PRETEO atque DIGNITATE

v $1

D. D.

DISSERTATIO PHILOSOPHfCA

DE *

PRETEO _atque DIGNITATE

METAPHYSiCES,

quam,

AD NUEN. AMPL1SS. SEK PHIL. UPS.

pr aeside

Doct. PET RO NICOLAO CHRISTIER _NIN,

log. et metaphys. PROFESS. ^{reg. et} ord.

In åudit. Gust. Maj. Die IV Dec. A. MDCCLXXIX.

h. a. m. s.

PUBLICE EXAMINAND AM PROPONIT

sueno krok,

wexionia

smolandus.

Si la Metaphyfique n'eft pas coufiderée commc eile devoit étre; c' efi

moins a eile

qul ä cenx, qui la cnltivent, qiP il faut fi en prendre.

mfrfan.

UPS AL IM,

Apud Joh. Edman, Direft. & Reg. Acad. Typogr,

RÅD-OCH HANDELSMANNEN UTI WEXtö STAD,

adel och högachtad

Herr JONAS KROK,

SAMT

dygd ADLA

Fru INGRID SANDBERG _,

Mine Huidafte Föråldrar!

Den drift /om i mitt hjevta rar

Jag ville alt för gärna lyda;

Men kunna matta uttryck tyda

Er godhet, [om dem of vergar ? Nej, jag med dunkla penfeldrag s Ert ädelmod ej fkildra vågar •

Den tackfamhet, [om hos mig lagar, Jag blott vill ftållu för en dag.

Er offras vördfamt deffe blad,

Ach ! mätte de mitt nit förklara ,

At mot den ömma väntan /vara,

Som enda fl gör Er lefnad glad!

Den Gud, fom råd och utväg har, Fortfen fl och dygd at värdigt löna,

Han ville Fr med fållhet kröna;

Och flådfe hägna Edra dar.

Mine Huidafte Föråldrars

Lycligfte Son

Suen Krok.

?r^ ana^ jru^ ft"^ p"^ ^

kLjå kjté ktji/ kjsié kjté h.jd b.jö^

§. I.

Prafiiminaris

Metaphyfica, ^{rialium, ut fivTe de fcientia rebus} agit leitu digniflimis, ^rerum pra^cipue inomate- ea- que perracla?, quorum cognitio horoini, maxi-

mo comnaodo eft _atque emolumento, nobiiiflimas inter fcientias eerte eft referenda. Qua? licet ita fint, fefianrur

tamen eruditorum monimenta, fuifie, & verendum, ne quoque prüfend fint feculo, homines, praejudicio ita occu- patos, odio, ne dicaro, percitos, qui illam non pefiem

tantum perniciecoque juventutis vocitafle, fed inter fci¬

entias quoque fallas &: noxias ^totam adnumerafle haud

erubuerunt a). Laudant Oeconomicam & Mathefin, ex- tollunt Phyficam, e^ehunt Politicam, Metaphylicam ni-

hili facientes. ftaque haud inutilem duxi operam, fpe-

cimen editurus Acaderaicum, per fumma tantum eundo capita, quid huic (cientiae rite pertraclata? fit fiatuendum

preuum , pro virili oftendere, mitiorem anrea conatuum

meoruni cenfuram, a Te, B. L, quo par ,eft verborum

honore mihi expetens.

§. II.

Varia Metaphyßces fata breviter tradit.

Vulgaris eil eruditorum opinio, Metaphyficarn, Py-

A 2 ?ha-

a) Vide baec aliaque ejusmodi judicia, m dißert, de

Varia vicißitudine ^, veraque indole Metaphyfic#, Lond, Gotb•

$x amin ata, Free/, Rev, Rydelio.

4 ^{De Pretio} atque Dignitate

thagorts & Piatoni fuas debere natales. Scilicet, ante horum tempora, de uriverfalibus, ente, efientia, exfi-

ftentia

ceteiis, ^v ix yidebis verbulurn moneri b). Ari- floteii autem acceptum babemus referendum, quod pri¬

mus hinc do&rinam in formam fcientite redegerit. II-

iom eniro quatuordeeim iibros, qui roov fAsrcc rcc (pvamoc

ßißxloc nömiftan'tur, licet de auAore hujus Tituli vel ih- ieripr 'iis eruditos mter non conveniat, confcripfsfle

c. a: c). In bis fuis fcriptis, Ariidoteles confiderat ;ens

qua eiusenSj intelligens, quidquid abfolute & neeeflario

exf ;it, primas canflas, primaque principia omniura re- rum

quoe non polTcnt non a-terna efle _atque indepen- dentia, cum ab his omnia dependeant cetera d). Qua; fi

allumatur explicatio entis, jure mihi videor poile ^conten- dere, Metaphyfieam han c Ariftoteiicam

eandem eile (ci-

entiam quam nos Theologiam vocamus Naturalem.

Libros hos Äriftotelis in tres partes, TrgcSsaögiotv, Sea>- g'ccv & 67TiSecogiccv, ^a quibusdam diftindos eile, nota eft

res. Seholaftici, qui cum exiflimarunt, 7r$o$ed>%iot, feu

terminis generahbus, ipfi tra£lationi praerpiffis, potiorem Metaphyfices partem abfolvi, hane do£fcrinam a reli- qois fepararunt, illamqile lölam vocarunt Metaphyficem.

Hanc illi terminis, q i bus fGepiffime nulla refponde-

bat notio, ita impleverunt, ut verba Tribbechovii hac

de re digna fint, quae afferantur. Huc perdnent, in- quit, myfteria fingularifationum, individuificatonum,

hxc-

b) Vallerii Syß. Metapb. Difc. Pralim. §. r 2.

c) Ex bis Grads vocabulis nomen Metaphyßces ort um cveditur. Non igitur midienda videtur derivatio Francifci-

Eona Spei, qui ex ignorantia lingva Gr^ca^ Metaphyficani,

vietam dixit Pbyßca.

d) lta videl. hoc interpretatur ReverendiJJ. Rydelius in

dijjcrt. ante nominata.

Metaphyfices, ⁵

hscceitatis, noncceitatis, formalifationum, arcana pofen- tionabilkudinaiitatum & aptitudinalitacum ^, immenla' ma¬

teria dåbilium, meliorabiliurn & verificabilium, ratlona-

Ijs & revelatse fapienti« commixtio e). Qui in pertra- danda hac ferenda pöflmodum funi verfati, omnes fere

in id confentiunt, quod fit fcientia, qua; univerfalisfima cogitationis principia, & generaliffimos ^rerum conceptos exhibet /). Illufhis ^vero Volfius, Leibnitius & Bilfin-

gerus, obje^tum hujus difciplinas ftatuerunt Deura, mun' dum, animam humanam & generales rerum afFe&io«

nes g).

Plura omnino de fatis Metaphyfices dicenda eftent,

fed brevitati ftudentes, ablegamus Lecdorem ad opera a nobis infra _citata, ubi hsec fufius enucleantur.

§. III.

Metaphyßcam peculiaria prorfus zf diflinffa ^con•

fiderare ohjePda, oflendit.

Ea, _quae obfervamus & adtente fenfibus pbrcipimus-,

mens noftra Gmplicker fentit & adprehendrt; fed dum reflediendo ulcerius penetrat, & ex prarteritis firoilibus obfervationibus, quasdam rerum qualitates, earumqne vel ad _nos, vel res alias relatios^es prcevidemus & prae-

fumimus, ante quam in fenfus incurrant, judicare dici-

rnur, Habitus de rebus & negotiis bene judicandi, di-

citur re^ta vel fana ratio, ejusque major, amplior & fub-

A ₃ li-

e) De Doclovibus Scho'laßicis cap. 2 feq.

f) Videfis Max. Rev. Vallerium. in ^opeve jupva di&o.

g) lta cum Bilfingerus in dilucidationibus [itis Philo- fophicis de Deo, Ånima Mundo: Non igitur, inquit, mea

Jeritentia, plena eß Metapbyßcce trablatio, nifi Ontologiam

Copmologtam &T Pbychologiam Theo logi ^am Natur a leim

compleSlatur.

6 De Fretio atque Dignitate

Jimior gradus, conjundus ^cum dexteritate judieia ex¬

akta cla^is verbis expnmendi, eft id, quod Philoiophiam

live cognitionem lcientificam vocamus. Illa pro obje»

&o habet, vel res rerumque affediones, effedus & ca us¬

las, _{quae in} fenlus excernos incurrunt, oc Phyfica adpella-

tur , vel ad ea penetrat dijudicanda, qu® in Organa cor¬

poris non agunt, (ed fola mentis reflexione apprehen- duntur. H®c pertinent ad Metaphylicaoa, qu® eft Ici-

entia fubliraior , adlurgens lupra vel ultra res Phylicas

& lenfibiles. Ex illa judicare dilcimus, de operationi-

bus & viribus anim® nofir®, de ejus cum corpore con- nexione, de tota corporum & animarum congerie, live

de rerum vifibilium & invißbilium conjundione, ordt-

ne & harmonia, qu® mundi voeabulo expriroitur, de

rerum omnium Audore & Redore, Deo, de genera- liflimis denique, univerfalibüs & roaxime abltradis, ^re¬

rum corporearum & fpiritualium notionibus, ^earumque proximis divißonibus. Hinc Metaphyfica breviflime ex-

plicari & definiri poteft, per leientiam rerum immateri-

aliurn esrumque connexionis cum corporibus, Qui fine

natur® oblervatione in terminorum generaliffimorum ex-

plicatione unice occupati fuere, vel in fuis de mundi in-

dole & fpirituum natura ratiocinationibus, ab externis

& internis obfervationibus penitus recederunt, perverfa &

prtrpoftera tradandi ratione, Metaphyficam, otiofis &

inanibus fpeculationibus deformarunt, eamque tamquam dodrinam fignaentorura, in contemtionem adduxerunt.

§. IV.

Qbjetta itaque, in quibus confiderandis verfatur Metaphyfica ^> digniffima funt & ^maximi

momenti.

Quid enim majus & excellentius cogitari poteft? Quid no- üra meditatione dignius, quam fpirituum mundus immor-

ta-

Metaphyßcesj ⁷

talis & indeftruftihiiis? quid propius nos tangif, quam a - ni ma; noftra; indoies atque operandi modi, qoibus ad

evitandam miferiarn, & obfinendam perennem felicita-

tem perpetuo tendit? quid fupremo & perfedliftimo ^en-

te fubitmius ? quid Divinis attribuds Ejusque provid i re-

ruti) omnium diipoßtione, ad noftrom folatium adeom-

modatius ? quodnam itaque efie poteft vaftius cogitatio-

num noftrarum obje&um, quam rerum principia, & o-

rigo uniyerfaliffimaruno notionum ^, quas per abftra&io-

num (eriem a fmgularibus derivavimus &• abftraxrmus ?

Petit _011j inquit Merian, miettx employcr fes lumiers fes

teilens

qu ä ex aminer , fw quoi portent les devoirs, qui nous

att a c beut ä Dien, a nos Jemhlahles, å C ^{um vers ,} ä mus

memes ? Etrangevs chez nous, de quoi nous Jert, de mefurer

les cieux 8"1 de fonder les abimes ? b) Eft t a ne haec icien-

tia homini digniflima, quae nobiliftimam noftri partem

exponit, iliiusque ad res alias relationes tradif & fpecu-

latur. In hac harmonia & confenfus rerum & mutatio-

num omnium

etjaai in mundo _corporeo, ad creatoris gloriam & proborum fpirituum felicitatem, in hac & fu-

tura vita indagatur & man feftatur i), Adeoque Phyfi-

co-

b) Difcours fur la Metapbyßque, ^par M:r Merian de

T Academie Roy a le des fciences helles lettres de Pruffe,

dans le troißeme recueil Pbilojophique <df Litteraire de la So-

cieté Typograpbique de Bouillon.

i) Nec in ju cun dam [peramus Jore operam, fi verba Celeb.

Abbat is de Para hnc de _re, in prcefatione de Je s Elements de la Metapbyßque, ^ou Theorie des etres injenfibles allata\ heic alle-

genius, fa Metapbyßque, pr# cl ^are die it, eft evidemment la plus intb [fante de tout es les fciences, puisqif, elle cmbraffe

toutes hs conntnffances, qui doivent le plus intérejjer V hom-

me. Ne fe oit - il f as evidemment, & plus important,

plus Jatisfaifant pour nioi > de bien connoitre mon ame, qui

§ De Fretio cttque Digmtate

corum fpeculationes maximum inde fplendorem & _pre- tium habent, quod Metaphylics illuftrandae & locuple-

fandae inierviant. Scopus enim Pnylici eile debet invefti- gatio fapientis & Providentia; divins incorporum adraifti-

une, ftru&ura, ortu, incrementis, motibus & interitu. Fa-

£a _natura;, eorumque fapientiflimas combinanone«., Phy-

ficus recenfet & confiderat; fed in caulTis fecundis &

creatis (ubfiflit. Hase autem omni* eile caulla; prims }

& (upremas intelligentia opera & efFecla, demonftrat Metapbyficus. Ad actiones liberas a neceflariis dilcer-

nendas viam pandit Metaphyficus, Deum, luprernum

natura; Dominum, & Legislatorem generis humani, ju¬

re iriefragabili eile oflendit ^, felicitatis vel infelicitatis

liominum interns indolem clarius explicat, atque ad fta-

tum poft mortem felicem vel infelicem, meditando pro-

greditur, quas (ublimes confiderationes nullus Pbyficus

vel Aftronomus in fua fcientia adtingit.

f- v.

Ubi deß nit Pbyfica, ibi incipit Metaphyßca. ^{^}

Nihil eft clarius, quam quod ab impreflionibus or-

ganorum (entiendi, primitivas nomines accipiant perce-

ptio- fait la princip a le partie de vioi mem: ? de lien connoitve mes

fenfations mes idées, par qni je vis & avec moi nvec

mes femblables ? de bien connoitre V cintenr de mon exiflen-

ce, avec qui, je dois avoir des rapports fi intimes & (i efjen-

tiels ? de bien connoitre ma fin ^{ou ma} défiination, mes de-

voirs ou mes obligations, qni doivent regler ^ma conduite

mes vioeurs, d"* ou dépend fans doute mon bonheur, ou mon

malheur? _que de connoitre les courbes celeftes, la ^mar che des aftres, les loix du mouvement, toute la Theorie de la Natu-'

re vifible, c ho fes, qui m etant plus étr angeres 3 doivent con-

fequemment, niitre plus indifferentes.

Metaphyßces, ^t

pfiones k). Corpora circumje&a & mundi materialis

partes in fenius lucceflive incurrentes, fuerunt prima ob- jecla curiolitatis & actentionis humana? /). In fingulari-

bus & individuis confiderandis illa prim um exercebantur,

qua? tepius percepta inter le comparabmtur, unde re¬

ra ni convenientiam, dilcrimina & mutadones animad-

vertere incipiebanr. Polt pluriroas obfervationes difper-

fas

eas conjungere tent runt, unde ad analogias, hy- potbeies & generales propofitiones lenfim pervenerunt m).

Hane originem habuit Phyfiea, in imtio crafla quidem &

cenuis, per gradus ^tarnen & conftantes obfervationes magis magisque eil amplificatä ^, & dum ad innumera

.

phcenomena lagacius oblervanda, & cum antea obfer»

vatis acutius comparanda extenditur, totum corporum terrellrium & coeleftium compiexum

fua? confideratio-

ni lubjicit, indeque ^non minus inexhaufta fit, quam i- pfa natura, cujus infinicam multitudinem & varietatem contemplatur n). Poftquam mens ingentem corpoium multitudinem eorumque diverlam ftrueturara & muta-

-i tionum luccedentium varietatem animo meditari & com«

parare vaiuit, inde lenfim ortse funt ideas abftra&a?, com-

pofiti, materia?, mobilis, extenfionis, motus, temporis &

fpatii, in quibus confiderandis inteilecfus longiffime acor-

B ' _po-

k) Eallerii Pfycb. Emp. §. 284 & Dißert. Gradual is

Clar iß. Netzel, de origine, uju & abufu idearum abfiratla-

rum, Upf. 1773.

/) Cfr. Ejjai fur /' origine des connoiffances bumaines,

par /' Abbe Condiliac. premiere partie. Dijcours fur la Me- tapbyfique par M\r Merian. Dißert. Grad, Qlarifjf. Uncei\ de

babitu objervandi Upf. 1777. §• ^4.

ni) Eide Dißert. Clariff. Chrißiemin, de Jubßdiis cogni*

tionis babitualis Upf» 1774.

ti) Difcours fur la Metaphyfique par Mir Marian*

i O De Pretio atque Dignitate

poribus & phamomenis cogifando adfcendit, afque ad primitivas, minimas & indifiolubiles particulas meditando penetrare, earumque affe&iones & mutationes in mun- do non fenfibiii fed intelleclnali conteinplari ftudef. His-

ce tandem rerum externarum contemplationibus, ^mens

humana ad (ui ipfius conficientiam percipiendaro, vari«

asque fiias recurrentes operationes reflexione confideran-

das excitata fuit o). Poftquam fenfationes, memoriam, refleyJonem, aflenfum, dtflenfum

tredium

voluptatero, harumque veras vel erroneas praevifiones & (ponta eas determinationes in fe & aliis obfervare coepit, ^örtum &

incrementa inde babuit cognitio variarum anim« ope-

rationum, iiliusque cum corpore unionis. Deinde refie»

élendo ad conflantem rerum & motuura a fuisv peculia-

ribus cauflis dependentiam, de prirno corporum & uni»

verfi _motore; primaque, reterna ^, infiniia & univerfaii

corporum ac fpirftuum cauila cogitare potuit, cur pri¬

ma rerum fingularium proriuftio efl adicribenda, & a qua ulterius vel bona lunt fperanda, vel mala extimefeen-

da. Poftremo _per multas abftracfcionés, & ahftratforum conceptuum comparationes, ad univ-erfälifftmas notiones

& afFe^tiones repraefentandas, verb:sque exprimendas ad-

fcendere valuit, ut eo melius in ordinem redigerct, me¬

moria mandaref, & attention! mentis fubjicertt innume-

ras res & obfervationes fingulares, atque ut tottim re¬

rum fingularium complexum, res inanimatas & anima-

tas in coelo & terra comprehendentém, ad Deum faciiius referre, ^cum Eo _comparare, & ab Eo rite difcerneie

pofiet. Nuila itaque dari poted notio abftracta, nifi or- ta & formatata a concretis, _neque lilla efle potefi: gene¬

ralis, _quae genefin fuara ^non trbet a fpecialibus & fin-

gu- o) Bonnet Ejjai analytiqite fur C ame Chap. VL §. ^47•

Vall, Pf Emp, §. 4.

Metaphyßces, ^Ii gularibu?. Quod quidem in cauffa efl, cur in primordio,

iocietjtum humanarum, null® eflent artes ac fcientiae,

fed tota hominnm cognitio, intra paucas fingulares Sc

ad vitam maxime neceiTarias obfervationes coraprehen-

deretur.

§. VI.

Metaphyßca efl Jcientia difficilior Sf profundior

quam tbyßca & Matheßs.

Obje&a Mecaphy x conHderationis funt fubtiliflima

Sc ab externis ienfiorubus fernotiflima, ideoque mentis

aciem & pencrrationem faciliime effVgiunt. Phyficus in

fenfionibus conftaotibus fubfiflic, St inde de objectis fen-

fu perceptis fundaroenta judjcandi & ratiocinandi defu- mit; at Metaphyricus ukeiius progreditur, & harmoniam

inter organorum muta iones, ac confcientiam fui ^rerum- que aliarum in anima, ritr ari conatur. Cartefius Sc Leib-

nitius putarunt animarn nobis notiorem edle corporibus, quia Tibi ipfi proxima & intima efl. Sed profefto non minus a^ma?, quam oculo ^, certa ab objecto diflamia

neceflaria deprehenditur, ut clare fentiat. Qwantam

haud experitur mens dlficultatem, quando reflcxio ad

nos iplos e(t dnigenda? Nihil certe dirficiiius eft lue ^con«

fideratione, quando anima fimul eft obfervator, & res obfervanda. Operationes animae funt momentanea', Sc non nifi per artifkia repradentandi, noftne con.emplauoni ob-

jici poflunt, poltquam evanuerunt & ^p» aeterie* u< r. Ut a-

nima fe ipfana obférvec, ^extra fe quafi egredi Sc in aiia objecta vires fuas exercere cogitur. Tanfa impedimenta &

tot incommoda fiiperanda haud habet Phyficus. Corpora

Sc phaenomena plurima fenfibus/objiciuntur, quoti; illud

defideramus. Pierumque diutius durant, auf fk;>sus re- deunt. Ingenti multitudine corporum fimiliun cingimür,

-circa _quae experimenta inftituere eademque repete- e licet,

B a Va-

11 Be Pretio atque Bignitate

Variis modis ifta traåari

& pluribus ^quoque fenfibus expiorari poflunf. inde corporum proprietates abfolutas,

& relativas plurimas, mediocri adtentione aninoaavem-

mus, & in phasnomenis rarionbus ^, magisque complica-

tis _, per longam & affiduarn eblervationum coroparatio-

netn

aliquam lucem tandem detegimus. Innumera ar- tificia & inftrumenta habet Phyficus, quibus ad remota

& fecreta naturae aperienda uti poteft. Non modo inter-

rogat naturam, (ed etjam interdum (agaciftimis experi-

mentandi artificiis, earn ad refpondendum quafi cogit»

Hilce opportunitatibus caret Metaphyficus, fola refledten-

di vi in fuis objedis Ipeculandis adjuvatur, unde pluri¬

mas quoque Metapbyfica; Ipeculationes in caflum abeunts nullumque habent fucceßum.

Mathelis pura eft quidem fcientia idealis, quae in fi¬

gurarum & numerorum abftraäa confideracione & com-

pararatione occupatur; fed illius abflraétiones fenfionibus propiores funt, & ^per ligna fenfibilia pluribus lenfibus objici, explicari, examinari, confirrnari & corrigi facile polluot. Ideo eodem modo ab orombus & lin^ulis ^con-

üanrer formantur, & in memoria retinentur. Sed Meta-

phyficorum abflracJioncs de rebus pofitivis & privarivis,

longius a fenfiombus ^remotae funt, ideoque lolo intelle-

£tus acumine in mente prselentes & invariatae permanent.

Nullis enina naturalibus & uniforrnibus fignis, lenfibus

& imaginationi conflanter & in mutabilifer exhiberi pos-

funt; quare hominum ingenia ionge difficiiius ad con- cordiam & condantiam redigu*ntur in Metaphyficis fpe*

culationibus, quam in Matbematicis, ubi numerorum &

figurarum picturae, videri, tangi, eorumque nomina num- quam asquivoca, easdem notiones cor (Tanter excitant &

fignificant. Interdum communia objefta Phyfici & Me- tapbyfici confiderant, ut materiam & motum, homines

& bruta animancia, totumque naturae urdinem regulärem

Mctaphyßces, ^*3

& conftantem. Secl Metaphyficus rnaferiam ejusque mo-

tum generaiiffime tantum meditatur, ut illius diicrimen

ab immateriaiibus, ex oppofifa«natura ^clarius pateat; ordi-

nem & harmoniara in omniurn _corporum rnutationibus

fimultaneis & fucceffivis intuctur Metaphyficus, ut Su- premi ArehiteSi intelligentiam ^, pptentiam & providam

rerum atque eventuum curam, ante oculos ponaf. Exter¬

nas hominum Sc brucorum animantium lenfion«s &

Ipontaneas adtiones Metaphyficus examinat 8c com parat,

ut a vifibiiibus effe&ibus ad pridclpium percipiendi ac

adpeteüdi infernona & invifibile, cogitando penetrare

pofiit. Ejus itaque meditationes de corporibus, non in

rebus roaterialibus termirfentur, fed ad rrundum fpirkus*

lem progrediuntur, ideoque cogitationes Metaphyficae,

totam coeli terrseque vifibilem compagem, Jongiffime

tranicendunt. Unde Metaphyfica efL" quafi quaedam Ici-

entia Archhechfonica

qua? ornnes reliquas fcientias par¬

tikulares, earumque objecla comparat, Sc vaftifTimo in»

tuitu

in Divina rerura omnium gubernatione & crea- tione fimul contemplatur, fuoque conceptu conjungit.

Habet vero hoc omnis verkas, praelereim metaphyfica,

ut quo magis ardua corople&itur, eo difficifior 8c pene infuperabiiis ad ^eam videafur aditus, nec quovis tramite,

nec quibusvis ducibus, ad ejus Cognitionen) itur, led le»

lecfiu _opus & via regia quatrenda ledulo ^, qua le omnem direclo quafi obcutu contpsciendam pnebet. Neqne ali-

quero ferne! ad excelfum ejus foliuna vel cacumen eve-

étum, & in ampüffimo cogkationura horizonte confiirttr-

tum movebunt, per infen'ora, devia 8c tenebricola loca vagantium firepitus, querentiüm, le nelcke ejus pra?cd- lentiam, le invenire nequivifie aditurn, fe claro fplen*

■

dore ra dians lumen nondum perfpexilTe»

§. VIL

14 De Pretio atqiie Dignitate

§. Vif.

Metaphyßctf fpecuhtiones intelle&um extendunt ^> ju-

dicii perfpicaciaw acwtTnt, zdf ad cogitatiowes ^con•

vementi ordine difponendas utiltjßma funt.

Corpora fingularia & circumpoüta fuccefüve infen-

fus intur rußt, unde ^mens humana ita afficitur, ^ut fm- gusis^rebus nun modo peculiares perceptiones relponde-

aoij (ed unras eiusdemque objech*, nunc has partes, nunc iü,s proprietäres & mutationes fioillatim animadvertat Sc

come mpletur. Mulciplicatis ejusmpdi obfervati mibus fi-

rnul confiderandis & comparandss, vis mentis iirrutaca Sc i^exe cicata non fufficit; ideo &tentionem ad unam rem Sc atiectionem dirigit, eamque abflracde examinat, at- que eo modo perceptiones fucceflive percurrendo, ^tan¬

dem totam rem f a eile & optime intuetur & intellig't.

Quo plufes res & rerurn affeefiones promte cogkare Sc

dtfeernere valemus , eo magis extenditur & eo amplior

fit inceileåus nofler, Qui in peculiarium tan ^tum cor- porum fenfionibus confenefcunt, neque ad tiniyerialia ^,

abdra£ta Sc intelleåuafca animum adplicuerunt, illi ^an-

guflam inoßtemque rationis vim habent, & ad judicia

de aliis rebus ferenda inexercitati atque imparati depre-

henduntur p). Sed fi mens a fenfibiiibus ad intelledkua-

*

lia

p) Perba Reverendiß. Lundenßnm Epßcopi Rydelii in

de fingnlavium notitia flerili &" fruEluofa, digna funt qiue Ifeic repetantuv. Ita aütem ille\ Eft heec, inquit, no¬

titia fingulariuM, multitüdini &J [ubtilitati objeclorumfu-

OYiim nimis impar; finge enim cuiquam mortalium fingularia

omni a innotüiße ßngulatim, ignovato interim cujusque gene-

re & ordine, ignovntis fingulorum intricatis relationibus, ^es- fet fane talis notitia fimpIi ^c i ignorantin (uperior, tota tarnen

Ppilofophiee _vegione inferior. Effet rudis

Metapbyflcés ^, 15

lia & immaterialia, a corporibus ad fpirituum operatio-

nes & affe^iones refle£lendo adfcendat, mentis cogitan-

di vis mirifice excolitur, _atque ad (ubtilores conrempla-

tiooes & comparationes diftinfte ini'lifuendas bäbitom adquirit. Quicunque enim ^res Ii n gul are s & a fenfuum comprehenfione remotiflimas, facile Sc celeri mentis re-

flexione intuetur ac diftio&e cogitat, is ad bbjeåa fen-

fibilia multo facilius & acutius fuam attentionero con-

verrit q). Ejusinodi exercitationes fedulo inftitufö, in- genium perfpicax fcientiiicum in vita civil i Sc com- muni quoque excitant & propagant, idque efficiunt, ut exadta cogitandi ratio per focietatem civilem ^, in arcibus

& negotiiis-publicis privatisque perpendehdis & peragen- dis fenfim dideminetur. Sine Mttaphyfices notitia ^, ne¬

mo Philofophiam Moralem vel Theölogiarh revelatam

cum laude pertradtare, Sc mediorum ^cum finibus ho¬

minis fapientem connexionem rite proponere valet. In-

de Politici, vires reipublica: fuve & adjacentium fubti- lius Pcrutantur, Sc qua fmgula momenta difbnäius ^pon- derant; Jurisperiti in legibus ferendis & appiicandis ^per- fpicaces fiunr, &; folidius raciocinantur ; exerotus Duces

Sc

-

riidis indegeßaque moles,

Nee quid quam, nifi pondus in ers, cöngeftaque eodem

Non b ene junSi ar um difcordiä fe min a verum.

Natura quidem tota quodammvtio nota efjet, connumcratis partibus, fed natur# mirabilis _{nexns, or} do confpiratio ^, partiumque nffinium chori 8° concentus bavmonici, 8J muiua

quufi vota deiitefcerent. Et co paSlo notitia nihil artis, ni¬

hil ingen ii, Jubti/itatii vel ßniilitudinis cum obje&orum ^ar ti»

ficiis baler et, Tora adbuc natura ignota cffety connumcratis fpecIacuHs digniorihis.

q Grav: [ande bitrod, ad Phil S. §. 883 & 884- E art

d c bjer v er Jd, E. Chap, II Tr

16 Pretio atque Dignitate Metaphyßces\

& Imperatores agroina &: difciplinam militaiem melius ordinant, in motibus & concurfibus belliris difponentiis, fagariores magisque circumfpe&i evadunt, dum plures

caudas & efFédtus, _eorumque longiores catenas compara- re, prasvidere ac jufta trutina dijudicare prorme valent

La [cience, inquit Condillac, qui contribue le plus; ä ren¬

are P efprii lumineux, precis cP étendu, C"5 qui pur confé-

quent, doit le prépat er a P etude de toutes les autres, Pefl

la Metapbyfique.

Ex levidimis illls, qua? ha&enus difputavimus ^, fa-

tis patere arbitror, fumraura ede Metapbydces pretium

& dignitaceoa rnaximam. Nemo ergo fapiens miretur s

li cognitionem rerum immacerialium, omnibus de cor-

ponbus fcienuis praeferamus. Illa enim ad funamum bo-

num & «ternam felicicatem cogitationes nodras evehit, adeoque bominem ad totius naturse au£lorem c dendum,

ejusque ineöraprehendbilera excellenciam agnofcen-

dain _, claridime & erficacidime excitac & in- druit, unde in animis oritur

Soli Deo Gloria.

Quand on borne l' objét de la Metaphyßque, ^a des confidertitiom vuides

& ahfirahes, Jur le. tems, l' éfpace, la matiere, /' éfprit, c*eß ^une feien«

ce méprifable

mais quand on la confidére fius ßn vrai point de vüe, c' efl

une autre chofe. Il n' y a guere que ceux

qui n' ont pas ajfez de pétiétr.i-

tion, qui en dijjent du mal.

Di&ionaire Encyclopedique Tit. Metaphyfique.

v) Oeuvres Pbilof. par Mr. Hume T. 1. Premier EJJai

des dtfferentes Efpeces de Pbtlojopbie. ^p, 16.

y) Condillac EJJai [ur P origine des connoijjances bumai-

nes. Prem. Partie.

***