II ÑÀËÁÀÐ:
ÌÎÍÃÎË ÕÝË, ÑΨËÛÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ
SECTION II:
MONGOLIAN LANGUAGE AND CULTURE AND THEIR URGENT PROBLEMS
Ñàëáàð õóðàëäààíû äàðãà: Àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî (Ìîíãîë) Chairman of the Section: Academician D.Tumurtogoo (Mongolia) Ñàëáàð õóðàëäààíû îðëîã÷ äàðãà: Ïðîôåññîð Ø.×îéìàà (Ìîíãîë) Vice-chairman of the Section: Professor Sh.Choimaa (Mongolia) Ñàëáàð õóðàëäààíû ýðäýìòýí
íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà: Äîêòîð Ý.Ï¿ðýâæàâ (Ìîíãîë)
Scientifi c Secretary of the Section: Doctor E.Purevjav (Mongolia)
This Proceedings was prepared by the IAMS Secretariat
Editor-in-chief Tumurtogoo D.
Executive Secretary Purevjav E.
Technical Editor Altantsetseg M, Battulga M.
Computer Typist Narantuya Ch.
--- Editorial Address: Sukhbaatar Square-3
Ulaanbaatar-11, P.O. 20A Mongolia
Offi ce of the IAMS Secretariat
E-mail: iams@magicnet.mn
Phone/Fax: 976-11-261328
Phone: 976-11-262553, 262491
3
II ÑÀËÁÀÐ ÕÓÐÀËÄÀÀÍ: ÌÎÍÃÎË ÕÝË, ÑΨËÛÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ ÀÃÓÓËÃÀ (CONTENTS)
Ä.Òºìºðòîãîî. II ñàëáàð õóðàëäààíû ä¿íãèéí òóõàé ñîíñãîë . . . 5
ÌÎÍÃÎË ÕÝËÝÝÐÕ ÈËÒÃÝË Àìàðæàðãàë Á (Ìîíãîë). ªðíºä Äîðíîä õàëõûí çàðèì ñàëáàð àìàí àÿëãóóã õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà . . . 6
Áàäìààíÿìáóó Ä (Ìîíãîë). Ìîíãîë õýëíèé õýìæýý èëýðõèéëýõ ç¿é òîãòîë . . . 9
Áàçàððàã÷àà Ì (Ìîíãîë). Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ¿ã á¿òýõ ¸ñ . . . 16
Áàéãàëñàéõàí Ñ (Ìîíãîë). “Òîëáî íóóð” òóóæèéí ò¿¿õ - óðàí ñàéõíû ¿íýíèéã òîäðóóëàõ àñóóäàëä . . . 23
Áàò-Èðýýä¿é Æ (Ìîíãîë). Ìîíãîë õýëíèé òîîíû áîëîí õýìò ¿ãèéí ñóäàëãààíû àñóóäàëä . . . 26
Áàÿíñàí Æ (Ìîíãîë). Ìîíãîë õýëíèé õîðøîî ¿ãèéí ñóäëàëûí øèíý ïàðàäèãìûí çàðèì àñóóäàë (Õýëíèé ñýòãýë ñóäëàë, õýëíèé ñî¸ë ñóäëàëûí àñïåêò) . . . 28
Áàÿðñàéõàí Á (ÎÕÓ). Òóâà õýëíèé ìàëûí íýðøëèéã ìîíãîë õýëýíä õàðüöóóëàí ñóäëàõ íü . . . 30
Áåíæàìèí Áðîñèã (Øâåä). Äóíäàä çóóíû ìîíãîë õýëíèé áàéäàë, ýõ ¿¿ñâýð, öàãèéí àéí ä¿ðýì . . . 33
Áèëã¿¿äýé à (Ìîíãîë). “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íû ñóäëàà÷äûí áèé áîëãîñîí “øèíý äîìîã” . . . 38
Áîëä Ë (Ìîíãîë). “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íû ¿ãèéí ñàíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àñóóäàëä . . . 41
Á¿ðíýý Ä (Ìîíãîë). ¯íäýñíèé íîìûí ñàíãèéí ìîíãîë áè÷ìýë Ãàíæóðûí òºãñãºëèéí ¿ãýýñ îð÷óóëàã÷èéã òîäðóóëàõ íü . . . 45
Âàí Ìàíäóãà (ÁÍÕÀÓ). Ñ.Áóÿííýìýõèéí íàìòàð äàõü çàðèì ýíä¿¿ðëèéã àðèëãàõ àñóóäàëä. . . 48
Â.Çèêìóíäîâà (×åõ). Øèíæààíû øèâýý÷¿¿äèéí àä ºâ÷èí çàñëàãà ìîíãîë àíäàéòàé õîëáîãäîõ òóõàé . . . 53
Ãàëáààòàð Ä (Ìîíãîë). Ñîöèàëèñò ðåàëèçì áà ñèñòåìèéí õàíäëàãà . . . 57
Ãàëáàÿð à (Ìîíãîë). “×èíãèñèéí åñºí ºðëºãòýé ºí÷èí õ¿¿ãèéí öýöýëñýí øàñòèð” çîõèîëûí óòãà ñàíààíû çàðèì îíöëîã . . . 63
Ãàëñàí Ñ (Ìîíãîë). XXI çóóíû õýë øèíæëýëèéí õàíäëàãà . . . 69
Äàâààäàãâà Á (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë õýë ç¿éí ñóäëàë äàõü íýãýí îíîëûí àñóóäàë . . . 71
Äóëàì Ñ (Ìîíãîë). Õàðü ãàðàëòàé ¿ëãýð äîìãèéí èäýýøèõýä àðõåòèïèéí íºëºº: ýíýòõýã - òºâä - ìîíãîë äîìîã ç¿éí æèøýýí äýýð . . . 74
Çàÿàáààòàð Ä (Ìîíãîë). Õýâèéí á¿òýýâðèéí ò¿¿õýí õóâüñëûã ñóäëàõ àñóóäàëä . . . 82
È Ñîíã-Ãþ¿ (ÁÍÑÓ). Ñîëîíãîñ õýëòýé õàìààðàë á¿õèé õÿòàí õýëíèé ¿ãñèéí òóõàé . . . 87
Èéäà Æ¿í (ßïîí). Ìîíãîë õýëíèé ¿éë ¿ãèéí íºõöºë “-íý, -â, -ëýý, -æýý”-ãèéí çîõèîìæëîõ áàéãóóëàëòûí òóõàé . . . 89
Êèì Êè Ñîíü (ÁÍÑÓ). Ìîíãîë áà Ñîëîíãîñûí ç¿éð öýöýí ¿ãýíä ãàð÷ áóé ºíãºíèé áýëãýäýë áà õýëíèé òîãëîîìûí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà . . . 91
Êèòàì¿ðà Àêèõèäý (ßïîí). “Àâàâ” ãýäýã ¿éë ¿ãèéí õýëáýðèéí õýðýãëýãääýã äàâòàìæèéã òîîëñîí íü. . . 96
Ëóâñàíäîðæ Æ (Ìîíãîë). “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íû õÿòàä ãàëèã, ìèí õàäìàë áà åâðîïûí õýëí¿¿äèéí îð÷óóëãûí òóõàé . . . 98
Ìàêî Ô¿æèé (ßïîí). “Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îî”-íû íýãä¿ãýýð áèåèéí òºëººíèé ¿ãèéí îëîí òîîíä íóóãäñàí ó÷èð øàëòãààíûã øèíæëýõ íü . . . 105
Ìàíñàí (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë ¿íäýñòýí: “Ìàíãîë-Ìîíãîë” õýìýýõ íýðèéäýë . . . 108
̺ºìºº Ñ (Ìîíãîë). Ôîíåìèéí îíîëûí øèíý íýýëòèéí àñóóäàëä. . . 115
Îêàäà Ê (ßïîí). Öýíäèéí Äàìäèíñ¿ðýí áà ñîöèàëèñò ìîäåðíèçàöè . . . 116
Îþóíáàäðàõ Ä (Ìîíãîë). Ìîíãîëûí õ¿¿õäèéí óðàí çîõèîëä îð÷óóëãûí çîõèîëûí ¿ç¿¿ëñýí íºëºº . . . 119
ªíºðáàÿí Ö (Ìîíãîë). Ìîíãîë õýëýíä òóññàí õèéñâýð (äîòîîä) åðòºíöèéí ä¿ð çóðàã. . . 124
Ï¿ðýâ-Î÷èð Á, Áààñàíáàò Ä (Ìîíãîë). Ìîíãîë õýëíèé “íàì” õýìýýõ ¿ãèéí ó÷èð, óòãûí ºðãºñºë, õýðýãëýýíèé ýðãýí òîéðîí . . . 131
Ðàâäàí Ý (Ìîíãîë). Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí íýðèéí õýëáýð - óòãà ç¿éí õýâ øèíæèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í . . . . 136
Ðèí÷èíäîðæ (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë áààòàðëàã òóóëèéí ¿¿ñýë õºãæëèéí òóõàé . . . 140
Ñàìáóóäîðæ Î (Ìîíãîë). Ìîíãîë ÿðèàíû õýëíèé òºâøíèé àñóóäàëä . . . 159
Ñàðóóë-Ýðäýíý Ì (Ìîíãîë). Îð÷èí öàãèéí õàëõ ìîíãîë õýë íü õ¿í áà õ¿í áóñûí õýë ç¿éí àéòàé áîëîõ íü . . . . 163
Ñîäáààòàð (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë õýëíèé çàðèì ¿éë ¿ã á¿òýýõ äàãàâðûí ¿¿ñýë ãàðëûí àñóóäàëä . . . 167
Ñî¸ëìàà (ÁÍÕÀÓ). Mèíèé öóãëóóëñàí âàãèíäàðà ¿ñãèéí ñóðâàëæèñ. . . 182
Ñóíäóåâà Å. (ÎÕÓ). Ìîíãîë õýëí¿¿ä äýõ ÿçãóóðûí (R) ¿ñãèéí àðãààð ìýäðýí õ¿ðòýõèéã èëýðõèéëýõ . . . 195
Ñ¿ìáýðáàò (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë õýëíèé øèíý ¿ãñ õèéãýýä íèéãìèéí àìüäðàë . . . 197
¯ìýòàíè Õèðîþêè (ßïîí). Ìîíãîë õýëíèé íýð ¿ã, ýñ òóñàõ ¿éë ¿ã õî¸ðîîñ á¿ðýëäñýí õýëëýã¿¿äèéí çàðèì îíöëîã. . . 200
Õàáóíîâà Å.Ý (ÎÕÓ). “Æàíãàð” òóóëèéí óëàìæëàë øèíý öàãò . . . 202
Õàøèìîòî Ì (ßïîí). ÌÍÒ-íû õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ç¿éë äýýð ãàðàõ ãàçðûí íýð Šilginčeg - èéí òóõàé . . . 205
Õèøèãòîãòîõ (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë îðäíû äóóíû ýõ áè÷ãèéí ñóäëàë . . . 207
Õºâñãºë Ñ (Ìîíãîë). “Ñàðàí õºõººíèé íàìòàð” æ¿æãèéí ýõ áè÷ãèéí òóõàéä . . . 218
Õºãæèõ (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë ç¿éð öýöýí ¿ãýíä íî¸í íîõîé õî¸ðûã àäèëòãàí ºã¿¿ëñýí íü . . . 222
Öîëîî Æ (Ìîíãîë). Ìîíãîë òóóëèéí áààòðûí îðîí ãýð, îðîìæ áà ò¿¿íèé íýð òîìú¸î, áýëãýäýë . . . 227
Öýðýíñîäíîì Ä (Ìîíãîë). Ìîíãîë òóóëèéí ñóäëàëûí øèíý õàíäëàãà . . . 231
4
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÌÎÍÃÎË× ÝÐÄÝÌÒÍÈÉ X ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÈËÒÃÝ˯¯Ä
Öýöýíöîãò (ÁÍÕÀÓ). Ìîíãîë õýëíèé ¿éë ¿ãèéí õýâèéí îíöëîãèéí òóõàé ºã¿¿ëýõ íü. . . 235
×îéæè (ÁÍÕÀÓ). Òºâä sa-skya Donrub áà ò¿¿íèé ìîíãîë îð÷óóëãà . . . 247
×îéìàà Ø (Ìîíãîë). “Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îî”- íû õýëíèé ñóäàëãààã ýðõýìëýõ íü . . . 253
×óëóóíáààòàð Ë (Ìîíãîë). Ìîíãîë ¿ãèéí ýíåðãè . . . 262
×óëóóíäîðæ Á (Ìîíãîë). Õýë øèíæëýë: øèíýëýã õàíäëàãà . . . 266
Øèáàÿìà Þ (ßïîí). Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí äàõèí ìàíäàëò . . . 270
ßìàäà Þ¿õýé (ßïîí). Ìîíãîë òºðºë õýëíèé ç¿¿í çàõ - äàãóóð õýë ò¿íã¿¿ñ òºðºë õýëýýñ àâòàãäñàí íºëºº íü . . 273
ßìàêoøè ßñ¿õèðî (ßïîí). Õàìíèãàí ìîíãîë õýëíèé ýçýìøèã÷ èëð¿¿ëýõ àðãà . . . 277
ÄÎÊËÀÄÛ ÍÀ ÐÓÑÑÊÎÌ ßÇÛÊÅ Áàäìàåâà Ë.Á (Ðîññèÿ). Ñëîæíûå ñèíòàêñè÷åñêèå êîìïëåêñû áóðÿòñêèõ ëåòîïèñíûõ òåêñòîâ. . . 285
Áàçàðîâà Â. (Ðîññèÿ). Óíèôèêàöèÿ ïèñüìåííîñòè ìîíãîëüñêîãî ïðîñòðàíñòâà â 1920-ûå ãîäû. . . 289
Ãåäååâà Ä.Á (Ðîññèÿ). Î ïàäåæíûõ ïîêàçàòåëÿõ â ÿçûêå ïèñüìåííîãî ïàìÿòíèêà “Çèíçèëèíñêèå ïîñòàíîâëåíèÿ” . . . 292
Ãåðàñèìîâè÷ Ë.Ê (Ðîññèÿ). Íåêîòîðûå îñîáåííîñòè â ëèðè÷åñêîé ïðîçû Ä.Áàòáàÿðà . . . 296
Äàøèáàëîâà Ä. (Ðîññèÿ). Íàó÷íîå íàñëåäèå Í.Í.Ïîïïå: íåèçâåñòíûå àðõèâíûå ìàòåðèàëû. . . 301
Äîíãàê À.Ñ (Ðîññèÿ). Ìîíãîëîÿçû÷íûé ôîëüêëîð æèòåëåé þãî - âîñòî÷íîé Òóâû . . . 304
Äîíãàê Ó.À (Ðîññèÿ). Ïåðâûå îðèãèíàëüíûå ñî÷èíåíèÿ Òóâèíñêîé ëèòåðàòóðû 1920-30-õ ãîäîâ íà ñòàðîìîíãîëüñêîì ïèñüìåííîì ÿçûêå . . . 310
Åôèìîâà Ë.Ñ (Ðîññèÿ). Ìîíãîëüñêèå ïàðàëëåëè â ÿçûêå õîðîâîäíûõ ïåñåí ÿêóòîâ . . . 313
Êîðìóøèí È. (Ðîññèÿ). Ê ýòèìîëîãèè ìîíãîëüñêîãî íàçâàíèÿ ÷èñëèòåëüíîãî “äåñÿòü”. . . 317
Îðóñ-îîë Ñ.Ì (Ðîññèÿ), Òóâèíñêèé è Ìîíãîëüñêèé ýïîñ â ñðàâíèòåëüíûé îñâåùåíèè . . . 321
Ïåòðîâà Ì.Ï (Ðîññèÿ). Ìîäåðíèçì â Ìîíãîëüñêîé ëèòåðàòóðå íà÷àëà XXI â. . . 324
Ïþðáååâ Ã.Ö (Ðîññèÿ). Ôðàçåîëîãèÿ ïàìÿòíèêà Ìîíãîëüñêîãî ïðàâà XVIII â “Õàëõà Äæèðóì” . . . 329
Ðàäíàåâ Â.Ý (Ðîññèÿ). Ñèíòåç âîñòî÷íûõ è çàïàäíûõ ñîñòàâíûõ ÷àñòåé â ìîíãîëüñêîé ëåêñèêîãðàôèè (XIV-XIX ââ.) . . . 333
Ðàññàäèí Â.È (Ðîññèÿ). Î ñèñòåìå íàêëîíåíèé ãëàãîëà â ìîíãîëüñêèõ ÿçûêàõ . . . 335
Ðûêèí Ï.Î (Ðîññèÿ). Ê âîïðîñó ïðèíöèïàõ êèòàéñêîé òðàíñêðèïöèè ìîíãîëüñêîé ëåêñèêè â êèòàéñêî- ìîíãîëüñêîì ñëîâàðå Äàäà þé / áýéëó èþé (êîíåö XVI–íà÷àëî XVII â.) . . . 339
Òàãàðîâà T.Á (Ðîññèÿ). Ñòèëèñòè÷åñêèå ôóíêöèè ñèíîíèìèè ôðàçåîëîãèçìîâ ìîíãîëüñêèõ ÿçûêîâ â õóäîæåñòâåííîé ëèòåðàòóðå . . . 349
Òðîôèìîâà Ñ.Ì (Ðîññèÿ). Î ñòàòóñå êàòåãîðèè îïðåäåë¸ííîñòè-íåîïðåäåë¸ííîñòè â ìîíãîëüñêèõ ÿçûêàõ. . . . 352
×èìèòäîðæèåâà Ã.Í (Ðîññèÿ). Ìîðôîëîãè÷åñêèå è ñåìàíòè÷åñêèå õàðàêòåðèñòèêè ìîíãîëüñêèõ çàèìñòâîâàíèé â ýâåíêèéñêîì ÿçûêå . . . 356
PAPERS IN ENGLISH Ekaterina Sobkovyak (Switzerland). Mongolian Translations of the Prātimoksa Sūtra and Changes in the Transmission of the Special Buddhist Terminology . . . 362
Johnny Baltzeren (Denmark). Mongolise or Westernise (International Collaboration in Educational Change) . . . 375
Koichi H (Japan). Mongolian Translations of Rātnajali; Their Signifi cance in View of Philology and Linguistics . . . 382
Maria Magdolna Tatar (Norway). The Agrarian Terminology of Turkic and Iranian Origin in Western Ìongolian Dialects . . . 388
Nariko Yamaguchi (Japan). Loanwords from Sanskrit in Mongolian Buddhist Scriptures– Focusing on Chapter XXI of the Lalitavistara. . . 394
Natalia Yampolskaya (Switzerland). A Rare Mongolian Translation of the Astasāhasrikā Prajñāpāramitā Sutra . . . 404
Purevjav E (Mongolia). Dictionary of Mongolian in the “Secret History of the Mongols” . . . 407
Yakhontova N.S (Russia). Some texts claiming to be from “The sutra of Golden Light” . . . 409
Yoko Kobayashi (Japan). A preliminary study of Language changes of Mongolian in Inner Mongolia caused by Language contacts with Chinese . . . 412
Woo Sil Ha (Korea). Mongolian Culture and “The World View of Trichotomy (1-3-9-81)” - III:
Focusing on Mongolian Folklore . . . 420
5
II ÑÀËÁÀÐ ÕÓÐÀËÄÀÀÍ: ÌÎÍÃÎË ÕÝË, ÑΨËÛÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÌÎÍÃÎË× ÝÐÄÝÌÒÍÈÉ Õ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ “ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÑΨËÛÍ
ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ” II ÑÀËÁÀÐ ÕÓÐÀËÄÀÀÍÛ ÒÓÕÀÉ
Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòíèé X èõ õóðëûí “Ìîíãîë õýë ñî¸ëûí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä” II ñàëáàð õóðàëäààí íü èëòãýëèéí òîî îëîí áàéñàí ó÷ðààñ:
• “Ìîíãîë õýë øèíæëýë”
• “Ìîíãîë óòãà çîõèîë ñóäëàë”
ãýñýí õî¸ð ñàëáàð õóðàëäààíòàé õóðàëäëàà. Õóðàëäààíä ÁÍÕÀÓ, ÁÍÑÓ, ÁÍÓÓ, ÁÍ×Ó, Äàíè, Ìîíãîë, Íîðâåãè, ÎÕÓ, Òàéâàí, ÕÁÍÃÓ, Øâåä, Øâåéöàðü, ßïîí çýðýã îðíû ìîíãîë÷ ýðäýìòýä îðîëöîæ 85 èëòãýë õýëýëöñýí áîëíî.
Ñàëáàð õóðàëäààíû äàðãààð ïðîô. Ä.Òºìºðòîãîî, Ñ.Áàéãàëñàéõàí, ýðäýìòýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð ïðîô.
Ý.Ï¿ðýâæàâ, Á.̺íõáàÿð íàð àæèëëàñàí áºãººä õóðëûí ÿâöûí äàðãààð Ìîíãîë, ßïîí, Øâåä, ÁÍÑÓ, ÁÍÕÀÓ, ÁÍÓÓ-ûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýä õóðàë äàðãàëàí àæèëëàëàà.
“Ìîíãîë õýë øèíæëýë” ñàëáàð õóðàëäààíû õóâüä “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí”-û õýëíèé îíöëîã, ãàëèãëàõ çàð÷èì, ¿ãèéí ñàíãèéí îíöëîã, àëòàéí õýëí¿¿äèéí õýëõýý õîëáîî, Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí á¿òýö, ¿éë ¿ãèéí òîãòîëöîî, ìîíãîë õýëýíä îðñîí ãàäààä ¿ãñ, áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õèéí òóõàé èëòãýë¿¿ä èõ ñîíèðõîëòîé áàéëàà.
“Ìîíãîë óòãà çîõèîë ñóäëàë” ñàëáàð õóðàëäààíä:
• Ìîíãîëûí àìàí áà áè÷ãèéí óðàí çîõèîë ñóäëàë,
• Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí îíîë ò¿¿õ ñóäëàëûí àñóóäàë,
• Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí õàðèëöàà õîëáîîíû àñóóäàë,
• Ìîíãîëûí óðàí çîõèîëûí àëäàðò äóðñãàë, óðàí á¿òýýëèéí ñóäëàë
çýðýã áàÿëàã àãóóëãà, ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí, óðàí çîõèîë ñóäëàëûí òóëãàìäñàí àñóóäëûã õºíäºæ îíîë àðãà ç¿éí øèíý ñàíàà, ñàíàë ä¿ãíýëò äýâø¿¿ëñýí ýðäýìòäèéí èëòãýë õýëýëöëýý. Òóõàéëáàë:
“Ìîíãîë òóóëü ñóäëàëûí òóõàé, õàðü ¿ëãýð äîìãîîñ ìîíãîë ñî¸ëä ¿ç¿¿ëñýí íºëººíèé òóõàé, óðàí çîõèîëûí áàðèìò óðàí ñàéõàí, ÕÕ çóóíû óðàí çîõèîëûí õºãæèë òºëºâøèë, óðàí ñàéõíû àðãà ìàÿã, ãàäààä íºëºº çýðãèéã
¿çñýí ñîíèðõîëòîé áàðèìò, øèíýëýã ¿çýë ñàíàà á¿õèé èëòãýë¿¿äèéã îíöëîí äóðäàæ áîëíî.
Èéíõ¿¿ Îëîí óëñûí ìîíãîë÷ ýðäýìòíèé Õ èõ õóðëûí “ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÑΨËÛÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ” õýìýýõ II ñàëáàð õóðàëäààí íü Ìîíãîë õýë øèíæëýë, óòãà çîõèîë ñóäëàëûí ºìíº òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëóóäûã õºíäñºí, îíîëûí øèíýëýã ñàíàë ä¿ãíýëò äýâø¿¿ëñýí èëòãýë¿¿ä õýëýëöñýíýýðýý çîðèëãîî á¿ðýí áèåë¿¿ëñýí ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Æè÷: Öààøèä "Ìîíãîë õýë øèíæëýë", "Ìîíãîë óòãà çîõèîë, ñî¸ë ñóäëàë"-ûí àñóóäëûã òóñ òóñàä íü áèå äààñàí ñàëáàð áîëãîõ íü ç¿éòýé õýìýýí ¿çýæ áàéíà.
Àíõààðëàà õàíäóóëñàíä áàÿðëàëàà.
Àêàäåìè÷ Ä.Ҫ̪ÐÒÎÃÎÎ
33
II ÑÀËÁÀÐ ÕÓÐÀËÄÀÀÍ: ÌÎÍÃÎË ÕÝË, ÑΨËÛÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ ÄÓÍÄÀÄ ÇÓÓÍÛ ÌÎÍÃÎË ÕÝËÍÈÉ ÁÀÉÄÀË, ÝÕ ¯¯ÑÂÝÐ, ÖÀÃÈÉÍ ÀÉÍ Ä¯ÐÝÌ
Áåíæàìèí Áðîñèã (Øâåä) Äóíäàä çóóíû ìîíãîë õýëíèé ¿éë ¿ãñèéí òàëààðõ ñóäàëãààíû àæëóóä íü èõýâ÷ëýí ¿éë ¿ãèéí äàãàâðûí õýëáýð áîëîí õ¿éñ, îëîí òîîíû àéí òàë äýýð òºâëºðñºí áàéíà. ÄÇÌÕ-íèé áàéäëûí àé, öàãèéí àé ãýõ ìýò÷èëýí
¿¿ðãèéí òàëààñ ¿éë ¿ãèéã ñóäàëñàí ñóäëàë öººõºí. Îzàwà (1961, 1965), Íàñàíóðò (1989), Ñýöýí (1993) íàð èõýâ÷ëýí òóñëàõ ¿éë ¿ãèéã ñóäàëæ “áóñàä÷”, “áèå÷” ãýñýí õî¸ð áàéìæ õàíäëàãûí óòãûã îëæ áàéñàí. Ãýñýí ÷ òýð áàéìæèéí óòãûã òîäîðõîéëîõäîî Chafe, Nichols 1986, Willet 1988 çýðýã íîì ºã¿¿ëýëä ìýäýýíèé ýõ ¿¿ñâýðèéí àéí òóõàé áè÷ñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã àâ÷ ¿çýýã¿é òóë õàðüöóóëñàí õýë øèíæëýëýýð áàòàëñàí òîäîðõîéëîëòûã õýðýãëýýã¿é áàéíà. Ñàÿ ë Matsuoka (2008) áàéäëûí àé, Street (2008, 2010) ºíãºðñºí öàãèéí äàãàâðûã õàðüöàíãóé íàðèéí ñóäàëñàí áàéíà. Õàðèí áàéäàë, öàã, ýõ ¿¿ñâýðèéí àé ãýñýí àíãè áèå áèåòýéãýý ñàëøã¿é õîëáîîòîé òóë ÄÇÌÕ-íèé áàéäàë, ýõ ¿¿ñâýð, öàãèéí àéí ä¿ðìèéã îäîî õ¿ðòýë çàäëàí øèíæèëæ ¿çýýã¿é áàéíà.
Ýíý ñóäàëãààíäàà áè ºã¿¿ëáýðèéí ýöýñò èëýðõèéëýõ áàéäàë, ýõ ¿¿ñâýð, öàãèéí àéã çàäëàí øèíæëýõèéí òóëä ÄÇÌÕ-íèé ýõ áè÷ãýýñ Íóóö òîâ÷îî, äºðâºí õÿòàä-ìîíãîë áè÷ýýñ (1335, 1338, 1346, 1362), Ýöýã ýõýý õ¿íäýòãýõ
¸ñ (Xiao Jing) ãýñýí 6 ýõ áè÷ãèéã íàðèéí çàäëàí øèíæèëæ, áàñ ººð õýäýí ýõ çîõèîëîîñ æèøýý òàòñàí. Çàäëàí øèíæëýëèéí ¿ð ä¿íä, ÄÇÌÕ-ýíä áàéäëûí àé íü öàã áîëîí ýõ ¿¿ñâýðèéí àéíààñ ÷óõàë áàéíà ãýæ ¿çâýë çîõèíî:
Òºãñººã¿é áàéäàë
1¿ðãýëæèëæ áàéãà à áàéäàë
(progressive )
çóðøèë, õàíäëàãà, ÷àäâàð çààõ áàéäàë
(habitual, attitudinal, potential) åðºíõèéëñºí áàéäàë (generic)
îäîî -mU -yU
-n bu-yu
ºíãºðñºí -n bü-lüge
/ -n a-juγu -QU bü-lüge
/ -QU a-juγu
èðýýä¿é -QU (-mU je, -d je)
Òºãñ áàéäàë
òºãñ áàéäàë (perfective)
òºãññºí áàéäàë (perfect) ¿ð ä¿íãèéí áàéäàë (resultative)
“áîäèò” (“factual”) -bA -GsAn -jU a-mu -GA
øóóä ìýäýãäýæ ºíãºðñºí -lUGA -GsAn bü-lüge -jU bü-lüge -GA bü-lüge
Øóóä áóñ ìýäýãäýæ ºíãºðñºí
-jUGU -GsAn a-juγu -jU a-juγu
Ýíý àíãèëàëûí ¿íäñèéã íàðèéí íîòëîí áàðèìòëàõûí òóëä íèëýýä èõ çàé õýðýãòýé òóë ýíä çºâõºí çàäëàí øèíæëýëèéí òàéëáàð ºãüå.
Òºãñººã¿é áàéäëûí ò¿âøèí
¯ðãýëæëýõ áàéäëûí ò¿âøèíä, -yU åðºíõèé áà õóâèðàëòã¿é ¿íýí èëòãýí ãàðãàõóéã (ïðîïîñèòèîí) èëýðõèéëæ áàéãàà òóë îäîî áîëîí èðýýä¿é öàãèéí ÿëãàà ãàðäàãã¿é. Öººõºí õýäýí òîõèîëäîëä -yU áàñ ºíãºðñºíä õóâèðàëòã¿é ¿íýí èëòãýí ãàðãàõóéã èëýðõèéëæ áàéíà.
(1) boγda sayi-d öber-ün gem-iyen üje-yü / maγu-i kümün busu-d-un gem-i eri-yü (Subhāitaratnanidhi §109)
“Áîãä ñàéä ººðèéí ãýìýý óõààðäàã. / Ìóó õ¿ì¿¿ñ áóñäûí ãýìèéã ýðäýã.’
(2) edeger üile-s-i irgen-i jasa-basu irgen orγan coγ jali-d-aca ayu-ju aγali aburi in-u taγala-yu, üligerle-jü enggesige-yü. (Xiao Jing 20b:6-21a:2)
“[Ýçýí õààí] ýäãýýð ¿éëñèéã áèåë¿¿ëæ, èðãýíèéã çàñâàë èðãýí íü ýðõ ìýäëýýñ íü àéãààä ààëü àâèðûã íü òààëíà, ¿ëãýðëýí äàãàíà.’
(3) ecige eke-dür in-u tabiγla-n cida-juγui. egün-ü siltaγa-bar esen bü-küi-dür ecige eke-yin sedkil amu-yu taqil taqi- basu sür-tür an-u kür-te-yü. tegü-ber delekei ulus joqira-ju tübsigeridü-ged ada tüligen ülü bolu-n todqor-tu samaγu üile-s ese kü edü-jügü. (Xiao Jing 15a:3-15b:3)
“[Äýýð ¿åèéí áîîë] ýöýã ýõäýý [=ýçýíäýý] ¿éë÷èëæ ÷àäæýý. ¯¿íèé øàëòãààíààð àìüä áàéõàä ýöýã ýõèéí ñýòãýë àìàð, [òýäãýýðèéã íàñ áàðñíû äàðàà] òàõèë òàõèõàä ñ¿íñýíä íü õ¿ðòæýý. Ò¿¿ãýýð äýëõèé óëñ çîõèöîæ, ò¿âèãøýýëã¿é ãàé ãàìøèã ãàðàõã¿éãýýñ áîëæ ¿éìýýí ñàìóóí ÷ ãàðàõã¿é áàéñàí.’
-yU-òàé õàðüöóóëàõàä -mU òèéì òîãòâîðòîé áèø îäîî öàãèéí ¿ðãýëæèëæ áàéãàà áîëîí çóðøèë, õàíäëàãà,
÷àäâàð ãóðâûã èëýðõèéëæ áîëíî. ¯ðãýëæèëæ áàéãàà öàãèéã -n bu-yu ãýäãýýð ìàø òîä èëýðõèéëýõ áîëîìæòîé
áàéñàí ÷ ãýñýí -mU ÷ èéì óòãûã èëýðõèéëæ áàéñàí.
34
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÌÎÍÃÎË× ÝÐÄÝÌÒÍÈÉ X ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÈËÒÃÝ˯¯Ä
(4) edüge-ki Mongγol irgen bicig erdem ese ber sur-basu nige-ken üge ügüle-kü dütüm üile üi[l]edü-kü dütüm erten-ü sece-d sayi-d[-un] üile-dür toqiyaldu-n neyil-mü (HYMB 1338:17-18)
“Îäîîãèéí ìîíãîë÷óóä áè÷èã ýðäìèéã ñóðàõã¿é áàéãàà ÷ ãýñýí íýãõýí ¿ã õýëýõ ýñâýë ¿éë ¿éëäýõ ¿åä ýðòíèé ñýöýä ñàéäûí ¿éëòýé íèéöäýã.’
(5) Qoaqcin emegen bos-cu ügüle-rün “Eke eke öter bos. Qajar derbelü -müy; tübüriün sonos-ta-mU ” (§98:
2425-27)
2“Õîàã÷èí ýìãýí áîñ÷ ºã¿¿ëð¿¿í “Ýõ ýý, ýõ ýý, õóðäàí áîñ! Ãàçàð äýðâýëæ áàéíà, òºâºð㺺í ñîíñîãäîæ áàéíà.”’
3(6) dabaan deere niken hulaan deel-tü eme güün Temüjin je kee-n yeke dawu-ar qayila-n uyila-n bayi-qu-yi Ciŋgis qahan öesün sonos-cu “Yaun güün-ü eme teyin qayila-n bu-yu” kee-n asa-ura güün ile-be; tere güün od-cu asaq-basu tere eme güün ügüle-rün “Sorqan_šira -yin ökin bi; Qadaan nere-tey. Ere-yi min-u ende ceri :-üd bari-ju ala-n bu-yu.
Ere-yü-en ala-qda-run Temüjin -i ere-yi min-u abura-tuqay kee-n uŋši-ju qayila-ju uyila-BA bi kee-be. (§146, 4455- 4464)
“Äàâààí äýýð íýã óëààí äýýëòýé ýì õ¿í “Òýì¿¿æèí ýý” ãýæ èõ äóóãààð õàéëàí óéëæ áàéõûã ×èíãèñ õààí ººðºº ñîíñîîä “ßìàð õ¿íèé ýì òèéí õàéëæ áàéíà” ãýæ àñóóõààð õ¿í èëãýýñýí. Òýð õ¿í î÷èæ àñóóõàä òýð ýì õ¿í ºã¿¿ëð¿¿í “Ñîðõàí øàðûí îõèí áè, Õàäààí íýðòýé. ͺõðèéã ìèíü ýíä öýðã¿¿ä áàðüæ àëæ áàéíà. ͺõðèéãýý àëóóëàõäàà Òýì¿¿æèí íºõðèéã ìèíü àâàðòóãàé ãýæ õàéëàí óéëæñàí áè ãýñýí.’
Áîëçîõ íºõöºë ¿éë ¿ãèéí äàðàà ýñâýë je ãýäýã ñóë ¿ãòýé õîëáîäãäñîí ¿åä -mU èðýýä¿é öàãèéã çààäàã áàéñàí
÷ ýíãèéí ¿åä èðýýä¿éã èëýðõèéëäýãã¿é áàéñàí. Òèéì ó÷ðààñ èðýýä¿éí óòãà áàéõã¿é ãýæ õýëæ òààðàà. -mU ñàÿ ºíãºðñºí ¿éëèéã çààõàä ¿éë õàðèí ºã¿¿ëñýí ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëæ ë áàéãàà ñàíààã òºð¿¿ëæ áàéñàí áîëîëòîé.
(7) Yeki-gse:-d Qoŋqota:n te:de. Öcigen Qasar -i ömöre-jü janci-ju gü bü-leey. Edöe basa ene Odcigin -i yeki-n qoyina-ca-an sögöd-ge-müy. (§245, X363-66)
“Õîíõîòîí ÿàñàí! Ñàÿ Õàñðûã õàìòàð÷ çîäîæ áàéëàà. Îäîî áàñ Îä÷èãèíûã ÿàæ õîéíîîñîî ñºãä¿¿ëæ áàéíà/
áàéñàí âý!’
ªíãºðñºí öàã ãýâýë -n bü-lüge (øóóä áóþó ýñâýë øóóä áóñ ìýäñýí) áîëîí -n a-juγu (øóóä áóñ ìýäñýí)
¿ðãýëæèëæ áàéãàà áîëîí çóðøèë çýðýã áàéäëûã èëýðõèéëäýã áàéñàí. Õàðèí -QU bü-lüge / -QU a-juγu ãýäýã ºíãºðñºíä èðýýä¿é öàãèéã çààäàã á¿òýýâýð, çóðøëûí áàéäëûí ñàíààã èëýðõèéëäýã áàéñàí. ªíãºðñºíä áèåëýãäýýã¿é ÿìàð íýã ¿éë áàéäëûã ÷ èëýðõèéëäýã áàéñàí.
(8) Tere qurim bidan -aca Belgütey jasa-ad Ciŋgis qahan -u aqta bari-ju bayi-n bü-lee; Jürki:n -ece Büri bökö tere qurim jasa-n bü-lee. Bidan-u kirüese-ece QadagiΧday güün cilbur qulaq-uqsan-i qulaqay bari-juuy. Büri bökö tere güü-ben hoyimas-cu ... (§131, 4083-87)
“Òýð áàÿðûã áèäíèé òàëààñ Áýëã¿òýé çîõèîí áàéãóóëààä ×èíãèñ õààíû àãòûã áàðèàä çîãñ÷ áàéëàà.
Æ¿ðõèíýýñ Á¿ðè áºõ òýð áàÿðûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéëàà. Áèäíèé ìîðèíû óÿíààñ Õàäàãèäàé õ¿í öóëáóóð õóëãàéëàõàä íü õóëãàé÷èéã áàðüæýý. Á¿ðè áºõ òýð õ¿íè㠺캺ð÷ ...’
(9) irgen imayi ecige [me/si]tü kündüle-n a-juγu ... mön nasu büri ügüler-ün namayi irgen mede-gül-ün tüsi-besü.
mön ene kü jasa-n cida-qu bü-lüge bi keme-n a-jugu. (HYMB 1338: 3-5)
“Èðãýä ò¿¿íèéã ýöýã ìýò õ¿íäýòãýæ áàéæýý. Áàñ æèë á¿ð ºã¿¿ëð¿¿í “íàìàéã èðãýäèéã ìýä¿¿ëæ ò¿øâýë áàñ
¿¿íèéã ÷ çàñ÷ ÷àäàõñàí áè ãýæ õýëæ áàéæýý.’
(10) Söni:d büri cewgen šira güün ger-ün erüge dotoqa-yin gege-er oro-ju keeli min-u bili-jü gegeen in-u keeli -tür min-u šiŋge-gü bü-lee. (§21, 1130-32)
“Øºíº á¿ð öàãààí øàð õ¿í ãýðèéí ºðõ, òîòãîíû ãýãýýãýýð îðîîä õýâëèéã ìèíü èëýýä ãýãýý íü õýâýëä ìèíü øèíãýäýã áàéñàí.’
(11) Namayi ünen bol-qa-ju qubcasun nada ög-cü asara-qu bü-lee; bi morin unu-ad üje-tele edüy jaura ülü=ü ire-gü bü-lee (§145, 4426-28)
“Íàäàä èòãýæ õóâöàñ ºã÷ àñðàõñàí. Áè ìîðü óíààä õîæèì èðýõñýí áèø¿¿?’
je ãýäýã ñóë ¿ãòýé õàìò -mU íü õàðüöàíãóé õ¿÷òýé òààìàãëàë áîëîí -d íü õ¿í èíãýõ ñàíààòàé áàéãààã èëýðõèéëäýã áàéñàí ÷ ãýñýí çºâõºí -QU íü èðýýä¿é öàãèéã çàéëøã¿é áîëîí ÷ºëººòýéãýýð èëýðõèéëäýã áàéñàí.
-mU ãàíöààðàà èðýýä¿é ýñâýë îäîî öàãèéí óòãûã èëýðõèéëæ áàéãàà íü òîäîðõîéã¿é òîõèîëäîë áàéòàë çºâõºí èðýýä¿é öàãèéã òîä èëýðõèéëýõ òîõèîëäîë áàéõã¿é. Õàðèí îäîî öàãèéã òîä èëýðõèéëýõ òîõèîëäîë öººíã¿é.
Òèéì ó÷ðààñ -mU èðýýä¿éí öàãèéí óòãàòàé áàéñàí ãýæ ¿çýõ íü ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çýæ áàéíà.
(12) Qahan soyurqa-asu nama-yi güün-e bodo-da bol-qa-ju asara-mU. (§155, 5225-26)
“Õààí ñî¸ðõâîë íàìàéã õ¿íýýð áîäîæ àñðàíà.’
(13) Nayman-u Taya qan qor cin-u ab-ura ire-müy. Nama-yi baraun qar bol-Ø kee-jü ire-jüü; bi ese bol-BA. (§190, 7145-47)
“Íàéìàíû Òàÿí õàí õîðûã ÷èí àâõààð èðæ áàéíà (/?èðíý). Íàìàéã áàðóóí ãàð áîë ãýæ àñóóæ èðñýí. Áè
õàðèí áîëñîíã¿é.’
35
II ÑÀËÁÀÐ ÕÓÐÀËÄÀÀÍ: ÌÎÍÃÎË ÕÝË, ÑΨËÛÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ (14) Teb teŋgeri edöe ire-gü. Cida-quy-aca ker ba üyiled-üesü ci mede-Ø (§245, X379-80)
“Òýâ Òýíãýð îäîî èðíý. ×àäàõ ¿éëýýñ þó ¿éëäýõèéã ÷è ººðºº ìýä!’
Òºãñ áàéäëûí ò¿âøèí
Òºãñ áàéäëûí ò¿âøèíä, þóíû ºìíº -bA, -lUGA, -jUGU ãýñýí ãóðâàí á¿òýýâðèéí ÿëãàà ÷óõàë. Street áàãøèéí ñóäàëñíààð, -lUGA íü øóóä õàðñàí (ýñâýë ¿éëèéí ÷èìýýíýýñ ñîíññîí) íºõöºë áàéäàë áîëîí -jUGU íü
¿éëèéí ¿ð ä¿íãýýñ ä¿ãíýæ ìýäñýí ýñâýë ¿éë òîõèîëäñíûã õ¿íýýñ ìýäñýí íºõöºë áàéäàëä õýðýãëýãäýæ áàéñàí.
Õýëñýí ç¿éëýý ÿìàð áàðèìòààñ ìýäñýí âý ãýäãèéã èëýðõèéëýõ óòãàç¿éí àéã àíãëè õýëýýð “evidentiality”, ôðàíö õýëýýð æààõàí îíäîî ìàÿãààð “mediatif” ãýæ íýðëýñýí. ¯¿íòýé íèéöýõ ìîíãîë ¿ã áàéõã¿é òóë ¿¿íèéã ìîíãîë õýëýýð”ìýäýýíèé ýõ ¿¿ñâýðèéí àé” ýñâýë òîâ÷èëñíîîð”ýõ ¿¿ñâýðèéí àé” ãýæ íýðëýâýë çîõèõ áàéõ.
4(15) Moŋqol-un ceri-üd Saari Keer-i büte-tele bawu-lua (§193, 7251-52) “Ìîíãîëûí öýðã¿¿ä Ñààðü õýýðèéã ä¿¿ðòýë áóóëàà.’
(16) üdür geyi-n bara-asu šitüldü-jü qono-qsa-d ceri-üd söni bö-ed budara-juuy; güreele-gse-d irgen “küŋke-n ülü cada-qu-n’ kee-n güreele-gse-d qajar-aca ese gödöl-jüüy (§146, 4450-53)
“ªäºð áîëîõîä áàéëäàõààð áýëýí õîíîñîí öýðã¿¿ä øºíºäºº áóòðàí äóòààæýý. Õ¿ðýýëñýí õ¿ì¿¿ñ “áèä ãàðãàæ ÷àäàõã¿é” ãýæ õ¿ðýýëñýí ãàçðààñ õºä뺺ã¿é.’
(15)-èéã õýëñýí Íàéìàí öýðýã ìîíãîë÷óóäûã áèø, õàðèí ãàëûã íü õàðñàí áîëîâ÷ ººðºº õàðñàí ãýæ áîäîîä èíãýæ ÿðüæ áàéñàí. Error! Reference source not found.-ä çàðèì öýðýã øºíèéí ¿åýð çóãòñàí ãýæ òýäíèé áàéõã¿é áàéãàà áàéäëààñ ë ä¿ãíýæ áîëíî. Àñóóõ ºã¿¿ëáýðò, -lUGA íü àñóóñàí õ¿í áîëîí ººðèéí ìýäýõ ç¿éëèéí òàëààð òîäîòãîõ àñóóëò òàâèæ áàéòàë -jUGU íü õàðèóëòûã ä¿ãíýí ìýäýæ áîëîõ àñóóëòûã òàâüæ áàéñàí.
(17) Erte üdür bida yau kee-ldü-leey? (§136, 4203-04)
“Ýðò ºäºð áèä þó õýëýëöëýý?’
(18) Mün gü dayisu sedki-jü oorcaq bol-ju yabu-juu. Edöe yau görü-re ire-jüü? (§156, 5262-63)
“̺í ÷ äàéñàí øèã ñýòãýæ øîîâäîðëîãäñîí õ¿í áîëæ ÿâæýý. Îäîî þó òàãíàõààð èðæ?’
Èíãýæ ¿çâýë õàðèí -bA õýçýý õýðýãëýäýã áàéñàí âý ãýñýí àñóóäëûã õàðèóëàõàä õýö¿¿ ë áàéíà. Íóóö òîâ÷îîíä -bA íü 1000 îð÷èì óäàà õýðýãëýãäñýí áàéòàë -jUGU 250 îð÷èì óäàà, bü-lüge ãýñýí ¿ãèéã õàñâàë -lUGA 100 ÷ õ¿ðýõã¿é óäàà õýðýãëýãäýæ áàéñàí. -lUGA èõýâ÷ëýí (9:1) èø òàòñàí ÿðèàíû õýëýíä õýðýãëýãäýæ áàéòàë -jUGU èø òàòñàí õýëýíä íýã èõ òîõèîëäîîã¿é (1:5), õàðèí -bA ÿðèà áîëîí áè÷ãèéí õýëýíä èõ òîõèîëääîã (1:2). Èø òàòñàí ºã¿¿ëáýðèéí äîòðîî -bA áîëîí -lUGA ãýäãýýð òýìäýãëýñýí ºã¿¿ëáýðò ÿðèã÷ íü èõýâ÷ëýí (78%) ¿éëèéí îðîëöîã÷ áàéòàë -jUGU áîë çºâõºí 13%-èéí òîõèîëäîëä îðîëöîã÷òîé òîõèîëäîæ áàéíà. -bA ýõ ¿¿ñâýðèéí óòãàã¿é ÷ ãýñýí ýíý àéòàé ÿàæ õîëáîãäîæ áàéñàí íü òîäîðõîéã¿é. Ìàãàäëàëûí ÿëãàà áàéâàë -bA ìàãàä ç¿éë áîëîí -lUGA çºâõºí øóóä ìýäñýí, õàðèí áîäèòîîð òîîöîîã¿é ç¿éëèéã èëýðõèéëæ ìàãàäã¿é. Õ¿íèé ìýäðýõ¿é íü õÿçãààðëàãäìàë äóòóó òóë õ¿í þì ìýäýðñýí ÷ ãýñýí ýíý íü ìýäëýã áèø ãýæ ¿çýæ áîëîõ áºãººä ýíý íü áàñ õ¿í àìüòíû õýëýíä èëýðõèéëýõ àðãà áàéãàà (Lazard 1999, Johanson 2006) ãýæ îéëãîâîë èéìýðõ¿¿ òàéëáàðëàëò òààð÷ ìàãàäã¿é. Ýíý àñóóäëûã õýí ÷ ñóäëààã¿é áîëîâ÷ Street (2010)-èéí ñàíàë áîëãîñîí íýð òîì¸î õýðýãëýæ -bA çýðãèéã”áîäèò” (”factual”) ãýæ îð÷óóëñàí áàéíà.
ªíãºðñºí öàãèéí áóñàä ò¿âøèíä áîäèò, øóóä ìýäñýí áîëîí äàì ìýäñýí ãýñýí 3 õýñýãòýé àíãèëàë áàéõã¿é.
ßàãààä ãýâýë ºíãºðñºí öàãèéí áóñàä õýëáýð äàíäàà òóñëàõ ¿éë ¿ãýýñ õàìààð÷ áàéíà. ªíãºðñºí öàãèéí óòãûã èëýðõèéëäýã òóñëàõ ¿éë ¿ã çºâõºí bü-lüge, a-juγu õî¸ð. a-ba, a-luga, bü-jügü áîë òóí õîâîðõîí, *bü-be ãýæ îãò áàéõã¿é. (Ýíý òóõàé Ozawa 1965, Íàñàíóðò 1989, Ñýöýí 1993 äýëãýðýíã¿é ñóäàëñàí.) Òèéì ó÷ðààñ -GsAn bü-lüge, -GsAn a-juγu ãýõ ìýò õýëáýð áàéòàë *-GsAn a-ba/bü-be ãýæ àëãà. Street áàãøèéí àæèãëàñíààð õàðèí bülüge òóñëàõ
¿éë ¿ãèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõäýý øóóä áóñ ìýäñýí òîõèîëäîëä ÷ õýðýãëýãääýã, õàðèí a-juγu äàíäàà øóóä áóñ ìýäñýí ç¿éëèéã ë èëýðõèéëäýã.
Äóíäàä çóóíû ìîíãîë õýëíèé -GsAn a-juγu / bü-lüge ºíãºðñºíä òºãññºí áàéäëûã èëýðõèéëæ áàéñàí.
(19) Erde üdür-ece Tatar irgen ebüge:-s ecige:-s-i bara-qsan bü-lee. Ebüge:s ecige:s-ün ösöl ösö-jü kisal kisa-ju ciün-tür üli-jü kidu-ju ala-ju ög-üyE. (§154, 5194-97)
“Ýðò ºäðººñ Òàòààðóóä ìàíàé ýöýã ºâãºäèéã õîðëîñîí áàéíà. Ýöýã ºâãºäèéí ºøºº àâ÷ Òàòààðóóäûã òýðýãíèé áóëä õýìæèæ õÿäàæ àëæ ºãüå!’
(20) Altan qan Juŋdu -da-ca qar-urun Juŋdu dotor-a Qada -yi lyušyu bol-qa-n tüši-jü od-uqsan a-juu. Ciŋgis qahan Juŋdu -yin altan möŋgün ed aurasun yau ke in-u toola-ul-urun Öŋgür bawurci Arqay_qasar Šigi_qutuqu qurban-i ile-bAy. E:de qurban-i ayis-ay kee-n Qada esergü uqdu-n alta-tay har-tay aurasu bari-ad Juŋdu dotor-a-ca qar-cu esergü ire-bAy. (§252, Y148-55)
“Àëòàí õàí Æóíãäóãýýñ ãàðàõäàà õîòîä Õàäà-ã çàõèðàã÷ áîëãîîä îäñîí áàéæýý. ×èíãèñ õààí, Æóíãäó áàëãàñíû àëò, ìºíãº, ýä àãóóðñ á¿õíèéã òîîëóóëàõààð ¯íã¿ð áóóð÷, Àðõàé Õàñàð, Øèõèõóòóã ãóðâûã èëãýýñýí.
Ýíý ãóðâûã î÷èõîä Õàäà óãòàæ àëòòàé, õýýòýé ýä àãóóðñûã áàðèàä Æóíãäó äîòðîîñ ãàð÷ óóëçñàí.’
Ýõíèé æèøýýíä Òàòààðóóä Ìîíãîë÷óóäûí äýýäñèéã õîðëîñíîîñ áîëæ òýäãýýðèéã îäîî óñòãàæ áîëîõ áàéäàë
¿¿ññýí áàéñàí. ͺ㺺 æèøýýíä Àëòàí Õàí Æóíãäó õîòîîñ çóãòñàí áàéñàí òóë Õàäà íî¸í òýð õîòûí çàõèðàã÷
36
ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÌÎÍÃÎË× ÝÐÄÝÌÒÍÈÉ X ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÈËÒÃÝ˯¯Ä
áîëñîí áàéæýý. (Ýõ ¿¿ñâýðèéí ÿëãàà áàñ áàéãàà: Òýì¿¿æèí Òàòààðûí ¿éëýýð ààâã¿é áîëñîí òóë òýäãýýðèéí õàðãèñ ¿éëèéã ººðºº õàðñàí ãýæ õýëýõýýñ, õàðèí Íóóö òîâ÷îîíû çîõèîã÷ Æóíãäó ãýõ ìýò äàéñíû õîòîä ÿã þó òîõèîëäîæ áàéñíûã øóóä ìýäýæ ÷àäñàíã¿é.)
5-GsAn ãýñýí äàãàâàð ºã¿¿ëáýðèéí ýöýñò ìàø öººõºí òîõèîëäîæ áàéñàí òóë ò¿¿íèé óòãûã äàíãààðàà çàäëàí øèíæëýõýä àìàðã¿é. ªíãºðñºí öàã òýìäýãëýæ áàéíà ãýæ õýëáýë óòãàç¿éí ¿¿äíýýñ èéì áèø ãýæ õýëýõ àðãà àëãà. Õàðèí ä¿ðìèéí ¿¿äíýýñ òèéì õîâîðõîí òîõèîëäîõ ºíãºðñºí öàãèéí õýëáýð áàéâàë õà÷èí þì. ªíãºðñºíä òºãññºí áàéäàë áàéãàà áºãººä -GsAn-û äàðààõ òóñëàõ ¿éë ¿ãýýð èëýðõèéëäýã áàéñàí ãýæ ¿çâýë îäîî òºãññºí áàéäàë áàðàã ¿ãç¿éí òºñòýé àðãààð èëýðõèéëäýã áàéñàí áàéõ. Äóíäàä çóóíû áè÷âýð¿¿äýä ºã¿¿ëýõ öàã èõýâ÷ëýí îäîî öàã áèø òóë îäîî òºãññºí áàéäàë áàñ íèëýýä õîâîðõîí áàéæ áîëíî. -GsAn òîõèîëäñîí 8 ýñâýë 9 òîõèîëäëûã çàäëàí øèíæèëáýë áàðèìòëàõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ îäîî òºãññºí áàéäëûí óòãûã îëæ áîëíî.
(21) ene Qunan / qara söni gendü cino / gegeen üdür qara kerie bol-ju / newü-qüy-tür ese ünji-gsen / ünji-küy-tür ese newü-gsen; / busu güün-lüe /buši niur ese jübci-gsen / öš-tü güün-lüe / öere niur ese jübci-gsen. (§210, 9038-42)
“Ýíý Õóíàí, õàð øºíº ãýíä¿¿ ÷îíî, ãýãýýí ºäºð õàð õýðýý áîëæ, í¿¿õýä ¿ëäýõã¿é áàéñàí, ¿ëäýõýä í¿¿õã¿é áàéñàí, ººð õ¿íòýé ººð í¿¿ð ãàðãàõã¿é áàéñàí, ºñòýé äàéñàíòàé ººð í¿¿ð ãàðãàõã¿é áàéñàí.’
×èíãèñ õààí Õóíàíû òóõàé ÿðèõäàà ò¿¿íä ºíäºð öîë õ¿ðòýýõ ãýæ áàéñàí. Ýíý õýëáýð ò¿¿íèé ÿðèàíä ãàð÷
áàéãàà òóë îäîî öàãèéí íºõöºë áàéäàë ÷óõàë. Õóíàíû õèéñýí ¿éë ºíãºðñºí ÷ ãýñýí îäîî òýð öîëûã õ¿ðòýõèéí òàëààð ÷óõàë áàéíà ãýæ îéëãîæ áîëíî. *-GsAn a-mu, *-GsAn bu-yu, *-GsAn bu-i ãýõ õýëáýð ÄÇÌÕýíä áàéõã¿é áàéñàí òóë ýíý ¿¿ðãèéã øóóä -GsAn ã¿éöýòãýæ áàéñàí ãýæ ¿çâýë çîõèëòîé. Ýõ ¿¿ñâýðèéí ÿëãàà áàéñàíã¿é òóë îäîî òºãññºí öàãèéã “áîäèò” ãýæ ÷ õýëáýë çîõèíî.
Ìàòñóîêà (2008)-ãèéí çàäëàí øèíæèëñíýýð, îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé -ààä áàé- ãýäýãòýé íèëýýä òºñòýé õýëáýð äóíäàä çóóíû -jU a- / bü- ìºí. bülüge, ajuγu, amu ãýñýí 3 òóñëàõ ¿éë ¿ãòýé õàìò òîõèîëäîæ áàéñàí áºãººä ºíãºðñºíä øóóä ìýäñýí áà øóóä áóñ ìýäñýí áà îäîî îðøèæ áàéãàà ¿ð ä¿íòýé ¿éëèéã òýìäýãëýæ áàéñàí.
Ãýõäýý ýíý óòãà íü çºâõºí ýöñèéí õèë õÿçãààðòàé ºã¿¿ëýõ¿¿íòýé ãàð÷ áàéñàí. Ýöñèéí õÿçãààðûã ¿ç¿¿ëýõã¿é ºã¿¿ëýõ¿¿íòýé õàìò óäààí ¿ðãýëæëýõ óòãûã èëýðõèéëæ áàéñàí þì øèã.
(22) Ki Yem kiged ögüle-rün Jang Ying šui-a ... wungsing nere ög-te-jü a-mU. Jang Ying šui keme-besü ... (HYMB 1335: 10)
“Êè Åì íàð õýëñíýýð, ÆYØ-ä [îäîî] ... [XY] ã¿íøèí íýð ºãººä áàéãàà. ÆYØ áîë ...’
(23) Tuma:d irgen-ü noyan Dayduqul_soqor -i ükü =esü eme in-u Botoquy_tarqun Tuma:d irgen-i mede=jü a=juu.
(§240, X178-80)
“Òóìàä èðãýíèé íî¸í Äàéäóõóë ñîõîðûã ¿õñíèé äàðàà Áîòõîé òàðãàí ãýäýã àâãàé íü èðãýíèéã äàãóóëààä áàéñàí.’
Ýõíèé ºã¿¿ëáýð, Êè Åì íàð ÆYØ-ä ã¿íøèí íýð õ¿ðãýñíèéã ñàíóóëàõ õºøººíä áè÷ñýí áàéíà. ÆYØ ýíý ã¿íøèí íýðèéã àâàõ ÿâö òýð ¿åä òºãñãºñºí áàéñàí, öîëûã õ¿ðãýõ ÿâö äóóñààã¿é ãýñýí ñàíàà îãò àëãà. Õàðèí mede- ãýñýí ¿éë ¿ã áàñ äóíäàä çóóíû õýëýíä üõàðèóöàõü ãýñýí óòãàòàé áîëîí õÿçãààðã¿é ÿâöûã ¿ç¿¿ëæ áàéñàí òóë ¿ðãýëæëýõ óòãà ãàð÷ áàéñàí þì áàéíà.
Áîäèò áóñ áàéäëûã èëýðõèéëýõèéí òóëä ÄÇÌÕýíä äàíäàà òýìäýã ¿éë ¿ã + òóñëàõ ¿éë ¿ã õýðýãëýæ áàéñàí.
(24) Bodoncar boqdo-yin bari=ju ab=uqsan eme-de-ce töre=gsen ba ... Jamuqa -da-ca ülü qaqaca=qu:-n bü=lee ba (§121)
“Áîäàíöàð áîãäûí áàðèàä àâñàí ýìýýñ òºðñºí áàéíà, ìàíóóñ. ... Æàìóõààñ ñàëàõààðã¿é áàéñàí.’
(25) Möŋlig ecige ci ese idqa-asu huyil-un bü-küy usun-tur hulal-un bü-küy qal -tur oro-qda-ay bü-leey je. (§204, 8338-40)
“̺íëèã ýöýã, ÷è íàìàéã ÿòãàñàíã¿é áîë õóéëàð÷ áàéãàà óñàíä, óëàëçàæ áàéãàà ãàëä îðñîí áàéõ áàéëàà ø¿¿.’
ªìíº íü äóðäñíààð, -QU bülüge áàñ áîäèò áàéäëûã èëýðõèéëäýã áàéñàí. Áè÷âýðèéí ñàíä õî¸ðõîí óäàà òîõèîëäñîí -GA bülüge áîäèò áàéäàëä áèåë¿¿ëýýã¿é ¿éëèéã èëýðõèéëñýí. Õàðèí ÄÇÌÕíèé õýëç¿éí ¿¿äíýýñ áàñ
¿éë áèåëñýí óòãûã èëýðõèéëäýã áàéñàí ýñýõèéã õýëýõ àðãàã¿é. -GA ãàíöààðàà ¿ð ä¿íãèéí óòãà èëýðõèéëæ áàéñàí þì øèã, õàðèí áàðèìò íü ìàø öººõºí ¿éë ¿ãýíä òóëãóóðàëñàí òóë õàðüöàíã¿é ìóó.
(26) te:de Tatar tani-n a-juu. Yisügey Kiyan ire-ey ke-ed ... qoro qoli-ju ög-ciüy. (§67, 1480-82)
“Òàòààðóóä ò¿¿íèéã òàíèæ áàéæýý. Yèñ¿ãýé èðýýä áàéãàà ãýýä ... õîð õîëèæ ºãæýý.’
Çîõèõ õýìæýýãýýð ñóäëàãäààã¿é çàðèì àñóóäëóóä
Ýíä ÿðèëöñàí ç¿éë¿¿ä, ìèíèé ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãèéí íýãýýõýí õýñýã íü èëýðõèé. Ìàø îëîí æèøýý õýðýãëýõ, õýëç¿éí òóñãàé çàðèì îíöëîãèéã äóðäàæ ÿðèëöàõ çàé áàéñàíã¿é. Õàðèí ìèíèé õèéñýí á¿òýí ñóäàëãààíààñ òîäîðõîé èëýðõèéëýãäýýã¿é õýäýí ç¿éëèéã äóðäúÿ:
-QUI ãýäýã äàãàâàð áè÷âýðèéí ñàíä ºã¿¿ëáýðèéí ýöýñò ìàø öººõºí òîõèîëääîã òóë óòãûã íü ÿàæ ÷ òîäîðõîéëæ ÷àäààã¿é.
Áè÷âýðèéí ñàíä õàðüöàíãóé öººõºí òîõèîëäñîí -GA, -GA + òóñëàõ ¿éë ¿ã, -GsAN, -d á¿òöèéí òóõàé
37
II ÑÀËÁÀÐ ÕÓÐÀËÄÀÀÍ: ÌÎÍÃÎË ÕÝË, ÑΨËÛÍ ÒÓËÃÀÌÄÑÀÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ îéëãîëòûã äóíäàä çóóíû á¿ðýí ìàòåðèàë äýýð ñóäàëãàà õèéâýë ñàéæðàõ áîëîìæòîé áàéæ ìàãàäã¿é.
-bA ÿàæ õýðýãëýãäýæ áàéñàí âý ãýäãèéí òóõàé ýíä íýã òààìàãëàë õýëñýí áîëîâ÷ ¿íýí õýðýãòýý ýíý àñóóäëûí òóõàé ìýäýõ þì àëãà ë áàéíà.
Õýðýãëýýíèé íýã õýñãèéã ñóäàëñàí ¿åä ¿¿ðãèéí òóõàé îéëãîëòîä õ¿ðýõ áîëîìæòîé ÷ ãýñýí èéìýðõ¿¿ íýð òîìú¸îãîîð õýðýãëýýíèé áàéäëûã ñàéí òàéëáàðëàñàí áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é. Æèøýýëáýë, áè -mU-ûí îëîí õýðýãëýýã õàðüöàíãóé íàðèéí ñóäàëæ ¿ðãýëæëýõ, çóðøèë çýðýã îäîî öàãèéí, ºðãºðñºíä ¿ðãýëæëýõ óòãà, òóñãàé íºõöºë áàéäàëä áàñ èðýýä¿éí ñàíàà áàéãàà ÷ ãýñýí èðýýä¿é öàãèéí óòãà ãýæ áàéõã¿é ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðñýí áàéòàë -GsAn ajuγu /bülüge-èéí õýðýãëýýíèé òóõàé àðàé èéìýðõ¿¿ íàðèéí ñóäëàãäààã¿é.
Ç¿¿ëò
1
Áàéäëûí àéã õàì öàãèéí çàäëàí øèíæëýëä ¿ðãýëæëýõ áàéäëèéí ò¿âøèí, òºãñ áàéäëûí ò¿âøèí ãýæ àíãèëàõ ñàíàà Johanson 2000-ààñ òàòñàí ÷ ò¿¿õýí çàäëàí øèíæëýëä ¿ð ä¿í > òºãññºí > òºãñ áàéäàë (ýñâýë ýíãèéí ºíãºðñºí öàã) áîëîí ¿ðãýëæèëæ áàéãàà > çóðøëèéí
> åðºíõèéëñýí áàéäàë ãýõ ìýò õýëæ¿éæñýí ÿâöûí óã ñàíààã Bybee íàð (1994) àíõ íàðèéí õºãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áàéíà. Bertinetto, Lenci (õýâëýãäýýã¿é)-èéí íàðèéí ¿ç¿¿ëñíýýð, çóðøèë, ÷àäâàð çýðýã áàéäëèéã åðºíõèé òºãñººã¿é áàéäëûí íýã òºð뺺ð àíãèëâàë çîõèíî.
Johanson-èé îíöëîí äóðäñíààð, õýëç¿éæèëñýí ÿâöûí îíöëîã íü áàéäëûí ä¿ðýìä ÿìàð õýëáýð, ÿìàð óòãèéã îíöëîí èëýðõèéëæ áàéãàà áîëîí ÿìàð õýëáýð çºâõºí ýñðýã óòãèéã íü ýñâýë ñààðìàã óòãà èëýðõèéëæ áàéãààãààñ õàìààð÷ áàéíà. Æèøýýëáýë -lUGA ãýñýí õýëáýð íü òºãñ áàéäàë ãýæ èëýðõèéëýõýýñ ãàäíà áàéäëèéí îíöëîãèéã íýã èõ ÷óõàë÷ëààã¿é ýíãèéí ºíãºðñºí öàã èëýðõèéëæ áàéòàë -n bü-üge õýçýý ÷ ýíãèéí ºíãºðñºí öàã áèø, õàðèí äàíäàà áàéäëèéí óòãà á¿õèé ºíãºðñºí öàãèéí óòãèéã èëýðõèéëäýã áàéñàí.
2
Ýíä õýðýãëýãäñýí Íóóö òîâ÷îîíû ãàëèã Street áàãøèéíõ (version 23g).
3
Äàìäèíñ¿ðýíãèéí îð÷óóëãà (1975) ÄÇÌÕíýýñ õýòýðõèé îíäîî òóë áè õýçýý ÷ øóóä èø òàòààã¿é ÷ ãýñýí çàðèìäàà ò¿¿íýýñ õýñýã îð÷óóëãà òàòàæ áàéñàí.
4
Ýõ ¿¿ñâýðèéí àé áîë áàéìæ õàíäëàãèéí óòãèéí íýã òºðºë ìºí ¿¿ ãýäãèéí òóõàé ýðäýìòýä ñàíàë íèéëýõã¿é áàéíà. 80ààä îíèé ¿åýð Palmer (1986) øèã ýíý ñàíààã äýìæñýí ýðäýìòýí îëîí, õàðèí 90ýýä îíèé ¿åýð äýìæèõ õ¿í öººðººä áàéñàí. Îäîîãèéí áàéäëààð Aikhenvald (2004) çýðýã õ¿ì¿¿ñ õî¸ð àé áàéíà ãýæ ÷àíãà áàðèìòëàæ áàéòàë íýã àé áàéíà õýìýýí äýìæèõ õ¿ì¿¿ñ Izvorski (1997)-èéí çààñàí çàìààð õèéñâýð óòãàç¿éã (formal semantics) áàðèìòàëæ áàéãàà.
5
