Norðurlandamálin með rótum og fótum

Nor∂ur-

landamálin

me∂ rótum

og fótum

Ritstjóri Iben Stampe Sletten

var stofnu∂ ári∂ 1971 sem sam-starfsvettvangur ríkisstjórna Nor∂urlanda. Rá∂herranefndin leggur fram tillögur á πingum Nor∂urlandará∂s, vinnur úr samπykktum rá∂sins, gerir Nor∂urlandará∂i grein fyrir ni∂urstö∂um samstarfsins og stjórnar starfinu á hinum ólíku svi∂um. Umsjón me∂ sam-ræmingu samstarfsins hafa samstarfsrá∂herrar sem valdir eru af ríkisstjórnum vi∂komandi landa. Samsetning rá∂herra-nefndarinnar er mismunandi og ræ∂st af πví hva∂a málefni er til me∂höndlunar.

var stofna∂ ári∂ 1952 sem samstarfsvettvangur πjó∂πinga og ríkisstjórna Danmerkur, Íslands, Noregs og Svíπjó∂ar. ∏remur árum sí∂ar bættist Finnland í hópinn. Fulltrúar Færeyja og Grænlands eru hluti landsdeildar Danmerkur og fulltrúar Álands eru hluti πeirrar finnsku. Í Nor∂urlanda-rá∂i eiga sæti 87 fulltrúar. Nor∂urlandará∂ tekur frum-kvæ∂i, veitir rá∂gjöf og hefur me∂ höndum eftirlit me∂ norrænu samstarfi. Starfsemi Nor∂urlandará∂s fer fram á Nor∂urlandará∂sπingum, í forsætisnefnd Nor∂urlandará∂s og í fastanefndum πess.

Ein af forsendum samstarfs Nor∂urlandanna, πjó∂legs, menningar-, efnahags- og stjórnmálalegs, er skyldleiki tungumálanna. Á vegum Norrænu rá∂herranefndarinnar starfar sérstakur stµrihópur vi∂ samhæfingu og stjórn tungumálasamstarfs Nor∂ur-landa. Meginhlutverk hans er eftirfarandi: 1) a∂ veita Norrænu rá∂herranefndinni og Nor∂urlandará∂i rá∂gjöf er var∂ar málefni og stefnu norrænna tungumála, 2) a∂ vera samstarfsvettvangur nor-rænna málnefnda og

sendikenn-ara, 3) a∂ hafa yfirumsjón me∂ πverfaglegu styrktaráætluninni, Nordplus – tungumál og bera ábyrg∂ á framkvæmd hennar. Stµrihópur um tungumálasam-starf Norrænu rá∂herranefnd-arinnar vinnur a∂ eftirfarandi markmi∂um: A∂ efla innbyr∂is skilning norrænna tungumála, a∂ auka πekkingu á tungumál-um Nor∂urlandanna, a∂ stu∂la a∂ lµ∂ræ∂islegri stefnumótun og vi∂horfum til tungumála á Nor∂urlöndum og a∂ styrkja stö∂u Nor∂urlandamála á Nor∂urlöndum og utan πeirra.

Nor∂urlandamálin me∂ rótum og fótum

Nord 2004:11

© Norræna rá∂herranefndin, Kaupmannahöfn 2004 ISBN 92-893-1040-5

Ritstjóri: Iben Stampe Sletten Grafískur verkefnisstjóri: Kjell Olsson Umbrot: Carl-H.K. Zakrisson, www.polytype.dk Myndskµring: Ivar Gjørup, www.egoland.dk Kort: John Fowlie/studio16a

Prentun: Akaprint A/S, Århus 2005 Fjöldi eintaka: 1000

Prenta∂ á umhverfisvænan pappír sem uppfyllir norrænar kröfur um umhverfismerkingar. Printed in Denmark

Norræna rá∂herranefndin Nor∂urlandará∂

Store Strandstræde 18 Store Strandstræde 18 DK-1255 Kaupmannahöfn K DK-1255 Kaupmannahöfn K Sími (+45) 3396 0200 Sími (+45) 3396 0400 Bréfasími (+45) 3396 0202 Bréfasími (+45) 3311 1870

www.norden.org

Formáli 9

Netútgáfa á „Nor∂urlandamálin me∂ rótum og fótum“ / Iben Stampe Sletten 11

Yfirlit yfir uppbyggingu netefnisins 12 Kynning á greinum 13

Norræn málsaga 13

Rætur nútímans í fortí∂inni 13 Fjölbreytileiki Nor∂urlanda 14

∏a∂ læra börnin sem fyrir πeim er haft – mállµskur nútímans 15 Enskan – ógn e∂a au∂lind? 16

Mál eru breytingum undirorpin – en hvert stefna πau? 17

Norræn tungumál a∂ fornu og nµju / Arne Torp 19 Nor∂urlandamálin: ∏rjár ættir – mörg mál 23

Indóevrópska málaættin 27 Ættartré∂ og norræn mál 30 Germanska málaættin 31 Germanska hljó∂færslan 32

Erf∂aor∂, tökuor∂ og a∂komuor∂ 33

Skandinavía: Mismunandi mál e∂a bara mállµskur? 35 Fjarlæg∂armál 36

Sta∂almál 40

Mállµskusamfella og sta∂almál innan germanska málsvæ∂isins 41 ∏rjú e∂a fimm mál? 43

Hvers vegna bókmál og nµnorska? 44 Norræn nútímamál 44

Ættartré∂ endurteki∂ 46 ∏ykkt l 49

Mjúkir samhljó∂ar 49 Skroll r 49

Söguleg skipting norrænna mála me∂ bylgjukenningunni 52 Frá frumnorrænu fram á víkingaöld 52

Rúnir 52

Austurnorræna og vesturnorræna 54

Á hámi∂öldum: Nor∂urnorræna og su∂urnorræna 56 Nµir tímar: Eyjanorræna og skandinavíska 59

Hvers vegna eru skandinavíska og eyjanorræna fjarlæg∂armállµskur? 60 Mismunandi beyging 60

Mismunandi frambur∂ur 65

Or∂in rá∂a mestu um skilninginn 66 Er ættartré∂ úr sér gengi∂? 68

Skilningur milli skandinavískra grannmála – a∂alatri∂i norrænnar samkenndar 70 Er skilningur á grannmálum í hættu? 73 Ritaskrá 74

Vefsló∂ir 74

Finnska / Kaisa Häkkinen 75 Finnska og skyld mál 75

Forsaga Finna 76 Finnskar mállµskur 76 Tímabil í sögu finnsku 79 Fornfinnska og mi∂aldafinnska 79 Gamla ritfinnskan 80

Eldri nútímafinnska 80 Nútímafinnska 81

Hljó∂kerfi nútímafinnsku 82

Formkerfisleg grundvallareinkenni 84 A∂alatri∂i setningafræ∂innar 90 Or∂afor∂i 91

Finnskan í dag og á morgun 94 Ritaskrá 95

Vefsló∂ir 95

Samísk mál / Mikael Svonni 97 Samískar bygg∂ir og samísk mál 97 Söguleg samskipti 98

Tímabili∂ frá árinu 4000 til 2000 fyrir Krist 99

Tímabili∂ frá árinu 2000 fyrir Krist til 1000 eftir Krist 99 Fjöldi málhafa 100

Ger∂ samískra mála 101 Beyging sagna 101 Víxl í lengd og gildi hljó∂s 102 Föll 102 Aflei∂sla or∂a 103 Tí∂ og háttur 104 Ritháttur og málhljó∂ 105 Ritmál 106 Mála∂stæ∂ur í samfélaginu 107 Lagasetning 107 Samíska í kennslu 108 Samíska í fjölmi∂lum 109 Bókmenntir og tónlist 109 Samfélagi∂ a∂ ö∂ru leyti 110 Ritaskrá 111

Kalaallisut – grænlenska / Carl Christian Olsen 113 Samband tal- og ritmáls 113

Grænlenskar mállµskur 116

Einkenni grænlenska tungumálsins 117 Vi∂skeytamál 117 Ergatíft tungumál 117 Beygingarfræ∂ileg tengsl 118 Föll 120 Persónuendingar 121 Vi∂skeyttar endingar 122 A∂alsagnir og hjálparsagnir 122 ∏róun kalaallisut sem ritmáls 123 Sta∂algrænlenska 124

Tökuor∂ og framandor∂ 125 Sta∂a málsins 126

Ritaskrá 127 Vefsló∂ir 127

Formáli

Norræn mál me∂ rótum og fótum er samnorrænt kennslubókarverkefni.

Ári∂ 2000 átti málnefnd Norrænu rá∂herranefndarinnar frumkvæ∂i a∂ πví a∂ undirbúa útgáfu norrænnar málsögu fyrir framhaldsskóla. Verkefni∂ var unni∂ í samvinnu vi∂ nordspråk, samtök norrænna mó∂urmálskennara og kennara sem kenna norræn mál sem erlend mál. Steen Svava Olsen var rá∂inn verkefnisstjóri en lokaritstjórn var í höndum Iben Stampe Sletten.

Málrá∂ Nor∂urlanda* πakkar nordspråkfyrir samstarfi∂ og færir Iben Stampe Sletten sérstakar πakkir fyrir einstakt framlag á sí∂ustu stigum verkefnisins.

Tilgangur πessarar útgáfu er einkum a∂ hvetja ungt fólk til a∂ huglei∂a mikilvægi tungumálsins og auka me∂vitund πess um a∂ á Nor∂urlöndum sé a∂ finna einstakt mál- og menningarsamfélag sem á rætur i sögulegum og stjórnmálalegum tengslum. Markmi∂i∂ er a∂ efla bæ∂i áhuga á πví sem er samnorrænt og á πeim πætti mó∂ur-málskennslunnar sem snµr a∂ tungumálinu sjálfu og notkun πess.

* Málrá∂ Nor∂urlanda var stofna∂ 1. janúar 2004 í sta∂ málnefndar Norrænu rá∂-herranefndarinnar og málnefndar Nor∂urlandanna.

Norræn mál me∂ rótum og fótum er gefin út sem kennslubók á

fram-haldsskólastigi á öllum Nor∂urlöndum og er πar a∂ auki a∂gengileg á netinu á sænsku, norsku, dönsku, færeysku og íslensku á vef Norrænu rá∂herranefndarinnar: www.nordskol.org. ∏ar er einnig umfangsmiki∂ safn greina á dönsku, sænsku og norsku, m.a. um norræn tungumál og menningu, um stö∂u mállµskna í mismunandi löndum og sí∂ast en ekki síst stö∂u og framtí∂ mála sem fáir tala. Yfirlit yfir efni∂ á netinu má hæglega fá me∂ πví a∂ lesa innganginn sem hér fer á eftir me∂ kynningu á hverri grein. Nµjum greinum, verkefnum o.s.frv. ver∂ur sífellt bætt vi∂.

∏a∂ er von Málrá∂s Nor∂urlanda a∂ kennarar á öllum skóla-stigum geti nµtt sér bæ∂i bókina og efni∂ á netinu í kennslu og stu∂la∂ á πann hátt a∂ πví a∂ styrkja πa∂ málsamfélag á öllum Nor∂urlöndum sem πjó∂irnar sækjast eftir.

Nóvember 2004

Fyrir hönd Málrá∂s Nor∂urlanda

Gu∂rún Kvaran

I B E N S TA M P E S L E T T E N

Netútgáfa á „Nor∂urlandamálunum

me∂ rótum og fótum“

Hægt er a∂ nálgast aukna útgáfu á „Nor∂urlandamálunum me∂ rótum og fótum“ á vef Norrænu rá∂herranefndarinnar á sló∂inni: www. nordskol.org. Hlutar netefnisins eru fjórar greinar úr bókinni (2. kafli) og greinar um málsögu og málstefnu, flokka∂ar eftir efni í 3.-7. kafla.

Í 3. kafla er, frá mismunandi sjónarhorni, sµnt fram á hvernig fortí∂in birtist í nútíma málnotkun. Í 4. kafla er fjalla∂ um samspil tungumáls og menningarvitundar. Í 5. kafla er fjalla∂ um mállµskur og stö∂u πeirra í dag en í 6. kafla er umræ∂a um áhrif ensku á Nor∂urlandamál. A∂ endingu er í 7. kafla umfjöllun um framtí∂ norrænna mála á tímum hnattvæ∂ingar.

Hér á eftir er yfirlit yfir netútgáfu „Nor∂urlandamálanna me∂ rótum og fótum“ og stutt kynning á efni greinanna.

Allar greinarnar í 2. kafla má nálgast á íslensku, færeysku, norsku, sænsku e∂a dönsku, en grein-arnar í 3.-7. kafla eru skrifa∂ar á norsku, sænsku e∂a dönsku. Á πann hátt er au∂veldlega hægt a∂ lesa fagtexta á öllum norrænu tungu-málunum í ritinu:

• Nor∂urlandamálin me∂ rótum og fótum • Nor∂urlendsk mál vi∂ rótum og fótum • Nordiske språk med røtter og føtter • Nordiska språk med rötter och fötter • Nordiske sprog med rødder og fødder

Yfirlit yfir uppbyggingu netefnisins

Formáli eftir Nordens Sprogråd

1. kafli Inngangur Iben Stampe Sletten

2. kafli Norræn málsaga

2 a Norræn tungumál a∂ fornu og nµju Arne Torp

2b Finnska Kajsa Häkkinen

2 c Samísk mál Mikael Svonni

2d Kalaallisut – grænlenska Carl Christian Olsen

3. kafli Rætur nútímans í fortí∂inni

3 a Om Etymologi (á dönsku) Zakaris Hansen

3b Finskan frysbox för germanska ord (á sænsku) Birgitta Abrahamsson

3 c Den danske tunge (á dönsku) Kristján Árnason

4. kafli Fjölbreytileiki Nor∂urlanda

4 a Sidemål nå igjen – fy faen! (á norsku) Gunnar Simonsen

4b På svenska i Finland (á sænsku) Birgitta Abrahamsson

4 c Minoritetsspråk i Norden (á sænsku) Marie-Louise Wentzel

4d De nordiske specialtegn (á norsku) Arne Torp

4e Vet du noe om navn i Norden? (á norsku) Gunnar Simonsen 4f Den islandske navneskik (á norsku) Ari Páll Kristinsson

5. kafli ∏a∂ læra börnin sem fyrir πeim er haft – mállµskur nútímans

5 a Får du tala ditt eget språk? (á sænsku) Marie-Louise Wentzel 5b Dialektar – ei historie om dei pene,

dei korrekte eller dei gale? (á norsku) Gunnar Simonsen 5 c Farvel til dialekterne i Danmark (á dönsku) Lisbeth Nyborg 5d Findes der dialekter på Færøerne? (á dönsku) Zakaris Hansen 5e Island – landet uden dialekter? (á dönsku) Kristján Árnason

6. kafli Enskan – ógn e∂a au∂lind?

6 a Om purismen (á dönsku) Kristján Árnason

6b Engelsk tur-retur (á dönsku) Lisbeth Nyborg

6 c Om domænetab (á dönsku) Lisbeth Nyborg

6d Have a nice day, hörru! (á sænsku) Marie-Louise Wentzel

7. kafli Mál eru breytingum undirorpin – en hvert stefna πau?

7 a Hvor går språket? (á norsku) Gunnar Simonsen

7b Ord på väg (á sænsku) Marie-Louise Wentzel

7 c Fra runer til sms (á dönsku) Lisbeth Nyborg

7d Globalsprog – nationalsprog – lokalsprog (á dönsku) Lisbeth Nyborg

Kynning á greinum

Norræn málsaga (2. kafli)

Í mikilvægustu og vi∂amestu greininni „Norræn tungumál a∂ fornu og nµju“ (hluti 2a) er fari∂ yfir πróunina allt frá sameiginlegum frum-norrænum uppruna fram a∂ nútíma norrænna mála. Me∂al annars er fjalla∂ um hva∂ var líkt me∂ málunum og hva∂ πróa∂ist me∂ ólíkum hætti, eins og or∂afor∂i, or∂myndun og málfræ∂i, og um fyrri áhrifa-valda, m.a. latínu og lágπµsku. ∏ar a∂ auki er rætt um hvernig nota má ættartréslíkani∂ og bylgjulíkani∂ sem verkfæri í málvísindum.

Í 2. kafla eru einnig πrjár greinar: „Finnska“ (hluti 2b), „Samísk mál“ (hluti 2c) og „Kalaallisut – grænlenska!“ (hluti 2d), πar sem les-andanum gefst færi á a∂ kynnast ger∂ πessara mála og dregin er upp mynd af stö∂u tungumálanna í πeim löndum πar sem málin eru tölu∂.

Í πessum kafla eru gefin svör vi∂ spurningum eins og: Gat fólk á Nor∂urlöndum einu sinni skili∂ hvert anna∂ án nokkurra vand-kvæ∂a? Hvenær og hvernig breyttist frumnorræna máli∂ í nútíma-málin íslensku, færeysku, norsku, sænsku og dönsku? Og hvers vegna eru finnska, samíska og grænlenska ekki norræn tungumál?

Rætur nútímans í fortí∂inni (3. kafli)

∏ar á eftir koma πrjár greinar sem frá mismunandi sjónarhorni sµna fram á a∂ fortí∂in lifir í nútímamálnotkun.

Hluti 3a. Í fyrstu greininni er fjalla∂ um uppruna og πróun or∂a,

π.e.a.s. fræ∂in um sögu hvers einstaks or∂s. Me∂ or∂sifjum er átt vi∂ sögu or∂anna andstætt almennri málsögu. Saga or∂a er menningarsaga – eins og t.d. kemur fram í útskµringum or∂anna ord, stakkel og ben, auk nafna landanna sem tilheyra Nor∂urlöndum. Málsagan er hvoru tveggja menningarsaga, og einnig saga, tengd sögu ríkjanna.

Hluti 3b. Í næstu grein er sµnt fram á hvernig finnskan hefur

teki∂ a∂ sér hlutverk einhvers konar „frystikistu“ fyrir mörg frum-norræn or∂ sem tekin voru upp í finnska máli∂ fyrir meira en 2000 árum. Vegna πess a∂ finnskan hefur ekki or∂i∂ fyrir sömu hljó∂-breytingum og hin málin hafa mörg tökuor∂anna var∂veist í upp-runalegri mynd, a∂eins a∂lögu∂ finnsku.

Hluti 3c. Einn stærsti og πµ∂ingarmesti munurinn á nútímanum

og mi∂öldum er a∂ fólk af öllu svæ∂inu, öllum Nor∂urlöndunum, frá Grænlandi til Álands og frá Nor∂ur-Noregi til Jótlands gat a∂ öllum líkindum skili∂ hvert anna∂ og átti sameiginlegar reglur í rúnun-um. Í sí∂asta hluta kaflans er stutt kynning á danskri tungu, eins og samnorræna menningarmáli∂ var kalla∂, og á rithöfundunum og fyrstu málvísindamönnunum sem notu∂u og πróu∂u πa∂ mál.

Fjölbreytileiki Nor∂urlanda (4. kafli)

Hluti 4a. Tungumáli∂ er án efa sá πáttur sem gegnir πµ∂ingarmestu

hlutverki fyrir menningarlega sjálfsmynd. ∏róun á norsku ritmáli var merki um sjálfstæ∂i landsins en vegna πess a∂ πa∂ kom aldrei alveg í sta∂ dönskunnar hafa í næstum 120 ár veri∂ til tvær útgáf-ur af ritmáli, bókmál og nµnorska, í nokkrum útgáfum. Í fyrsta hluta kaflans „Sidemål nå igjen ...“ (Hli∂armál enn og aftur ...) er dregin upp mynd af sérstö∂u norska tungumálsins og framtí∂ πess rædd. Er stætt á πví a∂ láta nemendur πreyta próf bæ∂i í a∂almáli sínu og í hli∂armálinu πegar vafasamt er a∂ tala um tvö tungumál frá málvísindalegu sjónarhorni. Og getur veri∂ a∂ skiptingin auki á félagslegan ójöfnu∂?

Hluti 4b. Í Finnlandi eru bæ∂i finnska og sænska opinber mál.

Sá sem ekki á au∂velt me∂ a∂ greina á milli tungumálsins sem Finnlandssvíar og sænskir Finnar tala og veit ekki hver munurinn á Finn- um og Finnlendingum er, πá ver∂ur sá hinn sami fró∂ari vi∂ a∂ lesa hlutann „På svensk i Finland“ (Á sænsku í Finnlandi). Ekki er lengur skylda a∂ læra bæ∂i málin en hva∂ ver∂ur um tvítyngi og norræna samhyg∂ ef sífelt fleiri velja a∂ læra ekki sænsku?

Hluti 4c. Næsti hluti, „Minoritetsspråk i Norden“

(Minnihluta-mál á Nor∂urlöndum), bætir vi∂ hluta myndarinnar af fjölbreyti-leika tungumálanna me∂ yfirliti yfir málin sem eru mó∂urmál hluta íbúa Nor∂urlanda án πess πó a∂ vera a∂almál, mállµskur e∂a innflytjendamál. Flestir vita ef til vill a∂ samíska og rómani eru verndu∂ af Evrópusamningnum um svæ∂isbundin mál og minni-hlutamál frá πví ári∂ 1998 en hi∂ sama á einnig vi∂ um mál kvena í Noregi, Tornedalsfinna í Svíπjó∂, tatara og eldri Rússa í Finnlandi og πµska minnihlutans í Danmörku.

Hluti 4d. Ef eitt Nor∂urlandamála er mó∂urmál manns er athygli

á sérstö∂u málsins vakin t.d. vi∂ πa∂ a∂ senda texta me∂ póstforriti á ensku og árangurinn ver∂ur óskiljanleg súpa tákna. Í flestum tungu-málum, πar sem latneska stafrófi∂ er nota∂, hefur veri∂ nau∂syn-legt a∂ bæta vi∂ sértáknum. Í πessum hluta er saga hinna framandi norrænu stafa: æ/ä, ø/ö, å, π og ∂ rakin.

Mannanöfn eru einstök norræn sameign. Ótal börnum eru gefin nöfn sem eiga sér mörg πúsund ára rætur á Nor∂urlöndum en µmsar tískusveiflur, a∂rar en norrænar, hafa í áranna rás haft áhrif á nafnaval og ger∂ nafna. Kaflanum lµkur me∂ tveimur stuttum grein-um, annars vegar almennri um nafnahef∂ í hverju Nor∂urlandanna

(hluti 4e) og hins vegar á grein um πá sérstöku hef∂ sem ríkir á Íslandi (hluti 4f).

∏a∂ læra börnin sem fyrir πeim er haft – mállµskur nútímans (5. kafli)

Ef Kalmarsambandi∂ hef∂i ekki li∂ast í sundur á sextándu öld mynd-um vi∂ ef til vill tala mynd-um sænsku, norsku, dönsku, færeysku og íslensku sem skandinavískar mállµskur! En nú á hvert land sjálf-stætt mál og me∂ mállµskum er átt vi∂ svæ∂isbundin frávik innan landamæra hvers lands eins og t.d. máli∂ sem íbúar á Jemtalandi og í nor∂urhluta Svíπjó∂ar e∂a íbúar á Borgundarhólmi í Dan-mörku tala.

Hluti 5a. ∏a∂ a∂ vi∂ skiljum hvert anna∂ er ekki a∂eins undir

πví komi∂ hvort vi∂ kunnum tungumál heldur einnig hver vi∂horf okkar eru. Gagnkvæmur skilningur ræ∂st ekki af πví hvort vi∂ skilj-um hvert anna∂ heldur miklu fremur af vi∂horfskilj-um okkar. Í fyrsta hluta kaflans er rætt um πa∂ hver afsta∂a sé til mállµskna í Finn-landi, Svíπjó∂, Noregi og Danmörku og hva∂a hleypidómar ríki.

Hluti 5b. Nú á tímum hafa mállµskur og notkun πeirra – og um

lei∂ útbrei∂sla – mjög mismunandi stö∂u á Nor∂urlöndum. Margir πættir geta haft áhrif á áframhaldandi πróun πeirra. Ef til vill munum vi∂ sjá aukna áherslu á svæ∂isbundinn mismun sem mót-vægi vi∂ hnattvæ∂inguna. Fengju mállµskur πá hugsanlega anna∂ hlutverk? Í hlutanum „Dialektar – ei historie om dei pene, dei korrekte eller dei gale?“ er rætt me∂al annars um πa∂ rµmi sem mállµskur fá í opinberum fjölmi∂lum og afar mismunandi stefnu á Nor∂urlöndum πegar a∂ πví kemur a∂ sta∂la talmál. Margar spurn-inganna í kaflanum má nota sem kveikjur í umræ∂ur um fjölda atri∂a sem var∂a málstefnu.

Hluti 5c. Í rökdeilum skµra menn oft samband ríkismáls og

mállµskna á eftirfarandi hátt: ,,Tungumál er mállµska sem hefur yfir a∂ rá∂a her og flota“ (Max Weinreich). Í hlutanum „Farvel til dialek-terne i Danmark“ (Mállµskurnar kvaddar í Danmörku) er stö∂unni í Danmörku lµst en πar hafa „her og floti“ ríkismálsins sta∂i∂ sérstak-lega sterkt. Sem afbrig∂i af talmáli er πa∂ næstum einrátt í öllum opinberum samskiptum en mállµskurnar langmest nota∂ar manna í millum. Í e∂li sínu finnst flestum, sem tjá sig um máli∂, a∂ πa∂ séu forréttindi a∂ hafa vald á fleiri afbrig∂um tungumálsins. Hvers vegna ætli raunveruleikinn sé πá annar?

Hluti 5d. Á sama tíma og mállµskur eru vi∂ πa∂ a∂ deyja út í

Dan-mörku lifa πær gó∂u lífi í miklu minna málsamfélagi eins og í Færeyjum ef til vill vegna πess a∂ allt fram á nítjándu öld var ekki til neitt sta∂la∂ ritmál sem var samnefnari ólíkra mállµskna. Mis-munandi frambur∂ur er jafnan vi∂urkenndur en umbur∂arlyndi∂

nær ekki a∂ sama marki yfir málfræ∂ina og or∂afor∂ann – eins og ef ákve∂inn stofn or∂s er af mismunandi kyni og beygist πar af lei∂andi á annan hátt í su∂ri en í nor∂ri. Nánar er hægt a∂ lesa um πetta í hlutanum: „Findes der dialekter på Færøerne?“ (Eru tala∂ar mállµskur í Færeyjum?)

Hluti 5e. Á Íslandi er hneig∂in í πá átt a∂ svæ∂isbundinn

fram-bur∂ur er hverfandi. Einsleitnin er ákve∂in rá∂gáta en stafar ef til vill af πví a∂ hljó∂kerfisbreytingar hafa frá πví á mi∂öldum ver∂i∂ hverfandi og πess vegna er nánast sama stafsetningin notu∂ í nú-tímaíslensku og í forníslensku. Tungumál Íslendingasagnanna er á µmsan hátt fyrirmynd nútímatalmáls og íhaldssemi málstefnunnar kemur á margan hátt í veg fyrir jafnvel lítils háttar mismun á fram-bur∂i. Lesi∂ meira um πa∂ í hlutanum: „Island – landet uden dia-lekter?“ (Ísland, land án mállµskna?)

Enskan – ógn e∂a au∂lind? (6. kafli)

Tengsl Nor∂urlandamála innbyr∂is hafa í aldanna rás haft πµ∂ingar-mikil áhrif á πróun πeirra. Nú á tímum eru πa∂ einkum áhrif frá ensku sem vekja bæ∂i jákvæ∂a og neikvæ∂a athygli og koma af sta∂ margvíslegri umræ∂u sem oft tengist málræktarsjónarmi∂um.

Hluti 6a. Í fyrsta hluta kaflans er hugtaki∂ hreintungustefna kynnt

en πar er átt vi∂ πann ásetning a∂ reyna a∂ var∂veita tungumáli∂ me∂ πví a∂ nota og rá∂leggja or∂myndir sem eru málinu eiginleg-ar. A∂rar or∂myndir aftur á móti eru taldar rangar og rá∂lagt er a∂ sni∂ganga πær. ∏annig er unnt a∂ tala um hreintungustefnu bæ∂i hva∂ einstaklinginn var∂ar og sem li∂ í opinberri málstefnu. Í greininni er rætt um afstö∂u og a∂ger∂ir í πví landi sem sinnir mál-vöndun minnst, Danmörku, og í andstæ∂u πess, Íslandi.

Hluti 6b.Tímarnir breytast. Nor∂urlandamál taka í auknum máli

vi∂ enskum a∂komuor∂um og tengist πa∂ einkum vaxandi banda-rískum áhrifum á efnahag og stjórnmál eftir sí∂ari heimsstyrjöld. Á∂ur var πessu ö∂ruvísi vari∂. Eftir a∂ danskir og norskir víkingar höf∂u rutt sér lei∂ átti fornnorrænt og fornenskt talmál samlei∂ í nokkur hundru∂ ár á∂ur en πau blöndu∂ust smátt og smátt. Mörg venjulegra or∂a í nútímaensku eru sprottin af máli sem einu sinni var tala∂ í ∏µskalandi, Danmörku og Noregi nútímans. Sögulegt samband enskunnar og norrænu er til umfjöllunar í hlutanum „Engelsk tur-retur“ (Enskan snµr aftur).

Hluti 6c. Ekkert er nµtt vi∂ πa∂ a∂ mál taki or∂ a∂ láni úr máli

πeirra sem hafa völdin e∂a πeirra sem πörf er á a∂ eiga samskipti vi∂ – ólíkt πví a∂ skipta út einu máli fyrir anna∂! Lán enskra e∂a

amerískra or∂a á svi∂um sem snerta fjölmi∂la, verslun og tækni er nú or∂i∂ svo miki∂ a∂ sumum finnst a∂ πa∂ muni kæfa πjó∂máli∂. ∏essi hluti fjallar um tapi∂ á sérsvi∂unum. Ver∂ur gripi∂ e∂a er hægt a∂ grípa í taumana? Bann vi∂ a∂ nota ensku er óhugsandi

og bo∂ um a∂ nota πjó∂máli∂ er óraunhæft – en til hva∂a rá∂a er πá hægt a∂ grípa?

Hluti 6d. Á öllum Nor∂urlöndum eru

ungling-ar a∂alinnflytjendur enskra og amerískra or∂a og or∂asambanda. Mörgum finnst πeir vera allt a∂ πví tvítyngdir og fátt mæla á móti πví a∂ gefa tal-máli heimalandsins alπjó∂legan blæ me∂ πví a∂ nota ensk hugtök. En hvers vegna er πa∂ flottara a∂

sjoppa en a∂ fara í bú∂ir? Hvers vegna hljóma allar

πµ∂ingar á t.d. e-mail asnalega? Hvers vegna á ma∂ur yfirleitt a∂ hafa sko∂un á hvernig fleirtalan af big pack e∂a disc

man er á íslensku? Hlutinn „Have a nice day, hörru!“ (Heyr∂u,

have a nice day!) veitir ekki svar vi∂ öllu en πar eru fleiri spurning-ar og dæmi.

Mál eru breytingum undirorpin – en hvert stefna πau? (7. kafli)

Hluti 7a. Öll lifandi mál eru breytingum undirorpin. Talmáli∂

breyt-ist πegar fólk hittbreyt-ist, hlustar, ver∂ur fyrir áhrifum og breytir ef til vill málnotkun sinni smávægilega. ∏rátt fyrir áhrif or∂abóka, málnefnda og kennara breytist ritmáli∂ einnig – en mishratt eftir löndum. Er hægt a∂ stµra πessari πróun, og hvers vegna er yfirleitt veri∂ a∂ reyna πa∂? Í fyrri hluti kaflans er spurt: „Hvor går språket?“ (Hvert stefnir máli∂?) og liti∂ er til ólíkra áætlana sem gripi∂ hefur veri∂ til í πeim tilgangi a∂ mæta breytingunum á Nor∂urlöndum.

Hluti 7b. Tungumáli∂ breytist æ hra∂ar πannig a∂ or∂abækur

úreldast fljótt. ∏etta er πó misjafnt eftir löndum. Unnt er a∂ flytja merkingu or∂s af einu svi∂i yfir á anna∂ á sama hátt og hli∂armerk-ing getur allt í einu or∂i∂ ríkjandi. Á tímum upplµshli∂armerk-ingasamfélagsins eru breytingar svo örar a∂ πa∂ getur veri∂ erfitt a∂ fylgjast me∂ πeim. Í hlutanum „Ord på väg“ (Or∂ á lei∂inni) er fari∂ yfir ólíkar ger∂ir merkingarskipta og skilningsvanda sem getur fylgt í kjöl-fari∂.

Hluti 7c. Saga tungumálsins nær ekki a∂eins yfir πróun

or∂a-for∂ans, málfræ∂innar og frambur∂arins í áranna rás heldur einnig til πróunar πess efnis og πeirra a∂fer∂a sem notast hefur veri∂ vi∂ til a∂ setja tungumáli∂ fram og mi∂la πví til notenda – πa∂ er a∂ segja a∂fer∂a fjölmi∂la. Í hlutanum „Fra runer til sms“ (Frá rúnum

til sms) er fari∂ yfir πann πátt sem nµir mi∂lar eiga í beitingu mál-sins, málsni∂i og notkun. Símskeytin, síminn, útvarpi∂, sjónvarpi∂, tölvan og farsíminn hafa öll haft áhrif á samveru- og tjáningarform fólks, svo fur∂u vekur. Enginn hef∂i t.d. geta∂ sagt fyrir um hva∂a πµ∂ingu farsíminn hef∂i fyrir tilveru barna og unglinga – og hversu skringilega sem πa∂ kann a∂ hljóma er hægt a∂ segja a∂ sms-máli∂ eigi margt sameiginlegt me∂ rúnunum.

Hluti 7d. Í πví sem á eftir fer „Globalsprog – nationalsprog –

lokalsprog“ (Alheimsmál – πjó∂mál – sta∂bundin mál) er varpa∂ fram spurningunni: Hvernig mun norrænu málunum og samnorræn-um málskilningi rei∂a af á 21. öldinni? Fram til πessa hefur πróun-in á Nor∂urlöndum stefnt í átt a∂ a∂greπróun-inπróun-ingu málanna. Frá πví a∂ norrænar πjó∂ir tölu∂u sameiginlega ,,danska tungu“ hafa πær af πjó∂ernislegum og stjórnmálalegum ástæ∂um fjarlægst hver a∂ra a∂ πví er tungumáli∂ var∂ar. Nú til dags beinir hnattvæ∂ingin πróun-inni augsµnilega í eina átt vi∂ πa∂ a∂ enska brei∂ist út sem al-πjó∂amál. En πessi πróun er ekki ótvíræ∂. Vi∂ πa∂ a∂ enska er notu∂ sem eins konar „lingua franca“ vir∂ist norrænu málsamstarfi nú ógna∂ en ef til vill hefur πetta, πegar fram lí∂a stundir, fremur í för me∂ sér auki∂ lµ∂ræ∂i. ∏egar a∂ πví kæmi gætu Íslendingar, Fær-eyingar, Finnar, Grænlendingar og Samar sem, a∂ undanskildum sænskumælandi Finnum, hafa πurft a∂ nota erlent tungumál í nor-rænni samvinnu, sta∂i∂ jafnfætis Dönum, Nor∂mönnum og Svíum.

Hluti 7e. Óttinn um framtí∂ norrænna mála er sérstaklega

til-kominn vegna áhrifa ensku sem unglingamáls, vi∂skiptamáls og fjölmi∂lamáls en norrænu πjó∂málin standa fyrir sínu – ennπá? Eru ekki í útrµmingarhættu. Sum samísk mál hafa horfi∂ og um heim allan fjara mál og menning út me∂ hra∂a sem vi∂ höfum ekki or∂i∂ vitni a∂ á∂ur. Eftir útreikningum málvísindamanna ver∂ur helmingur mála heimsins, samtals 7300 πekkt mál, horfinn eftir 100 ár. A∂ me∂altali deyr eitt mál út tíunda hvern dag og eftir tilkomu vefsins er hættan á útrµmingu mála meiri en nokkru sinni. A∂ spyrja spurningarinnar „Uddør de nordiske sprog?“ (Eru norrænu málin í útrµmingarhættu?), eins og gert er í πessum hluta, er af πeim sökum mikilvægt. ∏a∂ eru löngun og hæfileikar – og tækifæri – hinna ungu til a∂ tala máli∂ sem er πµ∂ingarmest fyrir örlög πess. Hver er framtí∂ málanna okkar? Og hva∂a stö∂u viljum vi∂ a∂ norrænu málin skipi í framtí∂inni?

Gó∂a skemmtun!

A R N E TO R P

Norræn tungumál a∂ fornu og nµju

Lík og ólík mál, málaættir

og skyldleiki mála

Menn hafa ætí∂ teki∂ eftir a∂ or∂ úr mismunandi tungumálum líkjast hvert ö∂ru og gert sér hugmyndir um hvers vegna tungumál eru lík e∂a ólík. Í Evrópu eftir kristnitöku var áliti∂ a∂ allir hef∂u í upphafi tala∂ hebresku. ∏a∂ var tungumáli∂ sem Gamla testament-i∂ var skrifa∂ á og πar af letestament-i∂andi höf∂u Adam og Eva einnig tala∂ hebresku í Paradís. Ástæ∂u πess a∂ sí∂ar var∂ til ógrynni mismun-andi tungumála er einnig a∂ finna í Biblíunni, nánar tilteki∂ í 11. kafla í 1. Mósebók. ∏ar er frásögnin af mönnunum sem ætlu∂u í sameiningu a∂ byggja turn svo háan a∂ hann næ∂i til himins. Gu∂i féll sú hugmynd ekkert sérstaklega vel í ge∂ og πess vegna greip hann fram fyrir hendur mannanna me∂ πví a∂ rugla tungu-málum πeirra og koma í veg fyrir a∂ πeir skildu hver annan. ∏ar me∂ gáfust πeir upp á πessu öllu og tvístru∂ust um alla jör∂ina.

Kenningin um a∂ hebreska hafi veri∂ frummáli∂ er ekki sú eina sem komst á kreik fyrr á tímum. Í stórkostlegu verki í πremur bind-um, sem ber titilinn Atlantica, setti sænski vísindama∂urinn Olof

Rudbeck (1630-1702) fram kenningu um a∂ eyríki∂ Atlantis, sem

forn-Sagan af Babelsturninum

∏essi saga mun eiga rætur a∂ rekja til risaturns sem tilheyr∂i musterisbygg-ingunum í borginni Babµlon vi∂ Efrat. Nafni∂ Babµlon πµ∂ir „Hli∂ gu∂anna“ en gy∂ingarnir túlku∂u πa∂ eins og mynd af hebresku sögninni balal, sem πµ∂ir a∂ rugla, og πar me∂ var∂

go∂-sögnin um hinn svokalla∂a Babelsturn til. Or∂atiltæki∂ babelsk ringulrei∂ = ,kaos‘, sem er til í mörgum evrópskum tungumálum, gefur til kynna πær a∂stæ∂ur sem sköpu∂ust eftir a∂ Gu∂ greip inn í og stö∂va∂i byggingu turnsins me∂ πví a∂ rugla tungumálum mannanna.

aldarheimspekingurinn Platon hélt fram a∂ hef∂i legi∂ í Atlants-hafinu á∂ur en πa∂ sökk á einni nóttu, hafi í raun og veru veri∂ Svíπjó∂. Enn fremur taldi Rudbeck a∂ sænska væri frummáli∂ sem gríska, latína og hebreska ættu rætur a∂ rekja til.

Menn skildu fljótlega a∂ πetta var a∂ minnsta kosti jafnótrúlegt og ólíklegt og kenningin um Atlantis. ∏egar fimmtíu árum sí∂ar ger∂i landi Rudbecks, Olof von Dalin, gys a∂ draumórum hans á πennan hátt (skriftin er fær∂ í nútímabúning og tilvitnunin πµdd á íslensku):

Nafn Adams er hrein sænska: Adam var skapa∂ur af moldu, af jör∂u. ∏a∂ er Av damm (sænska damm = jör∂). ∏egar V er numi∂ á brott úr Avdam ver∂ur Adam eftir.

Eva er einnig hrein sænska. ∏egar ma∂urinn vakna∂i og sá fagra konu sína án svo mikils sem fíkjubla∂s er skiljanlegt a∂ hann hafi or∂i∂ undrandi og sagt: He! Hva? Og úr πeim tveimur or∂um ver∂ur um lei∂ til Heva?

∏a∂ var ekki au∂velt a∂ sanna kenninguna um a∂ öll mál ættu upp-runa sinn a∂ rekja til hebresku – og sí∂ar kom í ljós a∂ hún var heldur ekki rétt. En á∂ur en fram kom vísindaleg a∂fer∂, sem hægt var a∂ nota til πess a∂ sµna fram á hvort e∂a hvernig tungumál voru skyld, var heldur ekki hægt a∂ setja fram rök gegn slíkum kenning-um sem sµndu a∂ hvorki hebreska né sænska væru frkenning-ummáli∂ sem öll önnur mál í heiminum ættu rætur a∂ rekja til.

Slíka a∂fer∂ fundu menn hins vegar í byrjun nítjándu aldar eftir a∂ hafa uppgötva∂ πa∂ sem kalla∂ er skyldleiki mála af sameiginlegum

uppruna. Me∂ hinum svoköllu∂u sögulegu samanbur∂armálvísindum

var∂ til nákvæmt verkfæri til πess a∂ sta∂festa hvernig mál ver∂a lík. ∏a∂ getur nefnilega stafa∂ af:

1. almennum a∂stæ∂um í máltökuferlinu, eins og πegar or∂ eins og mamma og pabbi eru næstum alltaf hin sömu um allan heim,

2. svoköllu∂u láni, eins og πegar upprunalega gríska or∂i∂

demokrati (lµ∂ræ∂i) e∂a arabíska or∂i∂ alkohol (áfengi) finnast

einnig ví∂a annars sta∂ar í heiminum,

3. πvi a∂ tungumál, sem í dag geta veri∂ afar ólík, hafa πróast frá sameiginlegum uppruna me∂ agnarsmáum stökkum hjá mörgum kynsló∂um.

A∂eins í sí∂asta tilvikinu er um a∂ ræ∂a skyldleika mála af sameigin-legum uppruna.

Á sama tíma og sögulega samanbur∂ara∂fer∂in πróa∂ist átti sér sta∂ feikileg πróun innan náttúruvísindanna – ekki síst líffræ∂i – og πar veldur πróunarkenning Darwins ákve∂num πáttaskilum. Líf-fræ∂ingar og málvísindamenn fóru nokkurn veginn samtímis a∂ nota svokalla∂ ættartré til πess a∂ sµna fram á hvernig núlifandi

Ef útnefna ætti eitt ákve∂i∂ ár sem upphafi∂ a∂ sögulegum málvísindum, eins og vi∂ πekkjum πau í dag, hlyti πa∂ a∂ vera ári∂ 1786. ∏a∂ ár hélt breskur sérfræ∂ingur í tungumálum Austurlanda, Sir William Jones, fyrir-lestur fyrir The Royal Asiatic Society í Kalkútta á Indlandi, πar sem hann ræddi m.a. um forna indverska máli∂ sanskrít á eftirfarandi hátt:

The Sanskrit language, whatever its antiquity, is of a wonderful structure; more perfect than the Greek, more copious than the Latin, and more exquisi-tely refined than either; yet bearing to both of them a strong affinity, both in the roots of verbs and forms of grammar, than could possibly have been produced by accident; so strong, indeed, that no philologer could examine the Sanskrit, Greek and Latin, without believing them to have sprung from some common source, which, perhaps, no longer exists.

Hugsunin, sem Jones varpar fram, er sú a∂ fjöldi mála, sem fyrir mörgum πúsundum ára voru ólík, hafi einu sinni, enn lengra aftur í fortí∂inni πróast af

sameiginlegu fornmáli sem, „perhaps, no longer exists“, eins og hann segir – hann hef∂i alveg eins geta∂ sleppt fyrirvaranum „perhaps“, en annars var hugmyndin alveg rétt eins og í ljós kom á∂ur en langt um lei∂.

Fyrirlesturinn vakti einnig athygli í Evrópu og fljótlega voru málvísinda-menn farnir a∂ reyna a∂ finna hvernig hægt væri me∂ ströngum vísindalegum a∂fer∂um a∂ færa sönnur á samhengi∂ sem Jones haf∂i bent á. Mikilvægt er a∂ nefna ∏jó∂verjana Franz Bopp (1791-1867) og Jacob Grimm (1785-1863) en vinna πeirra og annarra lag∂i grund-völl a∂ rannsóknum sí∂ari tíma á indó-evrópskum málum. Á Nor∂urlöndum var einnig heimskunnur vísindama∂ur sem naut sömu vir∂ingar og fyrr-nefndir ∏jó∂verjar, Daninn Rasmus

Rask (1787-1832), sem á stuttum

lífsferli sínum stunda∂i ekki einungis grunnrannsóknir á indóevrópsku og πá ekki síst norrænum málum heldur haf∂i hann líka áhuga á málum utan indóevrópsku málaættarinnar, m.a. finnsku og samísku.

Mynd 1: Nor∂urlönd – landfræ∂ilegt svæ∂i og hef∂bundin mál grænlenska íslenska færeyska danska sænska norska finnska samíska nor∂ur-samiska

lífverur og nútímamál hef∂u πróast af fyrri tegundum. ∏essi ættar-tré hafa, ólíkt venjulegum trjám í skóginum, rótina oftast efst á me∂an greinarnar vaxa ni∂ur á vi∂ (sjá t.d. mynd 4 hér a∂ aftan).

Nor∂urlandamálin: ∏rjár ættir – mörg mál

Á Nor∂urlöndum eru bæ∂i náskyld mál og mál sem tilheyra afar ólíkum fjölskyldum. Pólitíska landfræ∂ilega svæ∂i∂, sem kalla∂ er Nor∂urlönd, nær allt frá Grænlandi í vestri yfir Ísland og Færeyjar a∂ Finnlandi í austri – me∂ Danmörku, Noreg og Svíπjó∂ mi∂ja vegu. Á πessu stóra svæ∂i eru tölu∂ mál sem a∂ hluta til eiga sam-eiginlegan sögulegan uppruna en a∂ hluta til er ekki (mynd 1).

Frá lokum átjándu aldar hafa málvísindamenn sµnt a∂ mál breyt-ast me∂ tímanum á πann hátt a∂ hægt er a∂ setja fram svoköllu∂ hljó∂lögmál um hvernig hljó∂in á einu stigi málπróunarinnar tengj-ast fyrri og sí∂ari stigum sama tungumáls. Hljó∂lögmál eru me∂al mikilvægustu verkfæra sögulegu samanbur∂ara∂fer∂arinnar vegna πess a∂ me∂ tilstilli πessara lögmála hefur veri∂ unnt a∂ benda á allnokkrar málafjölskyldur, π.e. hóp af málum sem hafa πróast frá sameiginlegum uppruna. Sí∂ar ver∂ur liti∂ á hvernig πessi lögmál virka í reynd.

Fyrst er rétt a∂ athuga hvernig hægt er a∂ nota hljó∂líkindi til πess a∂ sµna fram á mismunandi málaættir. Berum saman fimm fyrstu töluor∂in í fjórum tungumálum úr indóevrópsku málaættinni, norsku, πµsku, ensku og frönsku, og svo sömu töluor∂in í samísku, finnsku og ungversku sem tilheyra úrölsku málaættinni:

Mynd 2: Fimm fyrstu töluor∂in í nokkrum indóevrópskum og úrölskum málum

indóevrópsk mál úrölsk mál

norska πµska enska franska samíska finnska ungverska

en/ein eins one un okta yksi egy

to zwei two deux guokte kaksi kettö

tre drei three trois golbma kolme három

fire vier four quatre njeallje neljä négy

Sjá má a∂ tölurnar líkjast hver annarri miki∂ í fyrstu πremur málun-um vegna πess a∂ πau tilheyra sömu grein á indóevrópska „trénu“, hinni germönsku. Franska tilheyrir aftur á móti rómönsku greininni sem hefur πróast úr latínu, sem tilheyrir hinum svoköllu∂u ítölsku

málum. Frönsku töluor∂in eru ekki eins lík og töluor∂in í fyrstu

πremur dálkunum en πó má sjá a∂ πau líkjast πeim dálíti∂. Úrölsku töluor∂in eru hins vegar gerólík πeim indóevrópsku en sµna aftur á móti viss innbyr∂is líkindi. Á me∂al úrölsku málanna sjáum vi∂ a∂ samíska og finnska hljóta a∂ tilheyra annarri grein en ungverska.

Ef um væri a∂ ræ∂a mismunandi málaættir væri πa∂ πó bæ∂i óvænt og ósennilegt a∂ töluor∂in væru lík og eins og sjá má eru πau πa∂ ekki heldur. Indóevrópska og úralska eru sem sagt tvær ólíkar málaættir einmitt vegna πess a∂ πa∂ er ekki hægt a∂ sµna fram á sameiginlegan uppruna me∂ hljó∂lögmálum.

Innan sömu málaættar má hins vegar nota hljó∂lögmál til πess a∂ sµna fram á mismunandi undirflokka. Eins og sjá má af πessum dæmum geta núlifandi me∂limir í málaætt veri∂ afar mismunandi, alveg eins og fjarskyldir ættingjar í líffræ∂ilega heiminum. Ef πau tilheyra sömu ætt hafa πau πróast úr einu og sama „frummáli“. Um πetta frummál eru oft ekki til nein raunhæf dæmi í skriflegum heimildum e∂a á ö∂rum minnismerkjum, rétt eins og vi∂ vitum ekki heldur miki∂ um hvernig forfe∂ur okkar langt aftur í fortí∂ litu út.

Í málvísindum geta vísindamenn me∂ nokkurri nákvæmni samt sem á∂ur endurgert slík „frummál“ me∂ a∂sto∂ sögulegu saman-bur∂ara∂fer∂arinnar. Sú a∂fer∂ byggist m.a. á πví a∂ bera saman núlifandi mál og elstu form πeirra og πá sérstaklega πau sem vi∂ höfum raunveruleg dæmi um í formi skriflegra heimilda. Í dag eru á Nor∂urlöndum mál af πremur mismunandi ættum og sambandi∂ milli einstakra me∂lima í hverri ætt er hægt a∂ setja fram á eftirfa-randi hátt (sjá mynd 3):

∏a∂ er mikilvægt a∂ greina á milli norrænu málanna – sem er samheiti yfir nor∂urgermanskan undirflokk indóevrópsku ættar-innar, π.e. dönsku, sænsku, norsku, færeysku og íslensku – og

Nor∂ur-landamálanna sem einnig ná yfir mál úr bæ∂i úrölsku ættinni, π.e.

samísku og finnsku, og úr eskimóísk-aleúsku málaættinni, π.e. græn-lensku.

Nánar ver∂ur fjalla∂ um indóevrópsku málaættina sí∂ar en fyrst koma nokkur or∂ um hinar tvær málaættirnar.

Grænlenska er af eskimóísk-aleúsku ættinni vegna πess a∂ Græn-lendingar e∂a inúítar, eins og πeir nefna sig sjálfir, eiga sína mállegu ættingja í vestri – í Nor∂ur-Ameríku – yfir Nor∂ur-Kanada og Alaska, til Aleúteyja fyrir sunnan Beringshafi∂ (sjá grein um grænlensku).

Málaættarnafni∂ úralska gefur til kynna a∂ málvísindamenn álíti a∂ tungumál Finna og Sama eigi rætur sínar a∂ rekja til nágrennis Úralfjalla í Rússlandi. Úralska málaættin nær ekki a∂eins yfir margs konar litla málaflokka í Rússlandi heldur einnig stórt evrópskt mál,

ungversku, auk eistnesku sem er bæ∂i mállega og landfræ∂ilega næsti

nágranni Finna. Reyndar eru finnska og eistneska svo náskyldar a∂ málin eru a∂ hluta til au∂veldlega gagnkvæmt skiljanleg. En skiln-ingurinn er oftast a∂eins á annan veginn – Eistarnir eru miklu dug-legri vi∂ a∂ skilja finnsku en Finnar eistnesku! (sjá grein um finnsku). Hi∂ sama á einnig vi∂ ví∂a annars sta∂ar í heiminum a∂ fólk í litlu málsamfélagi á au∂veldara me∂ a∂ skilja „stóra“ máli∂ en öfugt. ∏etta sjáum vi∂ m.a. á sambandinu á milli lítilla og stórra norrænna mála. ∏eir allra duglegustu eru πeir sem tilheyra minnsta norræna málsamfélaginu e∂a um πa∂ bil 55.000 Færeyingar. ∏eir skilja allvel

öll norræn mál – a∂ me∂talinni dálítilli íslensku. Aftur á móti reka

Svíar oftast lestina en πeir mynda stærsta norræna málsamfélagi∂, næstum πví níu milljónir. Rannsóknir hafa sµnt a∂ Svíar skilja bæ∂i dönsku og norsku verr en Danir og Nor∂menn skilja sænsku (sjá grein um samísku).

Í πeim skilningi, sem vi∂ leggjum í tungumál, er vart hægt a∂ reikna me∂ samísku sem a∂eins einu máli. Ólíkustu samísku „mál-lµskurnar“ eru eins ólíkar og til dæmis skandinavíska og πµska, π.e.a.s.

indóevrópsk úrölsk eskimóísk-aleúsk

germönsk finnsk-úgrísk

norræn (= nor∂urgermönsk) samísk austursjávarfinnska

danska sænska norska færeyska íslenska (nor∂ursamíska, finnska grænlenska lúlesamíska,

su∂ursamíska ...)

Mynd 3: Málafjölskyldur og Nor∂urlandamálin

]

w

]

w

]

w

]

w

_]

_w

]

w

]

w

]

w

]

]

]

]

]

w

]

w

]

w

_{]w ]w}

a∂ fólk, sem talar πessar mállµskur, skilur ekki hva∂ anna∂ (sbr. kaflann um samísku). Af πví lei∂ir a∂ Samar frá mismunandi samískum mál-svæ∂um geta oftast ekki tala∂ saman á samísku en ver∂a a∂ notast vi∂ sameiginlegt erlent tungumál. Í reynd er πa∂ oftast máli∂ sem flestir tala í vi∂komandi landi (norska, sænska, finnska e∂a rússneska). Sam-eiginlegt erlent tungumál af slíkum toga, sem tala∂ er af fólki sem á ólík mó∂urmál, er kalla∂ lingua franca.

Lingua franca er í dag nota∂ um hvert

πa∂ mál sem fólk me∂ mismunandi mó∂urmál notar í samskiptum sín í milli án πess a∂ nokkurt af πví eigi πetta tiltekna mál a∂ mó∂urmáli. Nú á tímum er πa∂ oftast enska sem hefur πetta hlutverk í stórum heimshlutum en í πeim ríkjum, sem á∂ur tilheyr∂u Sovétríkjunum, er πa∂ rússneska. Í Afríku geta tungumál gömlu nµlendu-veldanna (enska, franska og portú-galska) πjóna∂ πessu hlutverki en einnig sta∂bundin afrísk mál (t.d. svahílí í Austur-Afríku).

Bókstaflega πµ∂ir lingua franca samt sem á∂ur ,franskt mál‘, en πetta heiti átti upprunalega ekki vi∂ πa∂ sem vi∂ πekkjum sem frönsku heldur

blendingsmál, π.e.a.s. einfalt hjálparmál

sem enginn hefur sem mó∂urmál en er nota∂ πegar fólk, sem ekki á sameigin-legt mó∂urmál, talar saman. Hin upp-runalega lingua franca var blendingsmál me∂ afar einfaldri málfræ∂i, byggt á or∂um úr mismunandi rómönskum málum (sérstaklega próvönsku, ítölsku og spænsku) og sem var nota∂ í vi∂skiptum kringum Mi∂jar∂arhafi∂

í mörg hundru∂ ár frá mi∂öldum og fram á nítjándu öld. Nú á tímum eru til mörg blendingsmál í ö∂rum heims-hlutum og eru πau oftast bygg∂ á or∂um úr tungumálum evrópsku nµlendnanna (einkum ensku og frönsku).

Fyrr á tímum var einnig til blendingsmál í Skandinavíu, rússanorska, sem var nota∂ í svokalla∂ri „pomorverslun“ í Nor∂ur-Noregi á milli Rússa og Nor∂manna frá átjándu öld allt fram a∂ fyrri heimsstyrjöld. Or∂in í rússa-norskunni voru a∂ hluta til sótt í rúss-nesku og hluta til norsku en einnig µmis önnur evrópsk mál (ensku, πµsku og hollensku).

Pomor er rússneskt or∂ sem πµ∂a

má á íslensku sem strandbúar e∂a fólk sem bµr vi∂ hafi∂.

Tilvísanir í vefföng πar sem hægt er a∂ lesa meira um lingua franca,

pomor-verslun og rússanorsku eru á bls. 74.

∏a∂ kemur ekki sérstaklega á óvart a∂ tungumál sem eiga engan sannanlegan sameiginlegan uppruna séu afar ólík. En innan ein-stakra málaætta er oft mikill munur á µmsum „fjölskyldume∂lim-um“. ∏etta á sérstaklega vi∂ innan úrölsku ættarinnar og ekki sí∂ur innan indóevrópsku ættarinnar sem nú ver∂ur athugu∂ nánar.

Indóevrópska málaættin

Sá sem fyrstur teikna∂i ættartré indóevrópsku málaættarinnar var ∏jó∂verjinn August Schleicher (1821-1868). Ættartré hans leit svona út:

∏etta ber a∂ skilja á πann hátt a∂ Schleicher taldi a∂ frumindó-evrópska hafi fyrst skipst í tvær „greinar“ – „arísk-grísk-ítölsk-kelt-nesku“ greinina og „germansk-slav„arísk-grísk-ítölsk-kelt-nesku“ greinina – Eftir πetta hafi sí∂an hver πessara flokka skipst áfram í tvennt og svo koll af kolli. Hver πessara skiptinga var aflei∂ing πess a∂ πa∂ haf∂i komi∂ fram mismunur á mállµskum innan upprunalega einslits indóevrópsks

Mynd 4: Hi∂ indóevrópska ættartré Schleichers. Nútímamálin fjögur, sem standa skáletru∂ ne∂st á „trénu“, eru ekki me∂ hjá Schleicher; πeim hefur veri∂ bætt vi∂ hér. Hvers vegna einmitt πessi mál hafa veri∂ valin sem dæmi ver∂ur ljóst af framhaldinu.

]

w

]

w

]

]

w

]

] w

]

]

]

]

w

]

w

]

w

]

w

]

w

]

w

]

w

]

w

]

w

]

w

]

]

]

]

w

]

]

]

]

]

]

w

]

] w

]]w

]

]

]

w

aríska ítalska-keltneska baltneska-slavneska

indverska íranska gríska albanska ítalska keltneska slavneska baltneska germanska

frummáls. Slíkur mállµskumunur ver∂ur oftast til eftir a∂ hlutar

af upprunalegum πjó∂flokki yfirgefa „frumheimili∂“ (ekki er vita∂ hvar πa∂ hefur veri∂) og taka sér bólsetu á afar mismunandi stö∂um.

Hinar svoköllu∂u landfræ∂ilegu mállµskur – π.e.a.s. landfræ∂ilega mismunandi talmál e∂a πa∂ sem vi∂ köllum venjulega mállµskur – ver∂a oftast til vegna einhvers konar náttúrulegra hindrana. ∏a∂ sem skilur a∂ mállµskur eru fyrst og fremst miklar landfræ∂ilegar vegalengdir e∂a náttúrumyndanir eins og há fjöll og ófærir skógar e∂a mµrlendi sem gera hvers konar dagleg samskipti erfi∂. ∏a∂ er ekki fyrr en me∂ nútímafjölmi∂lum – ekki síst rafrænum – a∂ vi∂, í fyrsta sinn í sögunni, getum átt samskipti vi∂ hvern sem er án tillits til náttúrulegra hindrana e∂a fjarlæg∂ar. Fólksflutningar til fjar-lægra sta∂a fyrr á tímum höf∂u πess vegna óhjákvæmilega í för me∂ sér a∂ til ur∂u mismunandi mállµskur sem me∂ tímanum ur∂u ólíkari og komu smám saman í veg fyrir málsamskipti á milli mismunandi hópa brottfluttra.

Ef vi∂ lítum á „tré∂“ á mynd 4 sem lµsingu á πví sem er raun-verulega líkt og ólíkt í mismunandi málum í dag er sennilegt a∂ líkani∂ standist nokku∂ vel. Mál, sem eru á sömu grein, eru líkari en

Uppruni indóevrópsku málanna er enn óljós, bæ∂i hva∂ var∂ar tíma og sta∂. Algengast er a∂ líta svo á a∂ öll indóevrópsku málin eigi rætur a∂ rekja til eins frumforms sem var eitt samræmt mál fyrir u.π.b. 5-6000 árum og var tala∂ af hópi fólks sem bjó einhvers sta∂ar fyrir nor∂an e∂a sunnan Svartahaf – um πa∂ eru vísinda-menn ekki sammála.

Fyrsti hópurinn, sem yfirgaf „frum-heimili∂“, var sennilega sá sem seinna var∂ kunnur sem hettítar, forn

menn-ingarπjó∂ austarlega í Litlu-Asíu. Sumir vísindamenn álíta a∂ πessi brott-flutningur hafi or∂i∂ fyrir a∂ minnsta kosti 4000 árum. Seinna hafi mismun-andi hópar – indóíranir, slavar, keltar og

germanir – reika∂ í mismunandi áttir,

πannig a∂ smám saman breiddust indó-evrópsku málin um alla Evrópu og stóran hluta Asíu. Á sí∂ari nµlendu-tímum hafa indóevrópsk mál eins og enska, spænska, franska og portúgalska brei∂st út til allra heimsálfa á jör∂inni.

mál sem tilheyra mismunandi greinum. Franska, pólska og πµska eru mjög ólík mál, πrátt fyrir a∂ ∏µskaland sé bæ∂i nágrannaland Frakklands og Póllands. Ástæ∂a πess, a∂ tungumálin eru svo ólík, er a∂ greinarnar, sem πau tilheyra, skiptust fyrir afar löngu. ∏au hafa πess vegna haft langan tíma til πess a∂ πróa sérkenni sín.

Ef πjó∂arbrot, sem upphaflega tala∂i sama mál, skiptir sér í marga hópa sem ekki hafa nein samskipti sín á milli mun πa∂ smám saman hafa mikil áhrif á máli∂. Og a∂alástæ∂a πess er sú einfalda sta∂reynd a∂ fólk lifir ekki a∂ eilífu. ∏ar me∂ er hægt a∂ segja a∂ máli∂ mótist aftur hjá hverri kynsló∂, πa∂ ver∂ur til í bernsku á grunni πess máls sem barni∂ heyrir í umhverfi sínu. ∏á er ekkert merkilegt a∂ til ver∂i smávegis mis-munur á πví máli, sem eldri kynsló∂in talar, og πví máli sem börnin „búa til“. Frá sjónarhorni eldri kynsló∂arinnar talar unga fólki∂ ekki „rétt“ mál en ef nógu margir ungir gera sömu „villuna“ ver∂ur „villan“ smám saman nµ regla. Sem raunverulegt dæmi getum vi∂ teki∂ or∂i∂ tak, sem í dag getur haft tvenns konar afar ólíka merkingu í norsku. Vi∂ tölum um tak (πak) á húsi og vi∂ getum „ta et tak“ (teki∂ taki) ef gripi∂ er fast um eitthva∂. Í eldri norrænu voru πetta tvö or∂ sem voru borin fram á mismunandi hátt: Um a∂ grípa fast í eitthva∂ var sagt tak en um húsπak var sagt πak, me∂ sama hljó∂i fremst í or∂inu og th-hljó∂i∂ í enska or∂inu

thing. Öll skandinavísku málin hafa fyrir

löngu sí∂an tapa∂ th-hljó∂inu og πa∂

ger∂ist a∂ mestum hluta πegar á mi∂öldum. ∏etta er dæmi um „fram-bur∂arvillu“ sem festi rætur um alla Skandinavíu. Á Íslandi hefur mismunin-um á π og t aftur á móti veri∂ haldi∂ svo a∂ πar er ennπá tala∂ um tak (a∂ grípa í eitthva∂) og πak (húsπak).

En tungumáli∂ hefur frá fornu fari einnig breyst á Íslandi – a∂eins ekki næstum πví jafnmiki∂ og í Skandinavíu. Dæmi um πa∂ er sérhljó∂inn y, sem or∂inn er a∂ i í íslenskum frambur∂i, πannig a∂ Íslendingar bera nútí∂ sagn-anna biter og flyter fram eins og rímor∂:

bítur og flítur (aftur á móti eru πær

skrifa∂ar á mismunandi hátt: bítur og

flµtur). ∏ar me∂ getum vi∂ slegi∂ πví föstu

a∂ fólk í Skandinavíu hafi gert sumar „villur“ sem ekki hafa fest rætur á Íslandi á me∂an Íslendingarnir hafa gert a∂rar „villur“ sem ekki eru algengar í Skan-dinavíu.

Mergur málsins er sem sagt sá a∂ πa∂ eru ekki allir sem gera sömu „villurn-ar“ πótt tungumáli∂ hafi í upphafi ver∂i líkt. Ef fólk bµr nógu lengi a∂skili∂ mun óhjákvæmilega ver∂a mismunur á máli πess vegna πess a∂ fólk gerir mis-munandi „villur“ vi∂ ólíkar a∂stæ∂ur.

∏µska og íslenska eru ekki heldur mál sem eru gagnkvæmt skilj-anleg en πau eru líkari hvort ö∂ru en málin í nágrannalöndunum πremur πrátt fyrir mikla landfræ∂ilega fjarlæg∂ á milli ∏µskalands og Íslands. Fyrst πµska og íslenska eru svona lík mál hlµtur πa∂ a∂ stafa af skyldleikanum, bæ∂i eru germönsk mál.

Ættartré∂ og norræn mál

Séu norrænu málin sett inn í ættartré∂ fæst ni∂ursta∂a sem er ekki alveg í samræmi vi∂ πa∂ sem venjulega er tali∂ líkt og ólíkt me∂ málunum fimm:

Mynd 5: Skipting norrænna mála á ættartrénu

Ef πetta tré er „lesi∂“ á sama hátt og indóevrópska tré∂ í kaflanum hér á undan ætti norska a∂ líkjast íslensku og færeysku meira en sænsku og dönsku. ∏etta vita allir Nor∂menn a∂ er ekki rétt. Nor∂menn skilja dönsku og sænsku frekar au∂veldlega, sænsku meira a∂ segja næstum jafnvel og mó∂urmál sitt, á me∂an bæ∂i færeyska og íslenska eru framandi tungumál. Í πessu tilviki er πa∂ ekki rétt a∂ mál, sem eru nálægt hvert ö∂ru á „greinunum“, líkist einnig hvert ö∂ru á πann hátt a∂ πau séu gagnkvæmt skiljanleg – πa∂ á nefnilega ekki vi∂ „kvistina“ πrjá ( íslensku, færeysku og norsku) á vesturnorrænu greininni. Samtímis eru kvistirnir tveir (sænska,

danska) á austurnorrænu greininni bæ∂i gagnkvæmt skiljanlegir og

skiljanlegir gagnvart einum af vesturnorrænu kvistunum (norsku). Hér er πví ekki hægt a∂ nota ættartré∂ sem vegvísi til πess a∂ finna hva∂ er líkt og ólíkt me∂ nútímamálum, enginn fullvita ma∂ur myndi halda πví fram a∂ norska líktist íslensku og færeysku meira en sænsku og dönsku.

frumnorræna

vesturnorræna austurnorræna

íslenska færeyska norska sænska danska

]

]

w

]

]

]

]

w

]]

_{]] w}

]

]

w

]

]

_w

]

]

w

]

]

w

Hvers vegna rætt er um „austurnorrænu“ gagnstætt „vestur-norrænu“ ver∂ur athuga∂ nánar seinna. Sökum ákve∂inna sögu-legra ástæ∂na er ekki rétt a∂ nota ættartré∂ til πess a∂ sµna fram á hva∂ er líkt og ólíkt me∂ norrænum nútímamálum. En fyrst skul-um vi∂ huga betur a∂ stórskul-um flokki norrænna mála sem tilheyrir indóevrópsku málaættinni, germönsku málunum.

Germanska málaættin

Í dag dreifast germönsk mál út um mestan hluta jar∂arinnar. ∏a∂ ger∂ist fyrst og fremst vegna seinni tíma nµlendna e∂a á rúmlega sí∂ustu 300 árum. ∏rátt fyrir a∂ πessi mál hafi upprunalega veri∂ tölu∂ í Evrópu eru nokkur πeirra tölu∂ mest utan Evrópu – πa∂ á ekki síst vi∂ um heimsmáli∂ svo kalla∂a, ensku.

Reyndar er eitt germanskt mál a∂eins tala∂ í su∂urhluta Afríku, πa∂ er a∂ segja afríkanska. ∏a∂ er fyrst og fremst mó∂urmál hinna svo köllu∂u Búa sem fluttu frá Hollandi á πetta svæ∂i upp úr mi∂ri sautjándu öld.

Jiddíska, evrópska gy∂ingamáli∂, byggist a∂allega á πµsku en

einnig nokkrum undirstö∂uatri∂um úr hebresku. Fyrir seinni heimsstyrjöld tölu∂u langtum fleiri πa∂ en nú. Á πri∂ja áratug sí∂ustu aldar er reikna∂ me∂ a∂ u.π.b. 7 milljónir manna í Evrópu hafi tala∂ πa∂ og á fjór∂a áratug πeirrar aldar eitthva∂ á milli 1 og 1½ milljón manna í Bandaríkjunum. Spurningarmerkin í töflunni merkja a∂ upplµsingar um fjölda vanti.

mó∂urmál manna mó∂urmál manna

mál í Evrópu utan Evrópu

enska 60.000.000 400.000.000 πµska 98.000.000 ? hollenska 21.000.000 ? sænska 9.000.000 ? afríkanska ? 6.000.000 danska 5.300.000 ? norska 4.500.000 ? frísneska 400.000 ? jiddíska ? 400.000 íslenska 280.000 ? færeyska 55.000 ?

Mynd 6: Germönsk mál – fjöldi πeirra sem hefur πau a∂ mó∂urmáli

www

.ethnologue

Hvernig πessi ellefu mál hafa πróast frá hinu upprunalega indó-evrópska frummáli er hægt a∂ lµsa me∂ a∂fer∂inni sem notu∂ er í sögulegum samanbur∂armálvísindum. Og πar er unni∂ út frá lög-málinu um a∂ hljó∂breytingar séu ekki tilviljunarkenndar heldur stµrist πvert á móti af mjög ákve∂num hljó∂lögmálum.

Germanska hljó∂færslan

Mikilvægasta einkenni∂, sem skilur germanska málaflokkinn frá ö∂rum í indóevrópsku málafjölskyldunni, er hljó∂lögmál sem kalla∂ er germanska hljó∂færslan. ∏a∂ er vegna πessarar hljó∂færslu a∂ or∂in far og fe (fé) byrja á f í öllum norrænum málum en t.d. sömu or∂ í latínu byrja á p: pater og pecu (bori∂ fram /peku/ me∂ ú eins og í dönsku e∂a πµsku).

Eins og sjá má eru norrænu nútímaor∂in far og fe (fé) frekar ólík latnesku or∂unum pater og pecu. En sé fari∂ aftur á bak í málsögunni má sjá a∂ samsvarandi germönsk or∂ líkjast πeim latnesku meira og meira. Fyrir πúsund árum – á fornnorrænu – hétu πau t.d. fa∂ir og

fé og ef fari∂ er fimm hundru∂ e∂a πúsund ár lengra aftur í söguna

– í frumnorrænu e∂a frumgermönsku – hétu πau fa∂er og fehu, og πá er bili∂ á milli πeirra og pater og pecu um lei∂ miklu minna.

Taki∂ samt eftir a∂ πessar elstu germönsku or∂myndir byrja á f; annars hef∂i πa∂ sµnt a∂ πær væru ekki germanskar heldur hlytu πær a∂ vera lán frá annarri grein innan indóevrópsku málaættarinnar – e∂a frá allt annarri málaætt.

Heiti∂ fornnorræna er venjulega nota∂ um máli∂ bæ∂i í Noregi og á Íslandi frá πví um 900 og fram til u.π.b. 1350. ∏á voru málin í πessum tveimur löndum næstum πví eins vegna πess a∂ Íslendingar eru a∂ uppruna norskir útflytjendur – sérstaklega frá Vestur-Noregi og πa∂ sama gildir um Færey-inga. Nútímaíslenska og -færeyska eiga πess vegna margt sameiginlegt me∂ mállµskunum í Vestur-Noregi. Ef til vill stafar πetta a∂ einhverju leyti af

sameiginlegum uppruna e∂a, eins og a∂rir halda fram, sí∂ari tíma sam-skiptum vi∂ Noreg.

Á fornnorrænu máli eru til miklar bókmenntir sem fyrst og fremst eru verk Íslendinga – íslensku mi∂alda-bókmenntirnar á mó∂urmálinu eru langtum fjölbreyttari og áhrifameiri en á öllum ö∂rum norrænu málunum samanlagt. Mestur hluti verkanna er var∂veittur í handritum sem flest eru frá πrettándu öld.

Erf∂aor∂, tökuor∂ og a∂komuor∂

Tali∂ er a∂ or∂, sem „fylgja hljó∂lögmálunum“, eins og sjá má í dæmunum far og fe, hafi veri∂ til í málinu frá alda ö∂li og af πeim sökum eru πau erf∂aor∂.

Öll or∂, sem svara til or∂a sem byrja á p, hafa samt sem á∂ur ekki breyst vegna germönsku hljó∂færslunnar. Í nútímagermönskum málum er til dæmis til fjöldi or∂a sem byrja á pater- e∂a patr- eins og t.d. paternalisme og patriark. Öll πessi or∂ hafa einnig eitthva∂ „fö∂urlegt“ yfirbrag∂ og πa∂ er ekki af tilviljun. ∏etta eru svoköllu∂ tökuor∂ e∂a a∂komuor∂ sem eru leidd af latneska (e∂a gríska) or∂inu pater.

Á sama hátt er lµsingaror∂i∂ pekuniær leitt af latneska or∂inu

pecu. Í Róm hinni fornu var nefnilega pecu (húsdµr, nautgripir)

e∂lileg-Dönsk og sænsk mál voru πegar or∂in nokku∂ frábrug∂in á tímaskei∂i fornnorrænu, πa∂ er a∂ segja a∂ skip-ting í mállµskur innan norrænu málanna var πegar hafin. ∏egar mátti sjá a∂ danskan fór a∂ greinast frá.

Frumnorræna er elsta formi∂ af

germansks máls sem til eru áπreifan-legar heimildir um í formi skriflegra minnisvar∂a. Frumnorræna hefur a∂eins var∂veist í áletrunum me∂ sér-stöku germönsku stafrófi sem nefnist

rúnir. Flestar rúnir minna á latnesku

bókstafina sem nota∂ir eru í dag og πa∂ bendir til a∂ sá e∂a πeir sem bjuggu rúnirnar til πekktu eitt e∂a fleiri stafróf sem notu∂ voru í löndunum umhverfis Mi∂jar∂arhafi∂. Elstu rúna-ristur eru frá πví um 200 e. Kr. og fram undir 500 var frumnorræna tölu∂ í allri Skandinavíu – og tiltölulega einslit. Fræg-asta rúnaáletrunin er á drykkjarhorni úr gulli sem fannst ni∂urgrafi∂ ári∂

1734 vi∂ πorpi∂ Gallehus á Su∂ur-Jótlandi. Í πµ∂ingu hljó∂ar textinn πannig: Ég Hlégestr frá Holti (e.t.v. sonur

Holts ) ger∂i horni∂.

Hve nærri πetta mál liggur frum-germönsku má sjá me∂ eftirfarandi samanbur∂i πar sem áletrunin á gull-horni∂ er „πµdd“ yfir á allt frá endur-ger∂ri frumgermönsku a∂ nútímager-manska málinu gotnesku, sem er πekkt af biblíuπµ∂ingu, og yfir á hi∂ verulega yngra norræna mál (*tákni∂ framan vi∂ áletrunina merkir a∂ ekki séu til neinar beinar heimildir um πetta málstig).

FRUMGERMANSKA(u.π.b. 200 f. Kr.)

*Ek Hlewagastiz hultijaz hurnan tawido-n

FRUMNORRÆNA(á 5. öld)

Ek HlewagastiR holtijaR horna tawido

GOTNESKA(á 4. öld)

Ik Hliugasts hulteis haúrn tawida

NORRÆNA(frá u.π.b. 1000)

ur ver∂mælir, samanber a∂ lausafé merkti á fornnorrænu liggjanda

fé en húsdµr ganganda fé.

∏ess vegna er ekki hægt a∂ nota a∂komuor∂ til πess a∂ sanna skyldleika mála. ∏á væri út frá „norrænum“ or∂um eins og sauna og sisu e∂a anorakk og kajakk hægt a∂ draga πá ályktun a∂ norræn mál væru skyld finnsku e∂a grænlensku en πví er ekki πannig fari∂. A∂komuor∂ sµna aftur á móti a∂ samskipti hafa fari∂ fram á milli πeirra sem tölu∂u útflutnings- og innflutningsmálin.

Erf∂aor∂ í málinu tilheyra gjarnan πví

sem vi∂ teljum grunnor∂afor∂a eins og töluor∂ (sbr. a∂ ofan) og heiti á nán-ustu líffræ∂ilegum ættingjum, sbr. fa∂ir,

mó∂ir, systir og bró∂ir. Ef vi∂ lítum meira

a∂ segja til a∂eins fjarskyldari ættingja finnum vi∂ oft a∂komuor∂, sbr. onkel,

tante, nevø og niese í skandinavískum

málum, sem öll eru tekin úr frönsku, gagnstætt norrænum erf∂aor∂um (samsetningum) eins og fö∂urbró∂ir/

mó∂urbró∂ir, farbror/morbror, faster/ moster (fars/mors søster) og systkinabarn, søskenbarn.

A∂komuor∂ skiptast oft í svoköllu∂

tökuor∂ og framandor∂. ∏a∂ sem mi∂a∂

er vi∂ í πessari skiptingu er hversu „framandi“ or∂i∂ er. Ef or∂ er svo vel a∂laga∂ málinu a∂ a∂eins málvísinda-menn geta sé∂ e∂a heyrt hvort or∂i∂ er upprunalega innflutt er πa∂ oftast

tökuor∂. ∏etta á t.d. vi∂ um skandinavísk

or∂ sem upprunalega koma frá ger-manska „systurmálinu“ lágπµsku – a∂eins πeir sem πekkja málsöguna vita a∂ or∂ eins og prate, snakke og språk eru flutt inn úr lágπµsku en samheitin

tale, tunge og mål eru norræn erf∂aor∂.

Ef vi∂ πekktum ekki málsöguna gæti πessu allt eins veri∂ öfugt fari∂.

Sú sta∂reynd a∂ lágπµsku or∂in eru svo líti∂ framandi er sennilega hvoru tveggja um a∂ kenna a∂ πau hafa veri∂ notu∂ í skandinavískum málum mjög lengi – flest frá πví um mi∂aldir – og a∂ lágπµska er náskylt germanskt systur-mál norrænu systur-málanna. Af πeim sökum πurftu or∂in ekki a∂ taka miklum breyt-ingum til πess a∂ renna inn í máli∂ svo líti∂ bar á – or∂in πrjú a∂ ofan heita t.d. praten, snakken og sprake á lágπµsku.

Hins vegar hafa or∂ eins og

konver-sere og lingvistikk framandi yfirbrag∂.

∏au eru samsett úr πáttum sem ekki er hægt a∂ skilja umsvifalaust. Erf∂aor∂ og tökuor∂ me∂ fleiri en tveimur atkvæ∂um eru hins vegar oftast sett úr skiljanlegum πáttum, sbr.

sam-tale og språk-viten-skap. Or∂ eins og konversere og lingvistikk kalla margir

πess vegna framandor∂. Framandi yfirbrag∂ or∂a er oft vegna πess a∂ πau eru fengin a∂ láni úr fjarskyldari málum – hin tvö sí∂astnefndu eru t.d. úr latínu. En framandleikinn getur líka veri∂ vegna πess a∂ or∂in eru nµinnflutt.

Skandinavía: Mismunandi mál e∂a bara mállµskur?

Landfræ∂ilegt svæ∂i, πar sem talmál breytist á πann hátt a∂ nágrann-ar geta alltaf tala∂ hver vi∂ annan á mó∂urmálinu og πannig a∂ hvorugur πurfi sérstaka πjálfun e∂a kennslu til πess a∂ skilja hinn, er kalla∂ mállµskusamfella. Hér á eftir má sjá hverju hægt er a∂ hug-sa sér a∂ menn úr πremur stórum skandinavískum borgum myndu svara væru πeir spur∂ir hvar πeir byggju. Hér myndí skilningur ekki valda vandamáli πrátt fyrir a∂ ekki sé um nágrannaborgir a∂ ræ∂a. Athugi∂ a∂ stafsetningin sµnir frambur∂inn en ekki hvernig stafsett er á hef∂bundnu ritmáli.

Nµ or∂, innflutt úr ensku eins og

know-how og goodwill, koma au∂veldlega upp

um sig bæ∂i vegna πess hvernig πau eru skrifu∂ og fram borin. Hins vegar eru sennilega engir nema málvísindamenn sem vita a∂ gamalt innflutt or∂ eins

og kex á uppruna sinn í enska or∂inu

cakes – hér er a∂lögun a∂ íslenskri

málger∂ alger bæ∂i hva∂ var∂ar staf-setningu og frambur∂. Kex telst πess vegna greinilega til tökuor∂a en ekki framandor∂a.

Svæ∂isbundnar mállµskur í Skandinavíu mynda πannig eina mállµskusamfellu. Ef fer∂ast er su∂ur um Finnmörku í Noregi eftir Noregi, Svíπjó∂ og Danmörku til Su∂ur-Jótlands e∂a vestur frá Austurbotni í Finnlandi í gegnum Nor∂ur-Svíπjó∂ a∂ vesturströnd Noregs myndu nágrannamállµskur alltaf vera gagnkvæmt skiljanlegar. Fjarlæg∂armál

Ef t.d. bóndi úr Älvdalen í Svíπjó∂ og sjóma∂ur frá Vestur-Jótlandi í Danmörku ætlu∂u a∂ tala saman hvor á sinni svæ∂isbundnu mállµsku myndu πeir lenda í vandræ∂um. Vegna πess a∂ älvdals-mál og vesturjóska eru augljóslega ekki gagnkvæmt skiljanleg, πau teljast til ólíkra fjarlæg∂armála. ∏rátt fyrir πa∂ tilheyra πessi tvö tal-mál sömu tal-mállµskusamfellu sökum πess a∂ πa∂ eru engin mikil-væg skil milli svæ∂isbundinna mállµskna milli Dalanna og Vestur-Jótlands. Um er a∂ ræ∂a hægfara breytingu.

Langi πig a∂ heyra hvernig älvdalska og jóska hljóma getur∂u fundi∂ hljó∂dæmi á πessum vefsvæ∂um:

swedia.ling.umu.se

www.statsbiblioteket.dk/dlh

Fjarlæg∂armál

Á landamærasvæ∂inu milli Svíπjó∂ar og Noregs er πa∂ næstum πví pólitísk ákvör∂un a∂ ákve∂a hvort telja á mállµsku til sænsku e∂a norsku – sums sta∂ar hafa landamærin reyndar færst til sí∂ustu hundra∂ árin – Jämtland og Härjedalen voru t.d. norsk svæ∂i fyrir 1645. Hins vegar er mjög au∂velt a∂ greina hvort Nor∂ma∂ur talar samísku e∂a norsku e∂a hvort Finni talar finnsku e∂a sænsku. Í πeim tilvikum er ekki um neina hægfara breytingu a∂ ræ∂a heldur er πa∂ spurning um anna∂hvort e∂a.

∏a∂ leikur heldur enginn vafi á πví hva∂a mál er tala∂ á landamæra-svæ∂i ∏µskalands og Danmerkur πótt möguleikarnir geti veri∂ margir og fjarlæg∂ milli mála miklu minni. Hér mætast nefnilega πrjár mismunandi germanskar mállµskur: su∂urjóska, lágπµska (= ni∂urπµska) og nor∂urfrísneska. ∏ar a∂ auki eru í dag margir sem tala bæ∂i ríkisdönsku og háπµsku á landamærasvæ∂inu. ∏rátt fyrir a∂ bili∂ á milli málanna sé langtum minna en á milli finnsku og sænsku eru ríkisdanska og háπµska ekki heldur millili∂alaust gagnkvæmt skiljanlegar. Í öllum πessum tilvikum er sem sagt um a∂ ræ∂a mismunandi fjarlæg∂armál vegna πess a∂ nágrannarnir skilja ekki mál hinna nema πeir hafi lært πa∂.

Ekki er til neitt vi∂urkennt sta∂la∂ ritmál fyrir πessar πrjár mállµskur. Á heimasí∂um, sem eru á sló∂unum hér á eftir, má lesa meira um hverja mállµsku og m.a. sjá a∂ til eru margar ólíkar hugmyndir um hvernig á a∂ lµsa

frambur∂inum. Sá sem talar frísnesku í dæminu hér á eftir er frá bæ sem á háπµsku heitir Niebüll (formi∂ Naibel er svokalla∂ „Algemeyn Nedersaksisch Schryvwyse“ π.e.a.s. almennur lágsax-neskur ritháttur).

Um su∂urjósku, lágπµsku og nor∂urfrísnesku

Lágπµska: www.lowlands-l.net www.rostra.dk/platt Frísneska: www.lowlands-l.net Su∂urjóska: www.dialekt.dk