5 < *\d DISSERT ATIO DS
ED
UCATIONE
, quamCONiS. AMPL. FACULT. PHILOS. UPS.
PR iESIDE
MAG.
DAN.
BOÉTHIO,
KTH. ET POLITt PROFESS. REG» ET ORD.
PRO GRADÜ
P. P.
LAHR.
ADOLPHUS
KIHLSTEDTI
WISTMANMUS,
IN AUDIT. GUST. MAJ. D.XIVMAJI MDCCC.
OPSALIJE,
VIR O
MAXIME REVERENDO
PR/ECLARISSIM
O
SACR.
REG.
MAJEST
ATI
a
SACRIS
O
FASTORI
VESTER-FJERNEBOENSIUM
VIGILANTISSIMOET ADff
FRJEFOSITO
IPAT'MOÄTO
OfUMO
Hgsce
pagellas
gratisfimi
inpignus-
animi
D. D. D.
'
DE
EDUCATIONE
LITTERATA.
er educationem litteratam eam inrelligimus in inge-niis bominum atque animis manuducendis curam, qua ad fcienrias
intelligentas
& erudirorum placita atquedecreta dijudicanda preecipue formsntur, Hanc vero dum psucis illuftrare in menrem induxi, haud quidem
vereor, ne rem a juvene fcientiis Üudia fua dicante,
cujus eft nomen &famsm a litteris petere, alienam in me
fufcepisfe videar; Ted inetuendum tarnen
esfe exiftimavi,
ne eam, quam de hujus educatioms indole &
necesfitate
concepi & argu nentis pro modulo virium excogitatis
fulram commendare volui, fententiam haud pauci fuis
opinionibus contrariam non
minus,
quamnoftri
aevi
mo-ribus dudum explofam, judicenr. Non enim hcri aut
nudius tertius invalefcere coepic educationi, quae ad
Eru-ditos praecipue formandos tendit, minus
favens opinio,
quam quidem qui adoptarunt, ne
jufti
aequique
judicii
Ii-mites omnino transfiliisfe videantur, veniam quidem Sc
occafionem concedendam esfe fatentur Ulis, quibus
volu-pe fuerit, eruditioni,
fcientiis
earumqueinftrumemis
operam fuam vigiliasquedicandi, Ted publicam
ramen privar apaque rem hac cura parumjuvari
putanr.Nego¬
tiorum, quorum adminiftratione
ftar
rampublica,
quamprivata
Talus,
minimam partem cuminftitutione erudiro¬
rum aliquid commune habere affirmant, Sc hanc
ob
cau-s*fam, ut negotiis quisque fuo vivendi generi
adaptatis,
fine temporis dispendio atque in alienis
rebus
collooata
4 £k Educatione Litterata.
cura mature adfvefiat, prascipiunt, atque quid erudire de eorundem principiis Sc reguiis difputari folet curiofe
magis quam utiliter quaeri ftatuunt.
Ad pervulgatarn hanc fententiamdefendendam non fi-ni fpecie quadam veritacis adferri folet, hooiines ad agen-dum natos, cura litterarum ftudiis impenfa, plerumqueab
agendo diftrahi, culcuramque, quam £ic animo dare
perbi-bent, utpoue quae adoriofas disquifitiones inftituendas magis,
quam ad uriles in vita communi laboresfufcipiendos Sc
per-ferendos, compofita viderur, a via, quam natura ipfa indi-cat, nimis quantum aberrare. Et in ea, quam Erudrti Sc
fcientiarum cultores vigiliis fuis fpedfcant, meta otiofis fbrfan mentibus pabuium praebitura, quae ar&a adeo
cum veris focietatis humanas necesfitatibus intercedit
co-gnatio, ut quas ad illam atringendam compofira videntur
inftrumenta, ad his quoque fatisfaciendum juvent? Nec
quidem negandum esfe arbitror multa, quibus haud
inuti-Ifter occupatur eorum cura, qui eruditis disquifitionibus fiudia fua diearunt, ejus esfe indolis, ut non nifi longis circumdudta anfradtibus cum vitas necesfitatibus aliquid
commune habere videantur; quo etiam accedir, quod umbratilium Dodlorum male fedula opera fcientias etiam
illae, quae ad bene beateque vivendum diredfce magis
fpe-dtare videbantur, fcholas forfan non vero ullo modo vitas adaptatas fint. Sed vereor ramen, ne qui his
fimi-libusque, ut educationem litteratam defpicatui, quantum
in iliis eft, tracknt, infiftere folent argumentis, aliis,
quam prae fe ferunt, ducantur rationibus; ac, ne
turpi-oris Sc humano generi perniciofioris de induftria conflati confilii reos eos agere videar, redte tarnen me
contende-re posfe arbitror, eos fuae ipforum ignorantiae Sc
focor-dise excufationem his argumentis haud raro quasrere. Ut
De Edücationi Litterair», j
Ut vero , quid valeatit hacc argumenta, luculenter
appareat, rem paulio aittus repetendam es(e cenfemus. Et Eatim quidem, ne ambiguum fit, quo tendar noftra
disquifitio, monendum esfe arbitramur. nos educationem,
quam iitteratam vecavimus, nuilo modo confundere cum
cooimuni ilia ommhus, quaecunque eorum fuerit virse
conditio, aeque necesfaria cukura Sc difcipiina, qua effi-citur ut nemini non fit
Mens fana in corpore fano.
Quaerenda quidem non esfe in educatione litteraca
exiüi-mamus alia, quam nova ad hunc eundem Enern profutu~
ra adjumenta, fed quibus magis minusve (ine dispendio
meta?, quam omnes fpe£tare debemus, carere posfumus, prout in eo collocati fumus virae ftatu, ut vel in rebus,
quibus occupamur, vei in iis, quibus dirighri-ur, fanitatem
re&umque viriutn ufum deturbantes rariores aut
frequen-tiores exoriantur occaßones. Sunt etiam, ubi homines a
prima rudique conditione ad cultiorero qualemcunque
transgresfi funt vivendi rationem, multa negotiorum ge¬
nera, quae vires corporis magis quam animi, certamque
dexteritatem ufu magis, quam fcientia formandam
re-quirunt: quo referimus omnem fere operam dire£le
col-locatam in conquirendis, perpoliendisque opibus, quibus
phyficis hominum fubvenire necesfitatibus Sc conimodi»
tatibus externis vitse adjumenta porrigere natura benigne voluit. Qtii hisce negotiis manus viresque fuas dicant, ea, quam iitteratam nominavimus, educatione facile
ca-rere posfunt, dummodo inftituta, opiniones Sc
mores
föderativ, in qua vivunt, nativam mentis fanitatem non
disturbent. Sufficere his educationern, quam, ut eandem
a litteraca diftingvamus,
vulgarem vocaro iubet,
conoe-dimus, quaeque eo fpe£iat, ut praeter dexteritatem
labo-risque patiemiam, quam quisque in fua arte mature ad-A %
ff/-'
ff9 De Educatiove Littevata,
quirere debet, promptum artentumque
habeat animum
ad
inie r na m confeientiae vocem obfervandam, ut lic mo-rum religionisquepraeceptis
fuam
accommodare
fciat
vitam.
In omni bene conftitura civitare, quam utconditio-nem, fine qua non ad humanitärem decusque
fibi
pro¬prium formari posfunt hominum mentes,
redte
aefrirna-veris, haud minima curarum pars eotendit, ut
adjumen-ta huic utilisfimae civium clasfi non defint communem
vulgaremque hane cüitu ram
adquirendi.
InftituendcE
itaque funt ubivis ejus gratia Schöbe cuivis
facile
paten¬tes, qu« dum vires non avocant a labore, cui
femet
de-ftinant difcentes, eo tendunt, ut confcia mens ad morsjis vitse <Se religionis principia, qua; quisque fuo
pc£toie
gerit, attendere iisque morem gerere
difeat.
Sed funt in eodem, de quo loquimur, Societatis
hu-manae haud pauci ftatu, quibus vel
fortunae
vei naturafavore manu vitae fubfidia quserendi injun&a non
elt
ne-cesfitas: hisce vulgarem non l'ufficere educationem exifti-mamuSj Ted quaerendam exquifiriorem ingeniianimique
culturam, cujus fubfidia tota quanta in educatione
litterä¬
ra ponimus; quamobrem alteram in
republica bene
con-ftituta de civium educatione curam eo fpe&are debere
affitmare non dubitamus, ut Scholae, litrerstae educationi
deftinstae, his pateant & ab illis frequententur.
Sed
quamvis omnibus, qui fupra vulgusfemet
eminerepu-tant, litteratam educationem non tantum profuturam ve¬
rum omnino necesfariam judicamus, male tarnen
inter-pretarentur fententiam
noliram,
quinobis objicere
vel-ient, nos fic fcientiis «Sc eruditss disquifirionibus futuram
ornnem hominum, de quibus heic loquimur, curarn
di-candsrn esfe fvadere. Vitio, & quidem non fine
causfa,
verti fölet Scholh Gymnaliisque apud nos inftitutis,quod
De*Eäueatiom Littetata. 7 ad eruditos orthodoxiae theologicäe defenfores
forman-qos unice fpe&enr, & fic illos, quibiis alia in civitate
olini adminiflranda (unt numera, parum juvent; Ted
quamvis non infkiandurn eo rendere noflram fententiarti,
ut bete exquifitiori educationi dicata delubra, iis
perfo-nenr doÄinse praeceptis, qux ad ingenium futuri
fcien-tiarum cultoris formandurri inprimis adaptaus videntur, eadem tarnen non ar£tis adeo eancellis circumcludenda
esfe voiumus, ut iis folum profutura jndicentur, qui
lit-teris jfcientiarumque culturse futuras fuas praecipue impen-dere curas fatagunt, Ted eandern, quae ad fcientiarum
adyra ducit viam, unicam esfe putamus, quae tn ßiru,
in quo vel j3m funt vel in quem pofthac pervenire
po§-lunt res humanae, ad illam animi viriumque culturam
ju-vat, cujus ope ad omnia qusecunque non cceco habitu,
fed mente re£litudinis fuas confcia, peragi debeant
ne-gotia, Sc publice Sc privatim profutura dexteritas
ad-quiritur.
Tota itaque, quam pertra&andam nobis fumfimus,
eo devolvitur qnaeftio, ut often därur- unam eandemque es¬
fe, quae ad negotia proprio conliiio Sc judicio
fufcipien-da Sc feliciter perficienda prceparat, ingenii animique culturarn ac illam , qua ad fcientias intelligendas Sc cum
fuccesfu tra&andas idonei reddimur. Quaecumque fuerint fcientiae Sc difciplinx, easdein jucliciis Sc ratiociniis con-flatas esfe invenies, nec negabis dexteritatem omnem,
cujus ope circa easdem feliciter v erfatut noftra cura, in
eo coniiftere, ut judiciorum nexürh Sc fundamenta
per-fpicere Sc examinare queas. Adquiri ver o nequit haec
dexteritas aliis adjumentis, quam iis qux mentis atten-tionem ad fe ipfam fuasque cogitationci convertendi ha-bitum exciunt atque alunr. Frequens eis % experientia
quoiiduna coraprabata obfervatio, eos, qui legere Sc.
fen-8 Dä Eäucaiiom Litteråta.
fenfa anirni quodammodo litteris mandare fciunt,
cultiö-rera & ad incelligendum arque judicandum aptiorem hoc
ipfo adquifivisfe ingenii habitum, ceterisque paribus,
fuae fortis hominibus legendi Sc fcribendi artis rudibus antecellere. Cujus rei causfam in eo rede poni arbitra-mur, quod in addifcendis hujus artis rudirnentis ad fe
ipfam fuaque
molimina aeiem
adcuratius refledere fuam
mens coada fuerit. Unde etiarn noftro faltem judicro eo
éxtendenda esfet communis & vulgaris illa, cujus nemo experg esfe deberer,
educatio,
ut omnes lingtiam6bi
ver-naculam pro mte & intelligenter legere, eaque, minus
quamvis comta, animi
fenfa litteris exprimcre
valerent.
Huic fementise .quarenus fua conftat veritas, eadem,
erna profutur.am fic inchoatatn habemus animi eulturam,
via ulterius infiftendum esfe rede praecipitur, r.ec aliud
fpedat
exquifuior illa
educatio, quamomnibus
melioris
fortis hominibus comtnendandam esfe exiftirnamus.
In-cipit illa ubi altera
feil vulgaris deficit,
non uty.sraßcca^
qusedam sts asÅÅo yevos,
fed
uteadem
at accurattorirefle-xione magis magisque fe extendens virium intelligendi
Sc judicandi exercitatio.
Alterum 8c
quodnaturali
ordi-ne, durö qualemcumque legendi fcribendique peritiam
adquifiverint erudiendi, ad
accuratiorem
mentisad
fe
ipfam fuaque
molimina attentionem
excitamdam &
alen-dam fubfequirur adminiculum in exercitationibus
gram-maticis pofitum eft. Quamobrem erjam ab eo tempore,
quo litterar
&
feientiae
inpretio
quodam haberi
ineepe^
runt, ipfa fupra vulgarem cognitionern pofita eruditionis
ita-rnina a gramrnatices fiudio ordienda esfe rede conftirutum fuit. Et quamvis forfan multis paradoxum videri posfit con-tendere, grammaricam artem,quam plerique ut juvenilis
setatis flagelium averfari folent, Sc ut rebus in futuram
oblivionem addifcendis occupatam defpiciunr, omnis
accu-ratioris Sc in feientiis Sc in »Iiis, qute animi attentionem
re-De Eäucatione Litterata« 9
requirunt, negotiis judicii Sc dexteritatis matrem esfe; plurimum tarnen veriratis inesfe eomm fententiae
arbitra-mur, qui contendunt, homines ab hacarteminus inftru&os,
quantumvis fe fupra vulgus eminere Sc fspere putent, non nifi phaleratam plerumqueprasfe ferre ignoranriam, Sc fi ad illam hominum in ea, quae jam viger, focieratis huma¬ nas conditione, clasfem adnumerantur, quibus otium a
domefticis, continuum Sc follicitum laboremrequirentibus,
negotiis inde a juvenili aetate concesfiam eft, ad omnia
fere Sc privatim Sc publice profutura negetia olim
fufci-pienda Sc perficienda ineptos esfe. Uni alterique vel na¬
tura benignitate, vel rerum circumftantium beneficio,
quibus eorum ad atter.dendum mature converti Sc
asfve-fieri potuit mens, concesfum esfe quidem videtur, ut &
generali hac regula excipianrur; Ted nihilo tarnen mi¬
nus fine exceptionis metu heic faltem applicare licet
no-tisümum illud Ciceronis, pro Archia Poeta. Si ad na* turam tximiam atque illuftrem accesferit qucedam ratio
cou-formatioque doElrina, tum illud, nefcio quid, clarum Ö"fin*
gulare folet exißere«
Rudimentis litteritae educationis iie in Grammaticis ftudiis rite pofitis, prarparatur Sc fponte fua fertur mens,
adcuratiori ad fe fuaque molimina attentioni adfvefa&a, ad eruendum Sc dijudicandum fententiarum, judiciorum Sc ratiocinationum cohaerentiam Sc nexum, quae verbis, quarum conftru&ionem jam dudum examinare didicir* continetur. Alterum itaque educationis litteratae Radium in exercitationibus Lögicis re£le ponitur, a quo pro ea,
quae eft animi ad fe attendentis indoles, facilis eft
trins-gresfus ad aeftheticum ordinem atque nexum
obfervan-dum Sc dijudicandum, quo guftus, ut vocari folct,
di-fcentium formatur Sc perpolicur*
10 De Educatione Litterata.
Ab his denique aditus patet ad eas, quas ipfum quafi
iducationis littcratae apicctn conftitüunt,
phiiofophicas
exercicationes, quibus ad realia judiciorum fundamenc* deprineipia adfeendendi dexteritas totique cognitionis
vel
jam adquifirae vel olim
adquirendae £upelle£tili conßamia,
harmonis* Sc ad fuos ufus feienrer & fine erroris meni
convercendi peritia adquiritur, Qua in re ultimum edu~
cacionis litteratae ßadium ponendum eß. Necuilum, nifi
hac educatione praeparatus Fir Sc probe firmatus, proprio
matte ad feiemiam quameunque tum addifeendam quutn ditandtm Sc rite adplicandam iaoffenfo pede pergerc
pasfe arbitramur. Neque altioris
fortis
homo prudentia,confilio atque judicandi & agendi conßantia munera fuae cur« comtnisCa unquam k (i illa
dcfiituatur?
obire valet*Facile intelligi poteft, non eo tendere hanc nofiram
fententiam, «t iiium egregie profecisfe aibitremur, qui
grammatius, logicis aliisve abftra£lis regulis memoriam oneraverit. Steriles Sc nullius ufus hae esfent, nili eo ordine ad easdern inteiligendas & fibi appropiiandas quis addu&us fuerit, ut in quaefiion«es, quas ipfe libi
propo-mt, folvendas Sc dqudtcandas easdem necesfariss ipfe
in-veneria. Ejusmodi vero necesfitas tdesfe non poteß*
nifi intelligentiae Sc judicio obje£ta fuerit idonea materia,
circa quam fuo pro capru Sc dudum fa&is progresfibus
quisque disquirere didicir. Non permittunf ai£ti bujui
opellsc limites, ut, quid ex litterarum Sc difciplinarum
ambitu cujusque aetaris viribus maxime convenire
pute-mus, Sc quo ordine ad exercitationes, quibus educationem litteraram abfolvi contendimus, inßituendas adhiberi de»
beant fingulae, recenfeamus: fufiieiat dixisfe». nos nullam
fere, quam hueusque in Scholis Sc Gymnafiis tradere
fo-lent, lit eraturae partem exclufam, vei in ejus locum aliam
Ee Edueathm Litteråta, as
rcrormaroribus commondatur eam ab causfa®, quod di«
re&e magis ad fubveniendum phyficis virae
necesfitati-bus infervire videatur. Ut judicandi vis acuatur, firmis
re&isqua regulis adligetur Se perpoliatur, quo in qua«
cunque ftbi objeöa materia praclio fit, hoc
palmarimia
educationis opus eft, hic labor»
Conqueruntur pasfim* nec fine
causfa
cordati viripjuventutem noftro sevo
ab
eapraccipue laboris patientia
degenerasle, qua
inlignes fuerunt majores noftri.
Hujus
vero tnali baud exigua pars me
judice
adfcribenda ednegle&ui & defpicatui, cui
litterata
educatio fenfim
tra-dita fuit. Illam enim, firite, & conftanti confilio infti«
tuta fuerit, unicam esfe viam putamus, qua caveri po®»
eft, ne iliorum, quibus manu quotidianum quarrendi vi«
£fcum non incumbit necesfitas, dehdia, laboris & ordinif
impatientia ita corrumpantur mentes, ut
negotiorum
con«ilanti Sc intelligent animi ftudio olim perfkiendorum omnis tandem evanefcat &peritia car&>