

nior in pretioftffimi operis Hiftoria? Naturalis Lib.

VII. Cap. 56. deprehenderemus partem artium ea-

fui, partem brutis animantibus unicefere effe ad-

B z O-fcri-

/

———

12 si«« ) • (

fcribendam, quibus itaque magiftris, fi feliciter ^et- jam poft hxc uti velimus in incrementum artium

& fcientiarum, necefte eft, ut otiofos & focordes

benefici Creatoris _operum fpe&atores, minime a-

gamus, fed diligentes obfervatores & fcrutatores,

hoc eft ad _quaecunque fenfibus externis occurren-

tia, ut & ad animalium fun&iones quasvis debc-

mus accurateattendere, obje&a probe examinare,

qua omnes circumftantias, mutationes, fitus, oom-

pofitionem, & quamcunque tandem ad aliam rela- tionem. Evigilent modo homines, c]? oculos _perpctuo,

alias ad naturam verum, alias ad ufus humanos

vertant. Verul. De Augm. Scient.

p. m.342.

S, D+ G.

A-