D. D.
DISSERTATIO ACADEMICA
DE
PR/ECIPU1S, QU.« LUTHERO IN RE·
FORMATIONE CAPESSENDA FAVE-
BANTj CAUSSIS ET ADMINICULIS.
QUAM,
VENIA AMPL1SS.ORD. UPS.
PUDLIC.E CEHSURiE
SUBJICIÜNT
NOACHUS G. D ANDENELLE,
PHILOS, MAG.,
A SACRIS ORD.
1^ rji
SVENO EKEC
S T I P. SLEINC.
OSTROGOTHI.
m AUDIT. GUST. MAJ. D. XII JUNII MDCCXCVIH.
Η. A. M. C.
U Ρ S A L I Μ,
nfTERis Joh- Fr; Edman, reg, acad. tyfogr.
IN
SACRAM REGIAM ΊΈΜ
Μ AG ΝΜ FIDEl VI RO,
DIOECESEOS L
EPISCOPO
EMINENTISSIMO,
REGI1 ORD1NIS de STELLA POLARI
MEMB R 0
SP LENDIDISSIMO,
MJECENATI ΜΑΧΙΜΟ
SACRUM
-VOI.U IT
NOACH. GEORG. DANDENELLE.
DE
PR^CIPUIS, QLLE LUTHEROIN RE-
FORMATIONE CAPESSENDA FAVE-
BANT, CAUSSIS ET ADMIN1CULIS.
|i η ftupendo riumero eventuum, quos Hiftoria memo-
rise tradidit, pauci omnino majoris funt momenti a- cutiorique attentione digni, quam Reformatio, quae Lu-
thero örtum nomenque debet. Indefesfus enim tempo¬
ris adti fcrutator, qui attento ea cpmbinaverit judicio,
quae hac de re fumma cura pofteris mandarunt anna-
liurn fcriptores, sfacile inveniet, quantam in opiniones
moresque habuerit vim & efficaciam, quantum diffude-
rit lucis, quantas in orbe politico paraverit mutationes,
quantumque Religioni in fuperftitione dispellenda cultu-
que Dei faniori promovendo confuluerit. Non defunt,
qui in prima ejusdem ftatoris conlilia haud nobiles mo¬
vere
fuspiciones discupiant Hos inter Paul. Sarpi con- fcendit, invidiam, qua ardebat Auguftinianus Ordo in
Dominicanos ratione Indulgentiarum, quas illie fcilicet proprias esfe voluerat Lutherus, causfam praecipue mo-
ventein fuisfe; at Courayer hane hypothefin auétori
fuo vitio vertit, quam de cetero Guicciardini
,Thu-
anus
,Sleidanus
,Beausobre, Plank aliique jure rejiciunt. Scilicet ipfe charader ipfaque agendi ratio
LutheH teftari videtur, neque politica ulla confilia, ne-
que cupidinem fibi Ordinique Auguftiniano praerogativas quasdarri adquirendi, illum ad opus iftud adgrediendum impulisfe. Faciie forfan a propoiito fuo, quippe quod
A ab
"*X ) i (
ab initio operis nullatenus eo usque extendebatur ac poftea, dimoveri potuisPet, ii aula Romana in quibusdam
cesiisfet, eosque aut limitare aut prorfus tollere voluis-
fet abufus, qui fanam rationem vel primo oßenderent
intuitu. Cum vero imperiofa haec aula, quae adverfa-
rium infuper humi-iem adeo & infirmum alto despiceret iupercilio, de juribus, quae faeculorum firmata ufu, nullo
mortalium auPu in controverfiam vocari posfe exiitima-
rentur, remittere nollet aut concedere; haud iniramur, Lutherum, odio in tantam tyrannidem captum, veritatis humanitatisque ca u siarn laxius iibi ampliusque defen-
dendam fumfisfe. Jure quodam ab omnibus fere fui
temporis hiftoricis in eo culpatur
,quod nimio ardore
& ferociori quodam impetu höides fuos invaPerit, caus- famque, quam egit, defeniitaverit. Quod quidem ii in¬
genio ejus nimis ardenti quodammodo fit vitio verten-
dum, ab altera tarnen parte iufficienti comprobat tefti-
monio, quantus in eo fuerit veritatis- arnor, quantum
fraudis & mendacii odium. Ut vero omnium conami-
num
fuccesfus
atemporum rerumque circumftantium
inomentis magna ex parte pendet, ita quoque Refor¬
matio
aLuthero inchoata, variis rationum circumpofita-
rura
combinationibus promota fuit, quae viftoriam huma-
nitatis atque Religionis, ii & fua haec ultimo vi prae- ponderatura fuisfet, accelerarunt tarnen aliquo modo la-
tiusque diffuderunt. Tempus nimirum, quod vixit, va- fto operi aptisfimuin fuit, rerumque conditio ex omni
parte faventisfima. Centuin abhinc annis audaciae fuae
is procul dubio fuecubuisfet, qui veritatis causfam aequa
asferere tentasfet intrepidae mentis conftantia. Neces-
fuit ut ahimi ad optandum praepararentur toleran- dumque luminis beneficium. Etenim abufus ipfi, ii ra-
di.citus unquam tolli poterunt, cujusvis ante vifum feri-
re
& jiiftum omnium odium excitare debent Perfpe-'
xe-
^ ) 3 ( JP
xerat jam dudnm Valdus faeculo XII, Wiklef Saec.
XIV. & Hufs XV, Religionen! fuperftitionibus refertam
& vitiis, quae non modo in aprico pofuerunt, verum
etiam corrigere allaborarunt. Longe itaque ante Luthe¬
rum
magni viri easdem cum illo foverant opiniones.
Laudabiles vero eorum conatus, & folidisfima, quibus
abfurditatem dogmatum ecclefiae Catholicae demonftra-
runt, argumenta irrita fere fuerunt & fuccesfu deftituta,
quum majora adhuc nec temporum ratio ferset nec fu-
perftes ex medio aevo barbaries. Ignorantia undique
circumftetit, nec potuit veritas vi&ricem antea tollere
verticem, quam crasfiores praejudicatarum opinionum
tenebras aliqua faltem lucis aurora dispellere occepisfet.
Fuere quidam, quos non latuit, juftas esfe horum viro-
rutn
querelas. Sed quum pauci admodutn esfent, tan-
toque moiimini impares, Reformationen! ipfam pofteris
perficiendam reliquerunt. Luthero autem, cujus cona¬
tus horum infuper laboribus magnopere fublevabatur,
refervatum fuit, pari audacia, ceterum faventiori tempo¬
re
felicioribusque aufpiciis opus illud confummare,
quod alii praeparaverant, ea fenfitn tollendo praejudicia,
quae ignorantiam & fuperftitionem presfo pede fequuntur.
Nos, praecipuas causfas & adminicula Luthero in Re-
forrnationis ortu atque progresfu fa ventia indicaturi, quod
praeftare valemus benigniori Le<5torum judicio committi-
mus. Nequaquam nos lätet, quod variis imperfe&io-
nibus laboret noftra opella, quas tamen quemcunque ex-
cufaturum fperamus, qui nil nifi veritatem breViter &
fine fuco propofitam quaerit.
Nulla unquam dominatio intolerabilior & odiofior
füit quam Pontificum Romanorum, nulla dignior vitupe-
ratione & infamia, qua Hiftorici, uno quafi ore, ean-
dem notarunt. Religionen!, cujus fan&isfima praecepta
urgere & vita ipfa exprimere tenebantur, femper in
A
2ore
) 4 C ^
ore tulerunfc, quoties propria commoda obtinere volue-
runt. Ejus nomine atrocisßnia commisfa fuere crimina,
quse fi alio quovis faeculo, quam ignorantiae & fuperfti-
tionis, in uiu fuisfent, a facra procul dubio eos purpu¬
ra
exclufisfent, quos jam nec potentisfimi Reges adgre-
di auderent. Facinora tam horrida vix nominaveris, quse non ab bis monftris perpetrata exemplis in ipfo Capitolio tacite adprobarentur. Eo tandem haec impu-
denti3e & foeditatis procesfere, ut omnium, quibus fa·
nior paullulum luminis nfura cesferat, odfüm & indigna-
tioriem excitarent 0). Potentia Paparum a muitis retro annis magis magisque creverat, donec una tandem o- mnibus timorem incuteret. Jam iäeculo XII eorum im- peritandi cupido indignabundam aliorum attentionem mo¬
vere
ccepit; at quamvis aliqui jam tunc mente prolixius explicata contenderent, illos non ultra cancellos, quos
cura
Religionis praefcriberet, procedere débere, nil ta¬
rnen
efFeftum fuit, fed hierarchia Papalis inconcusfa permanfit novasque & fortiores radices egit. Gregorius VII, ceteris crudelior & imperiofior, fibi fuccesforibus-
que imperium ita augere intellexit, ut ad faftigium fur- geret, civili quovis & politico fublimius. Neque illi, qui proxime fecuti funt, aliquid de ifta poteftate cesierunt*
Alexandri VI crudelitas, fraudulentia, iniquitas &
turpis vivendi ratio ubivis adeo cognita & notata erat,
ut ab Hiftoricis merito ipfe in numerum illorum refera-
tur, qui generi humano maximo fuerunt opprobrio.
impotens nihilominus illorum dominatio diutius forfau
inturbata manfisfet, nec confors adeo omnium mövisfet faftidium, Ii ad res & perionas, imperio Pontificum ju¬
re
quodam fubje&as, fefe ifta tancummodo extendisfet»
At
a) Vid. Suffridus Petri Hiftoria Veter. Epifcopor. Ultrajeftinae
fedis. Franequ, 1612, 4:0 p, 158 fiqq>
) S ( jf
Åt cum ultra omne jus & fas imperitandi eorum libido protenderetur, adeo demum illa intolerabilis vifa eft, ufc
non
fegreges jam aliquorum ied communes Regum ci*·
viumque querelas excitaret. Ea enim · iuifc Papalium
poteritia, quam fulciebat piebis coeca in illos veneratio,
ufc bullis mandatisque Romae fancifcis, morera gerere cogerentur vel potentisfimi Principes, ii excommunica-
tioiies aliasque poenas, quibus Imperantes fibi fuhjeftos
fulmin e quafi feriebant, vitare velient b). Nec illos
tantum, qui fcepfcra fcenebant, vi & injuria oppresiere,
led homines efciam inferioris forfcis ferrea quafi virga ca- fligarunt. Vana, qua vulgns captum erat, opinio, jus-
fa Pontificis Romani, eodem cum Divinis praecepfcis haben-
daesfe loco, effecerat, ut jugum turpe non tantum non de-
tredtaret, ied etiam patienter ferrefc. Praeterea variis ar-
tibus tributa extorquere noveranfc, qute Romarn perdu-
&a, non ad eccleiiae emolumentum & uius pios, quo«
rum tamen femper causfam praetexuerunfc, fed ad luxum
in Paparum aula nutriendum augendurnque adhibita
fuerunt. Ejusmodi vivendi imperitandique ratio, ut bel-
la taceam, non poterafc non, ocius, ferius, odium commu¬
ne
fingula tandem proftraturum iufcitare. Quod quidem
adeo difTundi occeperat^ ut ab initio faec. XVI pJurimi jam optarent imminutam confpicere Paparum potentiam, fublatosque, qui invaluerant, majoris faltirn nominrs ab·
uius. Ex quibus otrmibus certum fibi augurari poterat fuccesfnm, qui acriori praeditus audacia, letale demum
labafcenti jam opinione poteftati iftum infligere aufurus
esiet. Lutherus, qui dominationem, quam exereebant Ponfcifices Romani, intolerabiiem, vitiofam & a fine, cu-
A 3 jus
b) fhere was npt
afrnte in Earope wich had not bccn drsqui-
eted by their ambition. rI here was not
athro.he wich tfrey bad
not
fhaken;
nor aPrince
,who did not tremble at their power; Vid.
Hift, of-the Reign of the Etnpcr. Charles V by Robert. V. 1. p. rjcu
) e ) JP
jus causfa mftituta fuifc, omnino aberrantem viderat, ju-
gum adeo turpe excutere decrevit, opusque fufceptum
eo
certius aufpicatum fore fperavit, quod opinionem plurimorum, meliorem rerum ordinem optantium, fibi
favere noverat c).
At fi privata Paparum vita & imperium invifum
Luthero in Reformatione incipienda faveret, non minus
eidem favit fcelefta Clericorum vita. Quorum quidem
numerus immodice auftus tantum abfuie, ut errores &
vitia quse vigebant, tolleret, ut ea etiam multiplicaret d). Exempla optimatum femper fere fequuntur humi-
liores. At ii Paparum vivendi ratio jufto contemtui ob-
noxia naufeam moveret, nec inferiorum facerdotuin vi¬
ta, ad ducis exemplum compofita, infamiae notam evi-
tare potuit. Utriusque commoda intime adeo confpira-
bant, ut de adminiculis, quibus mutuae iniervirent utili- tati, non posfent non convenire. Sic vero, quum im¬
perium divitiasque aut parandi aut augendi ftudium u-
nicum apud eosdem esfet agendi principium, haud mi-
rum
videtur, quod officia, quae injungit Religio, lucri·
ftU"
c) Si la cour de Rome, & ceux que Luther a attaqués, ne fe corrigent & ne changent de conduite, non feulement ils ne feront
pas taire Luther, mais les arbres & les pierres méme parleront. Ils
auront beau excommurier, ils ne fatisferont par-lå, ni les Savans, ni les peuples. Vid. Hift. de la Reform, par Beaufobre T. II. p. 8p.
d) Copia Clericorum tanta fuit, ut in oppido Gothano alerentur
14 Canonici, 40 Sacerdotes, 30 Monachi Auguftiniani, 2 Terminarii,
30 Moniales. Horum vita erat turpisfima & foedisiima, qua pejor
in orbe reperiri non poteft. A matrimonio enim prohibiti, nec tamen
continentia prsediti, urbem ftupris, adulteriis & peccatis fodomiticis replebant, neque tamen. coerceri auf puniri poterant, jnrisdiétioni
ecclefiafticae folum fubje&i. Ulis Pontifex Dei Joco & infallibilis habe-
batur, cui nemo contradicere deberet, neque id ferebant. Papae, Cae-
farem, Reges, Principes totasque provincias excommunicabant & con¬
tra fe iovicem inftigabant. Vid. Hift, Seckend. de Lutheran, p. 4.
) 7 i
ftudio pofthaberent. Religionem tamquam rem minoris mo-
menti tra&abant,ad cujus normamnec fuamoec aliorum vi-
tam componere ftudebant. Ad exemplum Paparum caus-
fam ejusdem interferuerunt, quoties aut privilegiis haec
ordinis facerdotalis, aut aliis privatioribus cujuscunque
generis finibus patrocinari posiet. Plurimi, honeitiori
loco nati, ordini ecclefialHco fe dicabant, nulia alia de
causfa, quam ut defidem & luxuriofam degerenfc vitam.
Qui, poitquam artibus & ambitu ad confpicuum aliquem
pervenisient in ecclefia Jocum, officiorum fuorum im-
memores,' guiae vitiisque indulgentes negotiis aiienis fe-
fe immifcebant, Religionis curam humilioribns exercen-
dam relinquentes 0. Clerici autem infimae fortis , quo-
rum
redicus ad fplendidam vitam non fufficiebant, non
tantum ob ignorantiam fuam
,verum etiaiii propter dis-
folutam, cui fe tradebant, vitam, odio & contemtui ob-
noxii erant /). Mores Laicorum tum fuisfe corruptis-
,
finios
e) Durch was für kunftgriffe und unanftSndige Mittel, durch was
für Gewalt und Betrug die romifchen Geiftlichen zu ihren Prselaturen
kämen,
wasfür ein fchändliches leben fie führeten, was für fcble-
ehte Beyfpiele fie gäben, wie fehr fie ihre Pflichten verabfåumeten,
wie fchändlich fie die ihnen anvertrauten Seelen vernachiäsfigten und
wie fehr fie in allen Ladern erfoffen wären, fey fo weltkündig und
fo ausgemacht, das es keines weitern Beweifes bedürfe. Vid. Sleid«
Reform. Gefeh. T. 2. p. 102.
/) For fome years (fays Bellarmine) before the Lutheran and
Calviniltick herefies were publifhed, there was not, as contetnpor^-
ry authors teftify, any feverity in ecclefiaftical judicatories. any di-
fcipline with regard to morals, any knowledge of facred Iiterature,
any reverence for divine things, there was not almoft any religion
remaining. Roberts 1. c. V. II. p. 150. Cfr. Sarpi Hift desTrid. Conc«.
T. I. p. 344. feqq. & Beaufobre 1. c. Tom. II. p. 52.
De nefanda facerdotum vita adeo lbnartflarol.lVri verba: de Chrifii pa- trimonio, ludos, hafiiltidia & torneamenta exercent, habitum militären»
cum
praetextis aureis & argenteis geftant, & calceps militäres; romarn &
barbarn nutriunt, & nihil, quodad v.itam & ordinem ec.ckfiafiicam fpe-
^ ) 8 ( Jt*
ümos mirabifeur nemo, qui perpenderit, quantum ad
auditorum vitam formandam faciant prava do&orum e-
xempla. Primum ultimumque muneris horum fcoputn
fuisfe facile diceres, ut immenfas coliigerent divitias, maximaque praedia fuae ditioni fubjicerenfc. Utque ea, quae adquifiverant, perpetuo fervarenfc, eadem ab eccle·
fia aiienari non posfe venditabant: vulgus vero ilupi-
dum & fuperftitionis caligine immerfum ordinationes
Roma oriundas in dubium vocare nefas ducebat. Haec omnia juftam odii causfam praebuerunt. Omnes quo- que, qui morum corruptionem quotidie crefcentem vi·
dérant, correétionem necesiariam judicabant. Luthero itaque Ciericorum disfoiuta vita & magna ignorantia,
faciliorein reddidit Reformationem, quam boni omnes utilisfimam otnnique modo fubievandam cenfebant.
Inter ea vero peculiaria nromenta
,quae falutari Re¬
ib rmationis operi & capesfendo faverent & feliciter ex-
fequendo increbrefcentem Papalium Indulgentiarum u- fum ante omnia referendum esfe putamus. Fuere ve¬
ro
Indulgentiae, litterae, quibus concesfa fuit remisfio peccatorum iis, qui, aut de eccleiia bene meruerant,
aut pecuniae fummam pro fcelere patrato vel patrando
folverant. Harum ope immenfam colligebant auri argen*
tique copiam, credulique vulgi pecunias doiofe iibi cor- rogabant. Urbanus II faeculo XI. primus Indulgentias
iis concesfit, qui in expeditionibus bellicis, Religionis,
ut perhibebatur, causfa, hoc tempore inceptis ftipendia
facere voLebant. Ubi vero femel ufu invaluerant, fuc- cesfores ejus, in Jucrum proni, follicite inventum fer-
vabant, cujus ope, rebus urgentibus, pecunias conqui-
re
ftat, oftendunt. Militaribus fe duntaxat & fecularibus aftibus, vita
& moribus, in fuae falutis dispendiura & generale populi fcandalum,
iromifcent, Cod. dipl, Anecdot. per Val, Fr, Gudenum V. 3. p. 438.
^) 9 ( J&
re poterant. Leo X, quern nefcio, an magis fit laudan·
dus ob eximias naturse dotes, an ob vitia culpandus,
ad Papalem dignitatem eveftus , invenerat, antecesfores
Alexandrum VI Juliumque II thefaurosPetri penitus disfi-
pasfe, ecdeilamque firnul viduam opibusque orbatam
reliquisfe. De Religionis cura & exercitio parum an»
xius, at voluptatis amans asrisque prodigus, id inprimis
curavit, ut reditus iiios anger et luxusque nutrimenta
quocunque modo conquireret g). Tum vero ad InduT
gentias confugifc, quae vel ad aedificandum refarciendum-
que templum St. Petri, vel ad bellum contra infideles
gerendum confcriptae fuerunt. Leo itaque antecesfo-
rum exemplis fvafuque Cardin. Pucci indudlus, Indul»
gentias ubivis ad fines, quos indicavimus, annuncian-
das curavit. Indulgentiarum prascones, per omnes ter-
ras eirrisfi, immenfam corradebant pecnniam, indignatio¬
nen!
fic fapientiorum necesfario excitaturi. TetzeliusuJ-
timus ilmulque maxime impudens in urgenda eorum necesfitate fuit. Vel atrocisfimis criminibus venia obti-
neri poterat, ίϊ modo nummorum fnppeteret copia. Ven-
debantur Indulgenti3e pro faeinoribus, quae forte quis
meditabatur, & defun&orum animas e purgatorio redi-
mendi cansia. Ingens bommum multitudo ad infames
iftos qonfluebant Paparum emisfarios, qnornm de cete-
ro
vita, quutn cum negotio peccata aiiis remittendi
neutiqnam congrueret, infigni fuit documento, & Papam
B &
g) Leo aimoit ie luxe & les plaifirs. Non feulement i! r.'avolt
aucun
attachemenc pour la Religion
,mais il r.'en avoit presqu'aucune connoisfance, & pour dire le vfai, or. faisoit å fa Cour profesfion publique d'impiete. Aufi fans prendre aucun foin, ni de la Religion,
ni des bonnes meeurs, ii ne s'occupoit que de celui de maintenir 1'au-
torité Papale, & d'agrandir fa maison, comblant fes Parens des ri-
chesfes de l'eglise, depouiliant des princes & ruinant de$ maisops
confiderables* Vid. Beaufobre 1, c. T. I. p.
) ι* ( Jt*
& ejus legafcos non nifi deceptores esfe 7i). Lufcherus
tanta Paparum impudentia incenfus, & de abfurditate Indulgentiarum intime perfvafus, illi fefe fraudi omni ni-
fu opponere conftituit, bonaque causfa, quam fufcepe*
rat, & publica opinione, quam fibi favere noverat, fuf-
fultus, Reformationem diu praeparatam diuriusque opta-
tarn aufpicatus fuit. Hic erat ecdefiae Religionisque (la¬
tus, hsec vitia, hse fuperilitiones prsejudieataeque opinio-
nes, quae per omnia irrepferant. Ex quibus omnibuS
facilis fuit conjeftura, Lutheri inceptuin prosperum non defideraturum esfe fuccesfum.
Cum jam ex didtis adpareat, Reformationem eccle-
fiae maxime fuisfe neeesfariam, omniaque ita compara·
ta fuisfe, ut opus necesfario promoverent; nec minus
laetum Luthero praebuere augurium icientiae, quae ad
initium faec. XVI. revivixerant. Aufpicatisiimum difci- plinis illuxerat aevum, ex quo multum rationis ufui fi-
bique ipfis emolumenti poliicebantur lucis amantes. Con- ffcantinopoii, Imperii Byzantini capite, a Turcis capta, haud exiguus dodtorum virorum numerus in Italiam com-
migravit. Familia Medicea primo exulibus hofpitium tutelamque praebuit. Leo X, ab hac familia oriundus
nec
ipfe litterarum expers, fuo exemplo & liberalifcate»
ut colerentur & vulgarentur fcientiae, haud parum con- tulit i). Ars praeterea t}^pographica, non ita pridem
inventa, fcientiis aditum faciliorem reddiderat. His igu
tur adininiculis adjutae confpicuos & rapidisfimos fece«
runt progresfus. Hinc quoque fadlum fuit, ut per Eu-
ro-
h) If any man, faid Tetzel, purchases Iettres of indulgence, his foul
rnay reit fecure with refpeét Co its fälvation. The fouls confined in purgatory, for wbose redemption Indulgences are purchafed, as foon
as
the money tinkles in the cheft, inftantly efcape from tbat place
©f torment and afcend into heaven. Vid. Roberts. 1.
c.Vol. II.p. 11&,
i) Vid. Beaufobre L c. Tom, I. p. 16..
^ ) XI (
ropam auftralem magis magisque fpargerentur Iitterae
& lcientiae, quarum ope inveterata prsejudicia deteila
& adminicula, quibus corrigerentur fenfimque tolleren-
turv fuere inventa. In Germania quoque laetior litteris
lux affulferat, quum eximii quidam viri dodtrina g υ itu-
que faniori inftru<fti fcriptis fuis fcientiis operam follici-
tam navasfent. In his inprimis nominandi funt Johan¬
nes Reuclinus & Erasmus Roterodamus, quorum ille
litteraturam Graecam, hic diiciplinas elegantiores &
Theologicas revivifcere fecit. Horum operae fuam ad- junxerunt Joh. Lud. Vives, Wilh. Budaeus, Ulricus
Huttenus, ut alios taceam, quorum diligentia & indefes-
fo labore litterae & lcientiae miro modo crevere. Nec illi tantum, qui mufis vitam dicaverant, litteras colue-
runt; Principes quoque aliique proceres in fe fufcepe-
runt patrocinium fcientiarum, easque interdum ipfimet
libenter coluerunt. Commune hoc aevo inter Principes
Germaniae ftudium invaluit, in ditionibus fuis erigendi Academias, utpote ex quibus, ubi celebres evaderent atque ad easdem confluerent exteri, etiam fubditorum
reditus augerentur. Hoc duftus Eledtor Saxoniae Wit- tembergeniem inftituerat Univerfitatem
,ad quam farna
Lutheri & Melanchtonis plurimi alliciebantur ftudioiL
quorum numerum aegre minutum ferret Eledlor, Quan¬
tum haec omnia Reformationi faverent, quilibet fadle perfpicit k). Neque Lutherus, ad fuas cognitiones au-
B
igen-
k) The revival of learning at the fame period, was a circum-
ftance extremely friendly to the Reformation. The ftndy of the an-
cient Greek and Roman authors, and the discovery of that liberal
and· fpund knowledge wich they contain, rouzed the human mind
from the profound lethargy in which it had been funk during feve-
ral centuries. Mankind feem, at that period, to have recovered the powers of inquiring and of thinking, faculties of which they had long
Ioft the ufe. Vid Roberts. 1*
c.V. II. p. 169. Cfr, Plancks Gefch,
der Enfteh. der Proteft. Lehrb, I. B, p, so feqq.
) 12 ( Jfr*
gencias novasque iibi comparandas intentus, commitbe-
re
potuit, ut tanta commoda inivudtuofa etaberentur. Ars
typographica, quae icientils in univerfum maximaiu ad-
fculerat utilitatem, eo praecipue nomine fin i bus» quos ii¬
bi propofuit, inferviit, quod ejus ope oinnia fcripta
facilius vulgarentur. Ars ifta maxima fubmovit im- pedimenta, quas fcopo ejusdem fefe oppoiuerant.
Absque illa nec libri ejus in terris remotisifimis inno-
tuisfent, nec in manus pauperiorum, quibus deerant
facul tåtes übros manu fcriptos maximi pretii etnendi,
tam cito p^rvenisfent» Jam vero cun&is rem propofi-
tam examinandi concesfa fuit poteftas. Haud pauci, le-
étione operum ejus inducTi, Wittenber ga ni proficifce-
bantur, ut hominem audirent, ex cujus icriptis tantum eeperanfc ufum fruétamque, piurimique redierunt de in-
tegritate viri & veritate rei, quam iibi defendendam
furaferat, intime convifåi /> Emendatius iliud Religio-
nis fyftema, quod Lutherus propofuit, ab omnibus ad-
probatum fuit: nec fuit aiiquis, qui non perfpiceret ab*
furdifcatem plurimarum in veteri opinionum, quas ad-
verfarii ejus defendere & fervare omni nisu allabora-
bant. Tot tantasque res effecere fcienti.se redrvivse & ars ty¬
pographica. Lumen ha rum ope accenfum & fanior, quae paullatim radices egit cogitandi & cogitata cum aliis com-
municandi libertas non poterant non Refonnationem,
tempore tam opportuno inchcatam, promovere & fuble-
vare, Quod
l) Les eerits de Luther fe répandent par tout, on ne fauroit
eroire combien il s'acquic de difeiple-s & avee quelle promtitude. Oft
admiroit fon courage,
ongoutok fa doåtrioe^ on fouhaitoit d'en con- zioitre l'auteur. On aecouroit de toutes parts a Wittemberg & 1'on en- tendit des gens qui, bordant les raurailles ds la ville, rendoient gra¬
ces
å Dieu, les mains jointes & les yeux levés vers le ciel, de ce
que Wittemberg etoit devenue une autre Sioo, d'ou la luruiere de
1'EvangiIe fe répandoit par toute la terre. V. Beaufobre Le, T,I, p. 165.,
^ ) 13 ( J$*
Quod demum ad politicum Europae ftatum attinet,
ex
horum temporum annalibus facile colligimus, illum
fuisfe calem, ut iufeeptum opus haud parum adjuvaret.
Potencisilmi enim Principe«, rebus donaefticis & exoti-
cis occupati, omnetn curam dominationi & juribus iuis
fervandis impendere coadli erant, antequam ad Religio¬
nern
periclitantem oculos ättentos advertere vacaret.
Imperator Maximilianus, nefcio an pio fenfu an proprii
commodi irudio dudlus, Religionen! Catholicam fortiter
defendere decreverat. Ejusmodi propofitum bonae caus-
ίbo damnofum certe futurum fuisfet & forfan iniuperabi-
iia Luthéro oppofuisfet impedimenfca, nifi mors inopina-
ta Imperatoris tantum fubmovisfet periculum. Temporis
illud intervallum, quinque menfium, quod ante eleétio-
nem
fuccesforis excurrit, maxima cura ad novaffi do-
étrinam vulgandam & ftabiliendam adhibitum fuit. Ele¬
ktor Saxoniae, qui fub interregno rebus praefuit, jam an-
tea Lutheri fautor & prote&or, bonis fuis apud reliquos
Principes officiis effecit, ut pauci admodum noVae do-
ctrinae lefe opponerent. Poßquam vero femel cognita
fuit, earr» in omnium animos eilicaciam habuit, quam
nulia unquam vis obliterare poterat. Leo X, cum c ac¬
te ris Europae Principibus, eleétioni novi Imperatoris in-
tentus, non iatis alacriter contra Lutherum arma iumfit,
id potisfimum curans, ut Imperator eligeretur, qui fuis
rebus confuieret. Severitas, qua poftea, at fero nimis,
Reformationi obicem ponere conatus eft, non ex voto
fuccesfk, ied in damnum oc perniciem au clor is converfa
ed. Princtpem potentem ad thronum eve<5bum cernere
Leoni non placuit. Ex eieéloribus unum eligendum
praeoptavit, quam ob causfam auiae Saxonicae amicitiam
iibi conciliare in primis ftuduit. Carolus V Hifpaniae
& Francifcus I Gallise Reges Imperatoriam dignitatem
ambierunt Leoni neuter gratus fuit., quippe qui iHutn
B 3 Re»
^ ) 14 C JP*
Regno Neapolitano & hunc dominio Milanenii privare
iluduerit. Renitente licet Papa, Carolas eleétus fuit. Ve-
tus inter Carolum & Franciicum diPcordia hinc taota in- crementa cepit, ut in manifeftum tandem erumperet bel¬
lum
,cui Leo quoque fe irmnifcuit. Carolus interea bel-
licis negotiis occupatus & de motibus turbulentis HiPpa-
norum, eleélionem ejus ad Imperatoriam dignitatem ae- grae ferentium, follicitus, omnem in id convertit curam,
ut fe ab hoftibus defenderet, fuosque iibi iterum devin-
ciret. Quod ad Lutherum attinet, Imperator quidem ipfi
non
favit, attamén nulla vi rem fufceptam impedivit. In
id inprimis intentus fuit, ut Principum aliquo modo Ger-
manorura
vires frangeret. Ut vero his opem tulit Gal-
liae Rex, qui omnia Imperator is conamina irrita facere adnitebatur, aegre omnino fui propofiti compos fieri po- tuit. Cum itaque Imperia primi ordinis in Europa
,in quibus Britanniam etiam referimus, bellis implicata es- fent, Leoque inprimis curaret, ut ex utraque parte ami-
cos fibi pararet, hinc fequi oportuit, ut recens doélri-
na, felicius liberiusque iparfa, auftori gaudiurn proPperi
conatuum fuccesfus reliftura eilet. Statusitaque politicus,
eo
praecipue nomine Lutheri incepto arrifit, quod, qui
maxima ipfi objicere potuisfent obftacula, illos de pro- pria fecuritate follicitos teneret. Pace tandem impe-
trata, fero nimis dodrrinae fuccesfum fiftere allaborarunt,
quae tempore tam turbido miros fecerat progresfus, &
jam dudum communi fapientiorum confenPu adprobata
fuerat.
Caus^ae jam breviter allatae Reformationi inprimis
favere. Neque nos errare, neque a materia propofita
difcedere putamus, fi contfendimus, opinionem quoque in univerfum receptam, Lutherique conftantiam, hujus negotii luccesfum, magnam partem promovisle. Jam
faec. XIV erant, qui reipedu Reiigionis plebe juftsus
) *5 (
jndicabant. Tantum abfuit tit ho rum numerus rn innere«
tur, ut potius augeretur, quo magis adpropinquaret tem-
pus corrupfcioni, quse ultra modum creverat, invadendae
idoneum. Pauci quidem erant, qui aperte indicare aude- bant, quid de aula Papali & ftatu Religionis fentirent;
attåmen nulla tyrannis, nulla vis perfvafionem, quse
jam animis in fixa erat, exftirpare valuit. Quo latius lu¬
men
accenium radios fuos emitteret, eo magis quo- que crevit veritatem propugnantium numerus. Qui-
cunque yeritatis morumque bonorum amans corrupte- lam, quse ubivis irrepferat, cerneret & averfaretur ne- cesfum i Vi i t. ^taupitz, Vicarius Generalis Auguft, Ord.
ingenue fatebatur, fe eandem cum Luthero fovere fen- tentiam, Religionem fcilicet ab comroentis humanis pur-
gandam, & potentiam Papalem arétioribus limitibus cir-
cumfcribendam esfe. Haud pauci, quorum nomina re- ferre longum föret, eandem fovebant opinionem. Quod
ni ita fuisfet, quilibet facile perfpicit, opus tam arduum
irritum necesfario futurum fuisfe mIngens praeterea
eorum
rnultitudo, qui Luthero fuppetias iverunt, fatis comprobat, animos diu praeparatos fuisfe, ducemqueau-
dacia & prudentia praeditum indubium fibi promittere po.tuisfe fuccesfum. Nec vero unicum ex opinione pu¬
blica Lutherus fubfidium tulit. Natura quoque benigna
animum intrepidum, & ad ardua quasXfis paratum ipfi concesferat, quo adjutus ne maxima quidem adire pe- ricula dubitabat, cum bonam ageret causfam. Judicio e-
jus
m) Dafs iit unleugbar gewisf, dafs felbil Lufherj mit dem bren-
nendften Eifer für die Wahrheit, mit der unüberwindliehften Entfchlos- fenheit, mit dem unbezwinglicbften Trotz und mit allen Fähigkeiten:·
eines Reformators ausgeriiftet, zu einer andern zeit, unter andern um-
fUndenund auch
unterandern Menfchen dafs nicht würde ausgerichtet
haben, was er jetzt in fo kurzer zeit ausführte, V. Plancks Gefch,der
Eniteh. des Prot. Lehrb. I. ß. p. 27.
"**; i it c &
jus de re quadam ilabilito, fruftra a perfvafione <ik vero ardore eum dh
moveres.
Id eniro viri integri & veritatis propugnatoris esfe credidit,
ut
aniwum nunquam defpondeat. Quo circa neque rein se Ree dona eum
a
propofiro deterrere valuerunt. Cum vero neque fucata famiiiarites,
neque paternae fonfti patris fseplus repetita? admonitiooes aliquid apud
eum
efficerent, feveriora remedia adhibere vifum eft. At nulla res in
animum ejus fleéti nefcium aiiquid potuit κ). Amicisfuis, de fecurita-
te ejus anxiis, fe intrepidum rnonflravit, periculisque imminentibus pa-
rem.
Verba ejus, cum ab itinere ad comitias Wormenfes eum ilii dis-
fvadere vellent, notisiima indicio faltim funt, quod qusevis pro verita-
te defendenda pericula adire firmiter conftituisfet. Hinc quoque evenit,
nt neque Cajetanus, Campegius, Eccius, neque alii quidam Paparum
emisforii efficere potuerint, ut verba vel fcripta fua revocaret, nifi ea conditione, ut teftimoniis, ex fcriptura facra petitis, ipfum errasfe
convincerent. Quod cum facere non vaierent, irnmotus & tenax pro-
pofiti permaniit. Talem & tantam 2nimi conftantiam finlbus, quos ii-
bi propofuerat, magnopere infervituram nemo non videt. Felicisfimse
& nobilisfimae Reformationis, de cujus causfis & adminiculis fcreviter fcripfimus, confecutiones ad materiem propofitarn non pertinent. Quam-
obrem finem imponimus noftrae opellss, maximam exlflimaturi labo-
ris mercedem, ii Tuae B. L. exfpeCtationi aiiquo modo fatisfacere va-
luimus.
n) Von feiner ftandhaften hat man fich durch fein verhalten in
verfchiedenen umftånden feines Lebens überzeugen können, weil we¬
der die Drohungen des Papftes, noch die Edi£te des Kayfers, noch
die anfalle feiner Feinde feine Standhaftigkeit urd feine Entfehiies- fung ändern Lonnten. Es ift zwar wahr, dafs der Schutz der Chur-
furften
vonSachfen, der beyfall, den er fich durch feine Schriften er¬
warb, und der gluchliche Erfolg von feinen Unternehmungen viel
zur