D. D.
SITNE ARGUMENTA TIO,
QUA DEUS ESSE DEMO NSTRETUR,
D I S QJJ I S I T I O,
QUAM
EX SPECIALI SACRJE REG 1 iE MAJESTATIS GRATIA
ET
YENTA MAX. VEN. FACULT. THEOL. UPSAL.
P. P.
Mag. JOHANNES ALBERTUS BUTSCH
S. THEOLOGIE CAND1DATUS ET DOCENS STIPEND. OXENSTJERN.
ET
ERNST JONAS FRIDERICUS KJELLANDER
t/ VESTRO GOTHI
p
IN AUDlT. GUSTAV. DIE XIV MAJI MDCCCXXVIII.
H. A. M. S.
UPSÅLI^,
EXCÜDEBANT REGIJE ACADEMDE TYPOGEAPHl,
KONUNGENS
TKOTJENARE ELOQU. ET POeS. LECTORN
PROSTEN OCH KYRKOHERDEN
HÖGAREVÖRDIGE OCH HÖGEARDE
HERR MAG. JONAS KJELLANDER
SAMT
PROSTINNAN
HÖGÅDLA FRU
ULRICA C. KJELLANDER
född BILJER
Min vördade Farbror och Faster
lika oforgätelige Välgörare
tilleg i
ENKEFRU EOCTORINNAN
FÖDD S T R Å L I N
de» huldaste Moder
af
Sonlig Kärlek, Vördnad och Tacksamhet.
Noll foras ire, in te ipfum redi, in interiore
homine habitat veritas: et ii tuam natoram rnu- tabileni inveneris, tranfcende et te ipfum, fed
memento, cum te tranfcendis, ratlocinantem
animam te tranfeendere. illuc ergo tende, lin¬
de ipfum lumen rationis accenditur»
Augustinus de vera religione.
tsfe Deum, priusquam argumentis demonftrari coe- ptum eft, credidit, et in futnma argumentorum inopia
etiam hodie credit hominum longe maxima multitudo.
Deum enim esfe credere, ut vere loquamur, humana cogitandi arte non paracur, fed in intima, qua nihil
in homine majus, Dei confcientia pofitum eft. Quse
qunm divinitus data in mente necesfarie adeft n), ita
z
so' "" " * 1
o) Deum non nifi per Deum cognofci, itemque Deum cognofcere
et esfe credere rationali naturae vel maxime proprium esfe, Scri-
aG ptores Sacri non folum pluribus apertius dictis fignificant (ex.
gr. i Cor. 25 ii. t« rev Btav ovSus o*$tvt it ro «ygv/ux rov
Stav], Rom. I t 19 To yywcrev rov Srgov(ßuvigov l?tv iv uvrois' o fctft Btot uvrois t(puytgufft; Jac. zi 19. K«< tx ixi/xovix virgvovat xcci
ßpcfovcv); verum etiam ita oftendunt, ut Deum esfe argumen¬
tis nullibi demonftrare conati fuerint. De qua re preeclare Gel;
tarnen ex humano arbitrio pendet, ut, quo arden-
tiori in Deuin ftudio ferimur, eo clariorem in lu-
cem proferatur eoque majori vigeat vi; quo vero
Jongius a Deo averfi recedimus, eo magis obfcuretur
et fe tamquam in occultum abdat. Religiofa igitur a- nimi adfectione Deo conjuncti Deum non folum cogi- tamus, verum etiam experimur prsefentem; nec argu¬
menta, quibus Deus esfe demonftretur ad reHgionem adjuvandam defideramus. Cesfante autem pia erga Deum animi adfeetione evanefcat, necesfe eft, idea Dei, et tamquam a Deo vacua in meram abeat cogi- tationem. Hinc jam dubitandi principium a»gumento- rumque, quibus, quem cogitas, vere esfe convincaris adfectatio. Quse argumenta, fi modo esfe posfunt, qualia fint quantumve valeant, exinde intelligitur, quod
non nifi ad cogirationem ipfam pertinent. Argumenta nimirum, cum ad aliquid tamquam verum cogitatione comprehendendum cogant, an et extra haue cogitatio-
nis necesfitatem res, quae cogitatur, per fe vere fit,
nullo modo confirmant. Licet igitur argumentis vel
firmisfimis probatum fuerit, esfe Deum non cogita-
ri non posfe; cogitatione tarnen, qua res cogitatur, a re, quae cogitatur, diftineta et feparata, probandum femper refiat, hmvc, qai non cogrtari non posfit, etiam
Markeinecke: r'Das Chriftetftböra fiibret keine fchulgerechte Bewerfe für das Dafeyn Gofcfees. Denn alle wahre Religion ift
^nichts .andere,.als seine Vorausdetzong des Dafeyns Gottes, nicht
wie eine öypotbefe, fondetn wie ein Prinzin, wodurch fie fel-
feer erft ift." Die Gmndlekren 4erCkrißliehen Dogmatik. Berlin
per fe non esfe non posfe. Quod iterum merae co
gicationis via asfequi non valemus, Ted per fe cogno icendum et experiendum eft b).
Deinde vero etiam inteiligitur nulla esfe principia,
quae ad fummam Dei ideam demonftrandam fufficiant.
Hase, quae fola mente cernitur, tsetera, quae vel vi- dentur, vel cogitaiitur, adeo Puperat, ut ei non folum
non paria fint, verum etiam immenfum ab ea di- flent, et quidem ut finita ab infinito. Si enim vel
rerum univerfitatem et mirabile hujus mundi opi- fidum cogitatione comprehenderis, quoad compre- hendis, fin ituin certe eft, neque ex eo infinitam
conditoris et moderatoris perfectionem fufpicareris,
nifi ipPa Dei idea, rerum iliarum contemplatione
excitata, totam a^periret veritatem r). Quod fi i- pPa idea Dei ex ceteris, quae vel videntur, vel intel- liguntur, exoriri et eorum quadani vi mentibus noftris
informari nequeat; argumenta certe, quibus Deus ve-
b) Ita etiam Cel. Marheinecke: "Inhaltsleer und ein blofses Den¬
ken ift alles unfer Wiffen von Gott und den Gottlichen Din¬
gen, wenn der Glaube ihm nicht das Seyn, den Gegenftand,
verbürgt: daher auch einem, der wenig oder gar keinen Glau¬
ben hat, und in der Religion nicht lebt, ein Wiffen davon nichts feyn und alles Demonftriren nichts helfen kann" 1, c. p. 24.
c) Jam igitur a Scbolafticis, in hac disputatione occupatis, recte obfervatum invenimus: "an Deus fit, non quaeritur. Nulla enim proportio eft finito ad infinitum. Naturaliter infitum eft. Ratio¬
nalitäten! praecedit." Cfr. Marheinecke 1. c. p, 91, et Ctodii Grundrifs der allgemeinen Religionslehre p, 8'*
4
re esfe confirmecur, multo minus inde fumi posfuntJ'
Tum enim, ufe antea dictum eft, argumenta ad folam cogicationem pertinent? tum etiam ex eo, quod finita exftant, esfe quoddam infinitum coJligi non poteft ä).
Cum igitur, esfe Deum, fumma fit v eritas ad
quam, quippe natura fua caeteris tonge fuperiorem, quinimmo ipfum veritatis principium, ab aiia atque in-
feriori veritate nullo modo perveniri posflc; nihil ta¬
rnen apertfus indicatur,. nihil pluribus veiut teftiinoniis eonfirmatur, quam hoc ipfum, esfe Deum Quee
enim a Deo funt, et per Deum exfiftunt, eum cm ma
ac fingula refpiciunt, et eum esfe, fine quo ipfa noii esfenc, mirabiii quodam corrcentu enuntiant» Prima
vero efi nuntia Dei atque interpres, fumma et perfe-
dj Quod quamquam Phiiofophantiura auctoritate confirmari non opus eft, verba tarnen Gel» £fcuobiy rerum divinarum seßirnato-
ris baud contemnendi, in meraoriam redigere juvat: ''Gott kann
nicht gewufst Cd» h.. aus Folgerung erfchlosfer},, er fean nur ge¬
glaubt werden." Et allo loco: "Wäre er uns nicht unmittel¬
bar gegenwärtig durch fein (lebendiges) Bild in unferm Inner-
ßen Selbft; was ausfer Ihm folite ihn uns kund thun'1 ? Cfr.
Rixnev Handbuch der GefckicUte dir Phi'ofcphiei. Sulabach
1823.
e) Scriptores Saeri, quamvi«, esfe Deom, argnmentis demonftran- dum fibi non fumftrint, De-nna tarnen, cum fit, muitis modrs fi-
gnificari afftrmant. Quäle eft illud Apoftolit Ka< rot Jt tVK dfUMC-
tvpor S.ivro* *<p»xc x. r. X. Acta 14,: 17, et aliar allis Sbfipturje
Sacrae locis bene multa lu eandem fententiam dicta..
S.
ctisfima Dei idea, quaer, ut fn exterioribus fenfibus non verfatur, ita etiam cogitationenon abfolvitur, Ted men-
tis acie cernitur, et in intima atque evidentisfima Dei
cönfcientia poßta deprehenditur y). Quae Dei idea,
quum, nuilo interveniente, divinitus nobisfuppedifcatur,
hac tarnen fola conditkme in homine excitatur et qua- ii evolvitur, ut etiam externa adfint Dei indicia, quae dam fenfuum et inteilectus ope percipruntur, ipfius
ideae vi, Dei indicia esfe inteliiguntur g), Cujusmodi
fere innutnera funt. Ut enim a facra de Deo doctrina
f) Esfe ens quoddam realisfiraum feu perfectisfimum ex ipfa perfe-
ctislrmi entrs notione ifa fere coHigunt: "Notio entrs realisfinai
(cai omnia praedieata affirmantra competunt) rationi huraanae n«>-
cesfaria eft. Exifrentra ve o eft realitas (praedicatum afBrroans);
exiftentia igrtur competit enti realisßmo," Cui ratrocinationi,
quod Argumentum Ontologicum vocant, recte objicitur, exiften-
tiam non esfe praedicatum rei; cuin enim res exiliere dicitnr,
novum praedicatara rei non additur, fed ipfa res, cujus praedieata
cogitantur, etiara extra hane cogitationem per fe esfe indicatur»
Ratiocina-odo igitur ex notione eutis perfectisfiraiDeum vere es¬
fe, collrgi non poteft. Aliud vero eft, quod indicavimus, etiam
hoc ineafe menti noftrae in concipienda Dei idea, ut Deum ve¬
re esfe animadvertamus.
g) Huc fpectant Meianchthonia illa: ''Quaroquam mens ratioeioatur
»liquid de Deo ex confideratione mirabilium ejus operum in urri-
vcrfa rerum natura, tarnen hunc fyllogismum ratio non haberet,
uifi etiam Dens quandana notitiam K»m irooXytiw iadidisfet mentl-
bus noftris, et illa roirabilia lpectacula rerum *£o\v<l«v excitant."
Cfr. Denkwürdigkeiten aus der Gsfckickte des ChrtßeeUhums von Ne ander» Tb. i. p. 245*
h) Argumentum Cosmologicum e contingentia et mutabilitate omni-
um rerum, quse mundum bunc conftituunt, itaducitur, ut, ct,m causfam, cur itlse fint, ac tales fint, quales funt, plenam et
perfectam in illis ipfis non deprehendamus, causfam mundi ne- cesfariam et abfolutam i. e, Deum vere esfe conciudatu-. Cum
vero nulla experientia impediat, quominus mundus, ad interio-
rem fuam vim ,, immutabilis et per fe esfe fingatur, fiue princi- pii petitione e contingentia mundi non poteft colligi, extra mun- dum et mundo fuperius, esfe ens quoddam necesfarmm, abfo-
lutam mundi causfam. Vice igitur verfa, mundum, tum per fe
non esfe, tum etiaro ad Deum auctorem referendum esfe. ex i- pfa Dei idea intelligendum, et ita dffendendum eft. ("Quod
Deus mundum fecerit, nulli tutius credimus, quam ipfi Q60*"
Augußinus de Civitate Dei XI: 4). ,Nec uila experientia repu- gnat, quominus mundum Deo auctori tribuamus; quid, quod i- pfa rerum mutabilitate, ut fupra dictum eft, cogitatio noftra ad
imroutabilem Deum facillime revocatur. De cetero, ut Kantia-
nam reprehenfionem evitemus, Deum, fi in tempore creare coe-
'perit, ipfum tempori quodammodo obnoxium esfe; nos mundum
non in tempore, fed ''cum tempore factum esfe" inteiligimus.
(Videfis, quse de hac re ab Augußino fubtilisfime disputaca funt,
De Civ♦ Dei XI; 4. 5. 6-) Neque fuisfe Deum mundi causfam recedamus, quae nefcio an numquam hutnano generi
omninodefuerit, ipfa tamen illa argumenta, quse vocant, clarisfime oftendunt, quam inultis et variis modis Deus
esfe fignificetur,et ita fignificatus ab hominibus oeprehen-
datur. Quod igitur primum in argumento Cosmologko comparando dici fölet, cum ornnia ex aiiis a1ia pendeie,
et nulla fibi,fed prsecedentibus fequentia originem de-
bere videmus; quis eft, quin haec oinnia ad Deum,
velut primam et a nulla alia pendentem rerum caus¬
lain atque originem referenda esfe inteliigat Å)? Dein-
7
de vero ordo ipfe et aptisßma rerum conftitutio; de quibus a Phyßco-Theologis expticatias tractari folet,
Numinis potentisfimi, fapientisfimi ac benevolentisfimi veftigia habent maxime perfpicua i). Tum etiam, fi
furnmum atque immutabile bonum quseras, cujus d£-
iiderio ipfa natura trahimur, fieri non poteft, quin id
in folo Deo fitum, et a Deo folo nobis redundare in- telligas: quod argumento Ethico-Theologico adhaerentes,
fuo quisque modo oftendere conati funt k). Tum de-
ita dicimus, ut perpetuo esfe negemus; intelligimus vero etiam,
tempus, quod a nobis non cogitari non posfit, ad Deum, quip-
pe aeterr.um, nnllo modo pertinere.
i) Argumentum Phyfico- Theologicum et Teleologicum fuo quidem jure reprobant dicendo: praeftantiam earum rerum, quae in mun¬
do videntur, cum certis finibus circumfcriDta deprehendatur, ad
ii finitam Fabricatoris excellentiam demonftrandam minus valere.
Prartermisfo igitur argumentandi fiudio, boc folum tenemus, quod ßne maxima impietate negari nequit, ex rerum natura eam undique elucere Auctoris potenti m, fapientiam et benevolentiara,
quae de Deo potentisfimo, fapientisfimo et benevolentisfimo a-
pertisfime moneat. Quo etiam factum esfe invenimas, ut rerum
externarum contemplatio ad ideam Dei excitandam et explican-
dam vel maxime contule-rit. Cujus exempla exftant fingularia
in Memorab. Socratis. 1: 4. IV: 3 -edit. Tauch.
Ä) Argumentulm, de quo egrmus, tripfici ratione comparari docet
Cel. Amman (in Summa Tbeologise p. 73). *''a) Argumentum üfuridicutn, e fancto *rwoamore fluens, quo, fati injuriam hominumque impotentiamet tyramaidem experti, ad juöioera di¬
vinum provocamus, dt jtriba fententia culpae veftigia prero&t, in- teraeptumque ordinera rerum inoralem reftituat. b) Ethdhamicum
nique nullam majas eft teftimonium, quo Dens esfe,
et esfe ab hominibus non credi non posfe confirme-
f. Poftulatum practicurn Kantianum. c) Religiojum, ab Augujlino
propofltum, derivatur a progresfu animi et voluntatis ad botitim
iuramum et incommutabile, qui locum habere non poteft fine
Deo, fummi bon: fede et origine; boc eft, ab amore et d*fide-
riö fummi bon? homini innatc."" — ICantius, cum Theoreticam,
qua Deus esfe demonftretur, argumentationens non esfe oftendis-
fet, ipfe eumque fequentes, ut, ratione et natura duce , bene
beateque vivamus, Deum tamen necesfarie poftulari ita fere con-
firmant: Suromum hominis bonum (bonnm confummatum) dua-
bus conftat partibus, virtute et feiicitate. Quarum virtus quidem
in tioftro arbitrio eft, non vero felicitas; quin etiam necesiitate
legis moralis abfoluta, virtuti, pofthabita feiicitatis cupiditate,
ftudere jubemur. Hsec impeaiunt, ne perfecta virtutis et feiicita¬
tis in mundo hoc vifibili conficiator Harmonia. Ut igitur irretor-
to oculo virtutem fequamur, et ne ratio hominis practica, quse
officio obfequentem feiicitate dignum pronuntiat, mendacio fallat,
Deus esfe poftulatur, qui harmoniam illam in seterna demum vi¬
ta ad effectum perducat. — Contra quam ratiocinat'onem Cel.
Mnrheinecke, tamquam ipfius religionis nomine, adfert: "Diefs
Argument trennet zuerft Tugend nnd Glückfeligkeit, und fucht
in einem dritten, in Gott, das Band zwifchen beiden. Beide
beliehen alfo durch fleh, und nur ein äusferliches Verhältnis zu
beiden wird hier geftiftet zwifchen Gott und beiden
Der in derSittenlehre verworfene Eudämonismus tritt in der Re¬
ligionslehre wieder auf. Die Würdigkeit, welche hier zum
Grunde der Glückfeligkeit gemacht ift, und dann weiter zum
Grunde des Glaubens an Gott, ift nichts als ein Phantom. Das
Wiffen um feine Tugend ift felber Untugend und Pharifafs-
mus." 1. c. p. 97. — Patet etiam felicitatem, exterioribus
fenlibus exftinctis, ne quidem cogitari posfe; nifi felicitatem
9
tur, quam ipfe ille coofenfus, quo, deNumine guodam religiofe colendo inter gentes convenit: unde etiam argumentum, quod Hiftoricum vocant, petitum esfe
invenimus l).
2
nrUTTnwiian 11i '1 ■liar .1inrt» - „„i,.,..., ■ Ln_,n.mui 1 1 11" r — t-1
potius, quam beatitudinem nominaveris, qua, nullo habito feli-
citatis refpectu, cum Deo conjuncti jam his in terris fruuntur,
et poft mortem demum perfectius fruentur. — Hoc denique Ar¬
gumentorum Practicorutn commune vitium eft, quod, cum vel
lege morali, vel felicitatis et perfectionis defiderio, tamquam principiis innitantur, haec tarnen ipfa principia fatis rata et extra
cubium pofita non funt habenda, nifi Deum, et legis moralis et prseftantioris vitae defiderii auctorem, jam antea cogitaveris et
vere esfe credideris. Negari vero non poteft, quod fupra innui*
mus, eam esfe naturam vere humanam, quae, ut a Deo eft, ita
etiam non nifi religione cum Deo conjuncta, bonum fibi propri¬
um attingat. Quo fit, ut quodam melioris naturse indicio, Deus
esfe,non quidem demonftretur, fed oftendatur.
/) Cqm univerfi non minus quam finguli posfint errare, argumento Hißorico fatis confidi non poteft. At vero de veritate idese
Dei, cum antea nobis perfuafum fit, eandem veritatem in confen-
fione gentium velut refulgentem, et innumerabilibus teftiraoniis
confirmatam videmus. Ceterum, aliam aliis esfe Dei Informatio¬
nen!, id humanse imbecillitati, non rei inconftantiae tribuimus.
Quod vere narrant, esfe quasdam gentes immanitate fic effera-
tas, ut apad eas nulla fit dei cognitio, fi verum eft, inde hoc
folum colligitur, humanitatem etreligionemnon nifi pariter exui;
fi quidem exui dici posfit, cum religionis non minus, quam hu-
manitatis femina minime defunt, fed oppresfa delitefcunt.
lo
Itaque, nomine rei mutato, non imminuta vi, in«
dicia Dei et teftimonia habemus et appellamus, quse argumenta habits atque appellata funt m). Ita autem
mutatis mutandis, inter argumenta illa, quae vocantur,
nulla prorfus afpernamur 11), nifi hsec dua, quae a Ta«
[to et ab. Utili petita et nominata funt o). Haec vero,
cum ad judicii fanitatem corrumpendam potius, quam
»confirmandam, et ad prefcatem laedendam magis, quam augendam accomodata funt, omnino rejicienda et ex- plodenda judicamus. Quid enim fanae rationi tam ad-
verfarium eft, quam credere Deum esfe, qur forfarr
nullus fit; aut quid pietati tam inimicum, quam crede-
m) Cujus fententiae auctores, praeter alios habemus Celebb. Daub
(Theotogumena et Einleitung in das Studium der Dogmatik);
Clodium (Grundri/s der allgemeine Religions lehre),; Markeineeke (i. co-
») Praeter haec, quae lupra aftigiraus, etiam alla ejusmodi citari
folent argumenta.- Qualia funt, quae a Revelatione divina fupra-
natarali, a Prophetiis et Miraculis, a Terroribus confcientiae^etcv
fumta et appellata funt. Cfr..Bretfchneider: Handbuch der Dog¬
matik zweite Auflage B, i. p. 296 — 316.
0), In argumento a Tuto, anne Deus vere fit, in medfo relinquirur,.
folummodo credere Deum esfé commendatur, quippe cautum et tutum;. Sr enim Deus non eft, illirdirror equidem, fed innoxie
fl vero eft, non confitentibus certe damna eft. — Argumento a Tuto proxtme accedit alterum ab Utili, quo Deus, fl non esfet,
propter utilitatem flngendus drcitur. Tum enim ad civitatem fa-
cilius regendam confert fuperftitio, tum etiam sd perniciofas cu- piditates coercendas valet, Jft eum esfe oprnarour,qui peccata vin-
éicet accerrime^
11
dere Deum esfe, quem esfe non credidisfes, nifi cre- dere tutum et utile esfet? Videant prseterea qui eo pacto Deum esfe dicant, ne major apud eos fit com-
mentorum auctoritas, quam fincerse fidei vis, et ne tutum iilud atque utile omnino nullum fit. Neque e- Dim tutum eft, neque utile, credere Deum esfe, nifi
dum creditur, amatur, id eft, propter fe folum colitur,
non propter tutum aliquid et utile, quod extra hunc
amorem pofitum fingatur.
Cum igitur nulla fit, qua deus esfe demonftretur, argumentatio; ne ßc quidem religioni male confultum judicamus. Cui enim Deum esfe credentes de Deo religiofius crederent, quam ipfi Deo? in qua re fidu-
cia majori acquiefcerent, quam in divinitus nobis con- cesfa idea Dei p)% Quod interiuS cum Deo commer¬
cium, quanturn in hornine valeat, quantoque omni- bus argumentis majus fit, ita homines oftendunt,
ut, fi Deus esfe vel praedicetur, tali praeconio
lumma comprobatione asfentiant, et ad id ample-
ctendum non tam aliena auctoritate, quam proprio
p) Homines quidem Chriftianf, vera erga Deum pietate infignes,
hoc fibi aliquando fumferunt, ut argumentis exquifitioribus Deum
esfe probare conarentur; qua vero mente id fecerint, nefcio an
jam in ipfo Anfelmo, quem Theologiae Naturalis patrem vocant, facile appareat, cujus hsec exftant: ''Neque enim qusera intelli-
gere, ut credamj fed credo ut intelligam. Nara et hoc credo quia nifi credidero, non intelligam." Proslogium Cap. i. Ope¬
ra edit. Gerberon.
quodam impetu compulfi videantur. Si vero fint, qut
Deum esfe negent, negant utique non quod plane i.
gnorant vel nullornodo credunt, fed quod in fumrna»
animi Ievitate et pravitate cognoicere et pie confiteri
non fatis volunt q). Quid igitur eft, cur, voluntatis magis, quam intelligentise malo laborantes, ut argu-
mentorum quodam remedio fibi fubveniatur, poftulent?
Pesfima vero morbi disfimulatione abjecta, finitse et inutabili naturae, vel internas fuas, vel rerum externas,
nimis adhasrere definant, et ita detnum in vivam in-
finiti et aeterni Dei confcientiam erecti, eum et esfe,
et fe in finita et mutabili natura cognofcendum reye-
lasfe intelligant et pie confiteantur.
q) Hinc etiam merito dicitur Atheum non esfe Theoreticurr. Nec
Librt Divini nifi practicum flatuunt Atheismnm. Uas J (pxv\u
ircutffcuv, /unrtt ro <pcoet Kat ovk inträt irgos ro (pus, Iva /av iXiyxSv
ra icyx avrov Job, 3•
