De pantheismi ad religionem habitu dissertatio cujus particulam primam venia ampl. fac. philos. Upsal. præside Nicol. Freder. Biberg ... pro gradu philosophico p. p. auctor Christophorus Jacobus Boström Bothniensis. In auditorio Gustav. die X Junii MDCCCX

λ .

, ' ' ~ Q·

.v V

DE FANTHEISMI AD RELTGIONEM HABITU _;

DISSERTATIO

CUJUS

VARTiCULAM Ρ R IM AΜ ? /'

VENIA AMPL. FAC. Ρ HI EOS. UPSAL·.

PRiESIDE

NICOL

FREDER.

BIBERG

PH. ET J TT. DOCT.

F.QUTTE REG. ORD. DE STELLA POLART,

ΕΤΗ. ET POLTT. PROEESS. REG. ET ORD. REG. ACAD. LITT. HUM. HISTOR, ET ΑΝΤΙ_{QU. HOLM.}

ME ΜRRO

PRO GRADU PHILOSOPHICO

P. P.

ÄUCTOR

CHRISTOPHORUS JACOBUS BOSTRÖM

Bothni«ns»

IN AUDITORIO GUSTAV. DIE X _{JÜNII MDCCCXXIV.}

Η, Ρ. M.

S-ÜPSALII

DE PANTHEISMI AD RELIGIONEM HABITÜ.

1

_hilofophandi rationem omnem, quas Pantheisminomen non

vere _{effugiat, cum moribus tum}

priefertim

_{Religioni esfe} exi-tiofam , recentiori asuo docuerunt perplures, quorum _nec

pau-ci _{aliquam ea de re judicandi}

_facultatem

_{jure iibi} asfum-fisfe videntur. Fuerunt _{quidem & antiquitati eo in genere} fatis famofa conamina, verum de iis _{longe mitius hiec}

cen-iuit, _ipfos eorum audores , Xenophanem, Zenonem,

Ploti-num> cet. non minori morum _pietatisque, quam acuminis

in-geniique laude commemorans. At pofterior astas eodem fere

loco _{habuit Pantheißas atque Atheos} , _eosque magis bonitate quadam natura, quam quod iibi

confentirent,

non impios ac

nefarios fuisfe _{putavit. Ipfam certe dodrinam eorum rejicere}

ac deteilari non dubitavit.

Quibus _{fignificatis,} nos quidem ii non fumus, qui

femeritatis in _{judicando vel veteres vel recentiores}

arguere ve-limus; _{quin potius utrosque fuas rationes fatis}

graves fecutos

esse facile concedimus. _{Veteres enim iis utebantur}

bus, ut non modo ea dej.ici fapientisfimurii _quemque minlme·

poenitere posfet, verum etiam quodvis in iocum eorum

me-Jius _aliquid

_fufficisndi

_conamen

_fummopere

_{iaudari deberet.}

Recenriores aufem, fparfis per Chriftianam Religionen! _no¬

vis _{fapiendi femin ibus,}

_{longe fublimiorem}

_{divinioremque}

adc-pti lunt Sumnii Numinis ideam; cui cum non fatisfacerent,

quae jam

adesfenf,

Pantheismi ipecies·, impise Deoque

detrahrn-tes videreniur necesfe erat. Sed tarnen an jufii _{judicii tu o}dum

fatis fervarent, cum quodvis hujus

philofophia:

_genus alteri

be¬

nigne admitterent, alteri

praefraéte

rc-pudiarentid

quidc.m

e-tiamaum in dubium vocari _{posfe vidstur. Nam} eas

esie

Pan-theismi _{formas, quae ve ra cum}

_Religions

_conciliari

_{non pos·}

ilnt, nemo prudéns _umquatn negaverit.

Sed

_an

in

_omnes,

quo'quot umquam exiiihmf , idem

périnde

conveniat

,

ifa

ut

quidquid huc aliquo modo

referre liceat,

continuo

etiam

fit

rejiciendum , id, quamquam magnorum

Nominum

aucloritate

vebemenr-er _{probabile eA, nusquam tarnen tam}

_Armis

vidi-mus rationibus _{probatum, ut non novam}

disquifitionem vel

defideret vel admittat.

Quae cum ita fint, non adinodum

qutdem

verernur, ne,

cum eam rem _jam

disceptandam

_nos

fufcipimus,

_omninoque

cum _disquifituri

funms,

_quaensin

ad

Religionen!

fit

Pantheismi

omnis ratio, nihil nifi adla agere

dicamur.

Multo magis

pro-profedü

id

nos

foilicitat,

ne

nimiae

temeritatis

reprehenfiö-tiem non eßugiamus; eß

enim

_res,

Γι

qua

alia

_,

ardua

afque

difficilis , quippe quse magusm parrem

in

fümmis

philo/bphi»

disquifitionibus

verfatur.

Verum

Γι vires

periclitandas

funt,

quidni

infummis gravisfimisqtie

potius,

quam

in

levisiimis

?*Et

Π defe·

cerint, nbinam plus

excufationis

fpersndum

, quam

in

sfperri··

rnis? _Equidem

_{fatemur, in}

_toto

philofophias

_campo

nullam

nos

deprehendisfe

qu;eßionem

_{, quam}

penitus

excuti

veritatis pie«

tatisque

ainici magis

interfit.

Fuerunt

enim

viri,

nee

ii

conte-mnendi, _{qui Pantheismiim} eam

esfe dicerent

philofophandi

ratio·

nem,in quamnon

posfit

non

tandem incidere

mens

humana,

cum

demonßraiionis viam pertinaciter

fequitur

,

&

in

divinis rebus

feire _{potius, quam}

credere

iaborat

O

Quod

ß admitteretur,

alterum omnino ßatuendum esfet, aut

esfe Rationem humanam

,

quam

Summi

donum

Dei vitssque

ducem aeeepimus,

fummse

infamas _{impietatisque}

_fontem,

aut

etism

aliquam

tandem

exfi-i Hßere

i) Haec fententia

noftrå

imprimis

aetate

lecum

obfcinuit,

propugna-toresque habuit plerosque

adverfariorum

Philofophiae

Scheliingia-nse, _quorum noroina fatis pervulgata

funt.

Quamquatn

&

Schel-lingius ipfe eam quodammodo concedere

videtur.

Conf.

Philof.

Unterfuchungen über das Wefen der menfchJ.

Freiheit

&c.

pag, .

ftere Pantheismi formam , qu» _veras Religioni

ncquaquam

re-pugnet. Poflerius Summo recenfisiimas _{philofophite Auclori}

placuit 2); verum & ilie fuos nacrus eil _{adverfaiios, de}

qui-fcus nondum _{quidem vicloriam reportavir.}

Quoniam itaque pluresfunt Pantheismi _{fpecies, quorum non}

omnes uno _{eodemque inodo ad}

_Reiigionem

_ftfe

habere

figni-iicavimus, _{operis initium ab iis enumerandis}

delineandisque

liierito faciendum exiftimamus. _{Qua quidem in}

re jatn ita

verlabimur, ut non omnes & _minimas,

quorquot vel jam

per temporum decurius exfliterint, vel certe ex _{ipfius rei}

natura _{excogitari posfint, in medium}

proferamus, fed eas

tantummodo _perfequamur,

qua? cum de Religione

qutcri-tur, momenti alicujus esfe videantur. Formales _{difFerentias,}

quas Audoris cujusque indoli, ingenio, _{tempori; aliisque}

for-tuitis causiis maxime _debentur,

magnam partem vel plane pra>

terie ,

2) Ne tanto Viro temere_{quidquam rffnxisfe videamur,}

ipfius verba hic afferre _{placet: „Es komt bey einer fo aufserordentlichen} Behauptungallesaufdje nähere_{Beftimmung des Begriffs an. Denn} ίο mochte wohl nichtzu _{låugnen feyn dafs, wenn Pantheismus}

weiter _{nichts; als die Lehre von der Immanenz der}

Dinge in Gott

bezeichnete, jede Vernunftanficht in irgend einem Sinn zu diefer

Lehre _{hingezogen werden mufs. Aber eben der}

Sinn macht

terire, vel tan tum obiter _{iigniilcare lictbit; eas enim in re}

praefenti dijudicaiida non adirtodum referre poilea videbimus.

Principio igiiur id inter omnes omnino conAat , qui qui-dem rci animum _{unquam adverteiint, esfe in in ente humana}

ingenifam & inde inexAinguibiltm prorius ideam abfoiuti cujus·

dam,quod exira experieniise regiones remotum, phaenomenorum

omnium ratio ultima ilt _{atque principium. Neque enim eil} alia _{idea, qua dudus animus humanus, dum vel vulgari}

uti-tur fapiendi modo, _{Dcum, rerum omnium Creatorem}

Mode-ratoremque, pio fcnfu ac fide veneratur. Deinde vero nec id

minus certum eil, esfe eandem illam ideam

principium ae fontem, ur.de cum alia omnia _prseclara , tum etiam generofus

ille _{fapiendi amor, qui ad aeterna}

usque adfpirat, in animo

hominis exorianfur. Duo aufem _{imprimis funt,}

quas animum '

iflo amore incenfum maxime foliicitanf. Primuiii enini anxie

requiiit, an vere fit Abfolutum illud, _{quod idea menii} in-hterens _{ipfi commonflrat; dtinde vero}

quäle Hoc ipfum fit, & quanam ratione ad mundum _{plisnonieno·}

rum fe habe a_{t, perfpicere}

avet. Quorum cum _utrumque

per temporum decurium identidem mortalibus _negotium

faces-iivit, tum illud tarnen multo minus, _{quippe quod credere}

po-tius, _{quam quasrere fandius plerumque vifum ed, At}

tanto

magis

gis altera quasilio

generoiisflmum

quanque

veiT^vif,

tanfamque

progenuit

fenrentiarum

illvain

, ut, Γι numerum quasras,

iniini-tae prorfus videantur. Quarum _{vero numerum} inire _{cum e re}

noflra non ilt, fntis habebimus eas ad certa quasdam capita

revocasfe, quo Fahtheiemi

genefin

& priinsm

figni/icationem

confpicere

liceat.

Etenim mens humana, legibus natura fuas ubique obnoxia, etiam de Abfoluto Divir.ö, per ideam dato, rum quasrif, non

potefl hob

Illi

de tribus quantitatis Cafegoriis

unatn

aliquam

pro

diverfis

culturas

fuas gradibus tribuere.

Aut enim

fub

Ca-tegoria

Pluralitatis

Id

cogitet

necesfe eil, unde exoritur

Poly¬

theismus, aut fub Categoria Unitatis, unde Monotheismus, aut denique

fub Categoria

Totalitatis,

unde,

qui

noilras

dis-quifitionis

eil,

Pantheismus.

Quarum Divini in

mente

conci-piendi

rationum

quas tempore

prima

fuerit,

difficile

didu

eil

&ad hifloriam culturas generis huniani maxime

pertiner.

Sed

Po-lytheismum, opera

iollertiaque

officiofas

phantafias

exortum,

audis viribus reflexionis perfiflere non

posfe,

ex

ipilus rei

na¬

tura facile inteiligitur.

Reilexio

enim,

Uni

t a tern usque

fe-dans,

quidquid eå

careat,

femper,

dum

valet, reprobat &

abjicit;

quod

defiderium

unitatis

etiam

in

causfa eil,

cur

Po¬

lytheismus,

vel in

inferiori,

quo

viget,

culturas

loco

unum

aeter-astcrnuiiKjue fub nomine Fati, cuncla unå necesiitatis _lege re-gentis, veneretur. At longe sliter fe habet Monotheismus,

qui unitate vindicata, in quovis culturtas faftigio fefe tueri pos-fe videtur. _{Quo quidem refpecflunec alia plane tft ratio}

Pan-theismi, _{qui ipfe} quoque efl monorheismus. Sed huic

addi-tus iile totalitatis characfler non _parum moleAise aficrr, _fem·1 perque attulit, quippe qui heud raro in friils tum fatalism!

tum atheismi crimen eum voeavit, qua nondum cil abfoiutus,

Sc

numquam

fortasfe

erit.

Eil _{igiiur Pantheismus, prima Sc latisiiina vocis}

flgnifica-tione fumtus, illud iive fentiendi iive _{philofophandi genus,}

quod

Abfoiutum divinum fub

totalitatis Categoria concipit,

ita ut, präster id ipfum ejusque modificationes, nihil omnino

exfiilere flatuatur. Docet _{itaque hasc phiioiopliia: nullam aliam} esfe 8<nav _{mundi, quam ipilus Dei, totumque hoc}

univer-fum, δί _{quidquid omnino iif, ita in uno infinitoque totalita¬}

tis abfoluiiE^imu eontineri, ut mundus in Deo Sc per Deum lubiirtat, ScDeus in mundo Sc permundum fe manife/let: Deum

enim esfe unicam Sc _{originariam realitatem, nec esfe realitatem,}

quac non ex ea pendcat Sc participet: denique „esfe Deum rei

rum omnium causfa_{ni, 11 o η transeuntem,} f_ed _iin

-raanentem,u _{quod priniuna Sc proprium omnis expliciti}

theis-8

theismi fait _{eritque efFatum, quncumque}

_demum

_{fub fpecie}

lefe oftenderit» _{Quamqunm in hoe quidem generis complexu}

confidcratus, non modo nullam admittere generum infeiiorum

differentiam, verum etiam non nihil in&nias impietatisque ha¬

bere videtur. Sed

_quemadmodum

_{alibi foepe}

_non

_femper

eandeni manere invenimus jfcntentiam, cum _partes ilngulas

pro-pius

infpiciantur,

äc rötYT res tota

anirno

fummatim

objiciatur,

ita _{hic quoque,re}

_paullo

adcuratius

_couilderata,

_{videbimus,non}

modo _{plures esfe hujus}

_philofophiae

_fpecies,

_{verum etiam iri¬}

ter ens tantam intercedere differentiam, ut de _quarundam

cum _{Religione convenietitia}

vel

_{pugna nihil nifi poil} adcura-tisiimas

_{disquifitiones}

_esfe

_11atuen

_dum

_cöniueamur.

Ex ea _{enim, quam}

dedimus,

_{Pantheismi omnis}

definitio-ne facile_{patet, tria} omnino esfe, _{quas eumconilituant,}

elemen-ta, _{Deum, Munditm, nexumque eorum, Ideniitatem. Quo¬}

rum cum fingula _{plures admittant}

_{fignificationes,}

_{plures quo¬}

que oiiantur

necesfe

eil Pantheismi fpecies. „üam ut a Mun¬

do _{incipiainus, per quem complexum phaenomenorUm}

omni-um _{intelligimus, ex philofopliiae hiiloria quisque}

fere

cogni-tum _habet,

_duplicem

_esfe

rationem, qua ejus natura diveriis

temporibus & a diveriis _{philofophis fuit couilderata. Primuin}

enim _{ipii tributa eil abfoiuta natura &}