The Papuan language of the Karas Islands

(1)

LUND UNIVERSITY PO Box 117 221 00 Lund +46 46-222 00 00

A grammar of Kalamang

The Papuan language of the Karas Islands Visser, Eline

2020

Document Version:

Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication

Citation for published version (APA):

Visser, E. (2020). A grammar of Kalamang: The Papuan language of the Karas Islands. Lund University.

Total number of authors:

1

General rights

Unless other specific re-use rights are stated the following general rights apply:

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.

• You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Read more about Creative commons licenses: https://creativecommons.org/licenses/

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

(2)

A grammar of Kalamang

The Papuan language of the Karas Islands

ELINE VISSER

CENTRE FOR LANGUAGES AND LITERATURE | LUND UNIVERSITY

(3)

A grammar of Kalamang

The Papuan language of the Karas Islands

(4)

(5)

A grammar of Kalamang

The Papuan language of the Karas Islands

by Eline Visser

Thesis for the degree of Philosophy Doctor

Thesis supervisors: Dr. Niclas Burenhult, Dr. Harald Hammarström, Dr. Arthur Holmer

Opponent: Prof. Birgit Hellwig

To be presented, with the permission of Joint Faculties of Humanities and Theology of Lund University, for public criticism in LUX C:121 on Friday, the 29th of January 2020 at 10:15.

(6)

DOKUMENTDATABLADenlSIS614121

Organization

LUND UNIVERSITY

Centre for Languages and Literature Box 201

SE–221 00 LUND Sweden

Author(s)

Eline Visser

Document name

DOCTORAL DISSERTATION

Date of disputation

2021-01-29

Sponsoring organization

-

Title and subtitle

A grammar of Kalamang: The Papuan language of the Karas Islands

Abstract

This thesis is a grammar of Kalamang, a Papuan language of western New Guinea in the east of In- donesia. It is spoken by around 130 people in the villages Mas and Antalisa on the biggest of the Karas Islands, which lie just off the coast of Bomberai Peninsula. This work is a first comprehensive grammar of a Papuan language in the Bomberai area. It is based on 11 months of fieldwork. The primary source of data is a corpus of more than 15 hours of spoken Kalamang recorded and transcribed between 2015 and 2019.

This grammar covers a wide range of topics beyond a phonological and morphosyntactic description, including prosody, narrative styles, and information structure. More than 1000 examples illustrate the analyses, and are where possible taken from naturalistic spoken Kalamang. The descriptive approach in this grammar is informed by current linguistic theory, but is not driven by any specific school of thought. Comparison to other West Bomberai or eastern Indonesian languages is taken into account whenever it is deemed helpful.

Kalamang has several typologically interesting features, such as unpredictable stress, minimalistic give-constructions consisting of just two pronouns, aspectual markers that follow the subject, and the NP and predicate – rather than the noun and verb – as important domains of attachment.

This grammar is accompanied by a an openly accessible archive of linguistic and cultural material and a dictionary with 3800 lemmas, and serves as a document of one of the world’s many endangered languages.

Key words

language, linguistics, language documentation, descriptive linguistics, phonology, morphology, syntax, semantics, pragmatics, Papuan languages, Indonesian languages

Classification system and/or index terms (if any)

DDC 415

Supplementary bibliographical information

-

Language

English

ISSN and key title

-

ISBN

-

Recipient’s notes

-

Number of pages Price

free

Security classification

-

I, the undersigned, being the copyright owner of the abstract of the above-mentioned dissertation, hereby grant to all reference sources the permission to publish and disseminate the abstract of the above-mentioned dissertation.

Signature Date

(7)

A grammar of Kalamang

The Papuan language of the Karas Islands

by Eline Visser

Thesis for the degree of Philosophy Doctor

Thesis supervisors: Dr. Niclas Burenhult, Dr. Harald Hammarström, Dr. Arthur Holmer

Opponent: Prof. Birgit Hellwig

To be presented, with the permission of Joint Faculties of Humanities and Theology of Lund University, for public criticism in LUX C:121 on Friday, the 29th of January 2020 at 10:15.

(8)

A doctoral thesis at a university in Sweden takes either the form of a single, cohesive research study (monograph) or a summary of research pa- pers (compilation thesis), which the doctoral student has written alone or together with one or several other author(s). This thesis is a monograph.

Cover art by Pasman Projects: Kalamangsontum sikolatumtumara kometkomet and Beladarpasbon Moktar esunbon.

Joint Faculties of Humanities and Theology, Centre for Languages and Liter- ature

Printed in Sweden by Media-Tryck, Lund University, Lund 2020

(9)

Come quickly, I’m tasting the stars!

— Dom Perignon, ascribed

(10)

(11)

Contents i

List of Figures xiii

List of Tables xv

Popular summaries xxi

English . . . xxi

Dutch . . . xxvii

Indonesian . . . xxxiii

1 Introduction 1 1.1 Local setting . . . . 2

1.1.1 Physical geography . . . . 2

1.1.2 Linguistic geography . . . . 4

1.2 History of settlement and contact . . . . 6

1.3 Ethnographic and socio-economic remarks . . . . 8

1.4 Sociolinguistic situation . . . . 15

1.5 Previous accounts of Kalamang and its genetic affiliations . . 19

1.6 Areal linguistic context . . . . 22

1.7 This study . . . . 26

1.7.1 Background to this study . . . . 26

1.7.2 Aims and theoretical framework . . . . 27

1.7.3 Relation with consultants, other speakers and the

community . . . . 28

(12)

ii CONTENTS

1.7.4 Data and research methods . . . . 33

1.7.5 Recording and data management . . . . 40

1.7.6 Notation systems . . . . 41

1.7.7 Malay and Indonesian . . . . 43

1.8 Chapter overview and grammatical introduction . . . . 47

2 Phonetics, phonology and morphophonology 53 2.1 Phoneme inventory . . . . 53

2.1.1 Consonants . . . . 53

2.1.1.1 Stops . . . . 57

2.1.1.2 Nasals . . . . 59

2.1.1.3 Trill . . . . 60

2.1.1.4 Fricatives . . . . 60

2.1.1.5 Approximants . . . . 62

2.1.1.6 Lateral . . . . 63

2.1.1.7 Variation . . . . 64

2.1.2 Vowels . . . . 65

2.1.2.1 Description of the vowels . . . . 65

2.1.2.2 Phonetic realisation of vowels . . . . 66

2.1.2.3 Vowel reduction . . . . 68

2.1.2.4 Free variation . . . . 68

2.2 Phonotactics and syllable structure . . . . 69

2.2.1 Syllable structure . . . . 69

2.2.2 Phonotactics of consonants . . . . 71

2.2.3 Phonotactics of vowels . . . . 73

2.2.4 Vowel sequences . . . . 73

2.3 Prosody . . . . 74

2.3.1 Stress assignment . . . . 74

2.3.1.1 Introduction . . . . 74

2.3.1.2 Disyllabic roots . . . . 77

2.3.1.3 Roots with more than two syllables . . . . 78

2.3.1.4 Stress in vowel sequences . . . . 78

2.3.1.5 Clitics and affixes and stress . . . . 79

2.3.1.6 Compounding and stress . . . . 82

2.3.1.7 Stress and reduplication . . . . 85

(13)

CONTENTS iii

2.3.1.8 Analysis: trochaic foot structure . . . . 86

2.3.2 Length . . . . 87

2.3.3 Intonation . . . . 88

2.3.3.1 Declarative clauses . . . . 90

2.3.3.2 Non-final clauses . . . . 90

2.3.3.3 Polar questions . . . . 90

2.3.3.4 Question-word questions . . . . 92

2.3.3.5 Imperatives and requests . . . . 93

2.3.3.6 Focus . . . . 94

2.3.3.7 Summary and comparative notes . . . . . 97

2.4 Morphophonology . . . . 98

2.4.1 Lenition . . . . 98

2.4.1.1 Stop lenition . . . . 98

2.4.1.2 Debuccalisation . . . . 99

2.4.2 Elision of k . . . 100

2.4.3 Assimilation . . . 101

2.4.3.1 Velarisation and voicing assimilation . . . 101

2.4.3.2 Hiatus resolution . . . 102

2.4.4 Palatalisation/Assibilation . . . 104

2.4.5 Metathesis . . . 105

2.4.6 Unresolved morphophonological features . . . 105

2.4.6.1 Verb roots . . . 105

2.4.6.2 Possessed nouns . . . 107

2.4.6.3 Demonstratives and question words . . . . 109

2.4.6.4 Remnants of prenasalisation . . . 110

2.5 The phonology of interjections . . . 113

3 Morphological units and processes 117 3.1 Morphological units . . . 117

3.1.1 Word . . . 117

3.1.2 Bases and roots . . . 118

3.1.3 Affix . . . 119

3.1.4 Clitic . . . 119

3.1.5 Particle . . . 120

3.1.6 Comparison with native speakers’ spelling . . . 123

(14)

iv CONTENTS

3.2 Morphological processes . . . 124

3.2.1 Reduplication . . . 124

3.2.1.1 Full reduplication . . . 125

3.2.1.2 Partial reduplication . . . 125

3.2.2 Compounding . . . 130

3.2.3 Affixation and cliticisation . . . 132

4 Word classes 135 4.1 Verbs . . . 136

4.2 Nouns . . . 140

4.3 Pronouns . . . 142

4.4 Quantifiers . . . 144

4.4.1 Numerals . . . 145

4.4.2 Non-numeral quantifiers . . . 147

4.5 Demonstratives . . . 148

4.6 Postpositions . . . 150

4.7 Adverbial modifiers . . . 151

4.8 Question words . . . 152

4.9 Conjunctions . . . 155

4.10 Interjections . . . 156

5 Nouns, noun phrases and postpositional phrases 159 5.1 Noun categories . . . 160

5.1.1 Proper nouns . . . 160

5.1.2 Common nouns . . . 160

5.1.2.1 Alienability . . . 160

5.1.2.2 Count nouns . . . 164

5.1.2.3 Kinship terms . . . 165

5.2 Noun derivation . . . 166

5.2.1 Verb-to-noun derivation . . . 166

5.2.2 Agentive nominalisation . . . 168

5.2.3 Nominal compounds . . . 169

5.2.3.1 Left-headed compounds . . . 170

5.2.3.2 Right-headed compounds . . . 172

5.2.4 Reduplication of nouns . . . 174

(15)

CONTENTS v

5.2.4.1 Derivation of plural nouns . . . 174

5.2.4.2 Distributivity . . . 175

5.2.4.3 Extremity . . . 175

5.2.4.4 Noun-to-noun derivation . . . 176

5.3 Noun-phrase structure . . . 176

5.3.1 Nominal possessors . . . 177

5.3.2 Quantifiers . . . 177

5.3.3 Possessive pronouns . . . 179

5.3.4 Demonstratives . . . 180

5.3.5 Attributive use of predicates . . . 181

5.3.6 Relative clauses . . . 184

5.4 Postpositions . . . 186

5.4.1 Introduction . . . 186

5.4.2 Object =at ‘obj’ . . . 187

5.4.3 Comitative =bon ‘com’ . . . 188

5.4.4 Instrumental =ki ‘ins’ . . . 190

5.4.5 Benefactive =ki ‘ben’ . . . 191

5.4.6 Similative =kap ‘sim’ . . . 191

5.4.7 Locative =ko ‘loc’ . . . 192

5.4.8 Lative =ka ‘lat’ . . . 195

5.4.9 Animate locative/lative . . . 196

5.5 Nominal coordination . . . 198

6 Pronouns and person reference and address 201 6.1 Pronominal person reference and address . . . 201

6.1.1 Morphosyntactic properties . . . 202

6.1.2 Clusivity . . . 205

6.1.3 Number . . . 205

6.1.4 ‘Alone’ pronouns . . . 207

6.1.5 Collective pronouns . . . 209

6.1.6 Possessive pronouns . . . 210

6.1.7 Pronominal address . . . 210

6.2 Non-pronominal person reference and address . . . 211

6.2.1 Kinship terms . . . 211

6.2.1.1 Kinship terms: consanguines . . . 211

(16)

vi CONTENTS

6.2.1.2 Kinship terms: affines . . . 214

6.2.1.3 Kin term borrowings . . . 215

6.2.2 Names . . . 216

6.2.3 Non-pronominal address . . . 217

7 Quantifiers 219 7.1 Numerals . . . 219

7.1.1 Classifiers . . . 223

7.1.2 Other structural properties of numeral quantifiers . 225 7.2 Non-numeral quantifiers . . . 228

7.3 Quantifier inflection . . . 230

8 Possessive and associative constructions 235 8.0.1 Overview . . . 235

8.1 Possessive constructions with nominal possessors . . . 237

8.2 Basic possessive constructions . . . 238

8.3 Possessive constructions with a freestanding possessive pro- noun . . . 240

8.4 Double possessive marking . . . 242

8.5 Possessive constructions with a pronoun and possessive suffix 243 8.6 Associative relations with =kin . . . 244

9 Demonstratives 249 9.1 Basic forms and inflections . . . 249

9.1.1 The basic forms . . . 249

9.1.2 ‘Empty’ demonstrative affixes . . . 251

9.1.3 Manner, quality, quantity and degree suffixes . . . . 253

9.1.4 Postpositions on demonstratives . . . 253

9.2 Demonstrative function . . . 255

9.2.1 Proximal wa ‘pRox’ . . . 257

9.2.1.1 Spatial use . . . 257

9.2.1.2 Temporal use . . . 259

9.2.1.3 Manner, quality, quantity and degree . . . 260

9.2.2 Distal me ‘dist’ . . . 261

9.2.2.1 Spatial use . . . 261

(17)

CONTENTS vii

9.2.2.2 Temporal use . . . 263

9.2.2.3 Anaphoric use . . . 263

9.2.2.4 Manner, quality, quantity and degree . . . 264

9.2.2.5 Discourse . . . 265

9.2.3 Far distal owa ‘f.dist’ . . . 267

9.2.3.1 Spatial . . . 267

9.2.3.2 Other . . . 269

9.2.4 Anaphoric opa ‘ana’ . . . 269

9.2.5 Elevational demonstratives yawe ‘down’ and osa ‘up’ 271 10 Verbs 275 10.1 Verb classes . . . 275

10.1.1 Regular verbs . . . 275

10.1.2 Irregular verbs . . . 276

10.1.2.1 Transitive/intransitive verb pairs in -ma and -cie . . . 279

10.1.2.2 Directional verbs . . . 281

10.2 Verb derivation . . . 283

10.2.1 Noun incorporation . . . 283

10.2.2 Noun-to-verb derivation . . . 287

10.3 Reduplication of verbs . . . 287

10.4 Valency changing . . . 290

10.4.1 Reflexive constructions . . . 290

10.4.2 Reciprocal constructions . . . 293

10.4.3 Applicatives . . . 296

10.4.4 Causative constructions . . . 299

10.4.4.1 Causatives with di= ‘caus’ . . . 299

10.4.4.2 Other causative strategies . . . 302

10.5 Plural number . . . 304

10.6 Fossilised morphology . . . 304

10.6.1 Austronesian loan verbs . . . 304

10.6.2 Verbs in -uk . . . 306

(18)

viii CONTENTS

11 The clause 307

11.1 Overview . . . 307

11.2 Verbal clauses . . . 309

11.2.1 Valency . . . 309

11.2.1.1 Transitive and intransitive clauses . . . 309

11.2.1.2 Ditransitive clauses . . . 311

11.2.1.3 Zero-intransitive clauses . . . 315

11.2.2 Comparative constructions . . . 315

11.2.3 Existential and possessive clauses . . . 316

11.2.4 Complement clauses . . . 317

11.3 Non-verbal clauses . . . 317

11.3.1 Nominal clauses . . . 318

11.3.2 Demonstrative clauses . . . 320

11.3.3 Quantifier clauses . . . 320

11.3.4 Locative and lative clauses . . . 321

11.3.5 Equative constructions . . . 322

11.3.6 Similative constructions . . . 323

11.4 Non-declarative clauses . . . 326

11.4.1 Interrogative clauses . . . 326

11.4.1.1 Content questions . . . 327

11.4.1.2 Polar questions . . . 328

11.4.1.3 Confirmation-seeking and rhetorical questions . . . 329

11.4.1.4 Alternative questions . . . 330

11.4.2 Imperative clauses . . . 331

11.5 Negative clauses . . . 332

11.5.1 Negation of declarative verbal main clauses . . . 332

11.5.2 Negation in non-declaratives . . . 334

11.5.3 Negation in non-verbal clauses . . . 335

11.5.4 Dedicated negative verbs . . . 338

11.5.5 Negative polarity . . . 341

11.6 Variation in clausal structure . . . 342

11.6.1 Elision of arguments . . . 343

11.6.2 Reordering arguments . . . 346

(19)

CONTENTS ix

12 Complex predicates 349

12.1 Complex predicates with predicate linker =i . . . 351

12.1.1 Aspectual serialisation with koyet ‘to finish’ . . . 351

12.1.2 Motion . . . 353

12.1.3 Action and result . . . 354

12.1.4 Durative and ‘until’-constructions . . . 355

12.1.5 With give-constructions . . . 357

12.1.6 With become-constructions . . . 357

12.2 Complex predicates with dependent verbs . . . 358

12.2.1 With kuru ‘bring’ . . . 358

12.2.2 With bon ‘bring’ . . . 360

12.2.3 With toni ‘say; think; want’ . . . 360

12.2.4 With eranun ‘cannot’ . . . 361

12.3 Complex source, goal and location predicates . . . 361

12.3.1 Complex locative and lative predicates . . . 361

12.3.2 Complex causative predicates . . . 365

12.4 Serial verb constructions . . . 365

12.4.1 Symmetrical SVCs . . . 365

12.4.2 Asymmetrical SVCs . . . 367

12.4.2.1 With bo ‘go’ . . . 367

12.4.2.2 With ra ‘move’ . . . 368

12.4.2.3 Posture . . . 369

12.4.2.4 Resultative . . . 370

12.4.2.5 Causative . . . 370

13 Clausal modification 373 13.1 Overview . . . 373

13.2 Mood, aspect and modality marking . . . 376

13.2.1 Mood . . . 376

13.2.1.1 Irrealis =et ‘iRR’ . . . 377

13.2.1.2 Volitional =kin ‘vol’ . . . 378

13.2.1.3 Imperative =te ‘imp’ . . . 380

13.2.1.4 Prohibitive =in ‘pRoh’ . . . 381

13.2.1.5 Conditional o/=ero ‘cond’ . . . 384

13.2.1.6 Apprehensive =re ‘appR’ . . . 385

(20)

x CONTENTS

13.2.2 Aspect . . . 387

13.2.2.1 Iamitive se ‘already’ and nondum tok ‘still; yet; first’ . . . 387

13.2.2.2 Progressive =teba ‘pRog’ . . . 392

13.2.2.3 Completive =i koyet ‘plnK finish’ . . . 393

13.2.2.4 Distributive -p ‘distR’ . . . 394

13.2.3 Modal markers . . . 394

13.3 Adverbial modifiers . . . 398

13.3.1 Manner adverbials . . . 398

13.3.2 Adverbials of degree . . . 400

13.3.3 Temporal adverbials . . . 400

13.3.4 Too/also . . . 404

13.3.5 More, again . . . 405

13.4 Unresolved =ten . . . 406

14 Multiclausal constructions 409 14.1 Clause combining . . . 409

14.1.1 Asyndetic conjunction . . . 409

14.1.2 Clause combining with conjunctions . . . 410

14.1.2.1 Sequential events . . . 411

14.1.2.2 Disjunctive . . . 413

14.1.2.3 Adversative . . . 414

14.1.2.4 Consequence and reason . . . 415

14.1.2.5 Concessive . . . 418

14.1.2.6 Conditional . . . 419

14.1.3 Tail-head linkage . . . 419

14.1.4 Non-final clauses . . . 423

14.1.4.1 Non-final =te . . . 423

14.1.4.2 Non-final =ta . . . 425

14.2 Complement clauses . . . 428

14.3 Apprehensive constructions . . . 432

14.4 Conditional clauses . . . 434

(21)

CONTENTS xi

15 Information structure 437

15.1 Topic marker me . . . 438

15.2 Focus . . . 443

16 Other topics 447 16.1 The structure of narratives . . . 447

16.1.1 Opening . . . 450

16.1.2 Supplying background . . . 451

16.1.3 Presenting the protagonist(s) and participant tracking 454 16.1.4 Devices for structuring . . . 457

16.1.5 Formulae . . . 460

16.1.6 Closing . . . 462

16.1.7 The content of traditional narratives . . . 465

16.2 Formulaic expressions . . . 466

16.3 Interjections . . . 468

16.4 Ideophones . . . 472

16.5 Placeholders and lexical fillers . . . 475

16.6 Swearing and cursing . . . 479

Wordlist 483 Wordlist Kalamang-English . . . 483

Wordlist English-Kalamang . . . 589

Text 589

List of bound morphemes 595

Corpus 599

Maps 605

Index 607

Bibliography 632

(22)

(23)

List of Figures

1.1 Location of Karas, with the names of the six villages on the Karas Islands in Kalamang (italics) and Indonesian . . . . 3 1.2 Languages spoken on and around Karas . . . . 5 1.3 Main consultants . . . . 32 1.4 Mas village . . . . 34 1.5 A typical recording setup . . . . 41 2.1 Spectrogram of /ge/ ‘no’ with and without prenasalisation . 59 2.2 Frequency of vowel phonemes in the Kalamang wordlist

(August 2020) . . . . 65 2.3 Formant plot of vowels . . . . 67 2.4 Spectrogram, pitch and waveform for /naˈkal/ ‘head’ . . . . . 75 2.5 Spectrogram, pitch and waveform for /ˈpebis/ ‘woman’ . . . 76 2.6 Spectrogram, pitch and waveform for /peˈbisat/ . . . . 76 2.7 Spectrogram, pitch and waveform for /ˌsiŋaˈsiŋat/ ‘ant’ . . . 77 2.8 Declarative clause intonation . . . . 90 2.9 Non-final clause intonation . . . . 91 2.10 Regular non-final clause intonation . . . . 91 2.11 Non-final clause intonation combined with a calling . . . . . 92 2.12 Non-final clause intonation with a tag ye ge . . . . 92 2.13 Intonation of a question-word question and a declarative clause 93 2.14 Intonation of a question-word question . . . . 94 2.15 Intonation of a clause with a request and imperative . . . . . 95 2.16 Intonation of a clause with a focused and neutral subject . . 95

xiii

(24)

xiv LIST OF FIGURES 2.17 Intonation of a clause with a focused and neutral object . . . 96 2.18 Intonation of a clause with a focused and neutral verb . . . . 96 2.19 Sound wave and spectrogram of /ˈema/ and /aŋˈgon/ fused

into [emaŋˈgon] . . . 103 2.20 Sound wave and spectrogram of /ˈema/ and /aŋˈgon/ sepa-

rated by a glottal stop . . . 103 9.1 Demonstratives and pointing . . . 257 9.2 Far distal owa . . . 269 9.3 Directional verbs . . . 273 14.1 Asyndetic conjunction of sequential events with a high

boundary tone . . . 410 14.2 Asyndetic conjunction of sequential events with a low

boundary tone . . . 411

16.1 Place names of Karas mentioned in traditional narratives . . 605

16.2 Coastal names of Karas . . . 606

(25)

List of Tables

1.1 Kalamang speaker count . . . . 17 1.2 Competence per age group, estimates . . . . 18 1.3 Characteristics of Austronesian languages in East Nusantara

(Klamer & Ewing 2010) . . . . 23 1.4 Characteristics of Papuan languages (Klamer & Ewing 2010) 24 1.5 Characteristics of languages in East Nusantara (Klamer,

Reesink & van Staden 2008) . . . . 24 1.6 Characteristics of languages in Melanesia (Schapper 2015) . 25 1.7 Characteristics of languages in Wallacea (Schapper 2015) . . 26 1.8 Hours worked 2017-2019 with consultants and other speakers 31 1.9 Time spent on Karas . . . . 34 1.10 Summary of naturalistic annotated recordings . . . . 37 1.11 Sources of examples used in this study . . . . 39 2.1 Consonant phonemes . . . . 54 2.2 Vowel phonemes . . . . 65 2.3 Consonant distribution . . . . 71 2.4 Consonant combinations . . . . 72 2.5 Introduction to intonation patterns . . . . 88 2.6 Intonation contours . . . . 97 2.7 The behaviour of vowel-final verb roots . . . 106 2.8 Behaviour of vowel-final verb roots . . . 111 2.9 Behaviour of vowel-final verb roots . . . 112 2.10 Calling sounds . . . 114

xv

(26)

xvi LIST OF TABLES

2.11 Other interjections . . . 114

3.1 Clitics . . . 121

3.2 Reduplication: word classes and functions . . . 125

3.3 Full reduplication . . . 126

3.4 Reduplication: rightward and leftward . . . 126

3.5 Reduplication: stative intransitive verbs . . . 127

3.6 Reduplication: other verbs . . . 128

3.7 Simplex medial reduplication . . . 128

3.8 Complex medial reduplication . . . 129

4.1 Behaviour of regular and irregular verbs under inflection . . 137

4.2 Pronouns . . . 142

4.3 Possessive pronouns . . . 143

4.4 Numerals 1-10 . . . 146

4.5 Non-numeral quantifiers . . . 148

4.6 Demonstratives and their syntactic distribution . . . 149

4.7 Postpositions . . . 151

4.8 Question words . . . 153

4.9 Interjections and their gloss . . . 157

5.1 Part-whole nouns . . . 162

5.2 Relational nouns . . . 163

5.3 Plural kinship terms . . . 166

5.4 Postpositions . . . 186

6.1 Pronominal paradigms . . . 203

6.2 Terms of non-pronominal reference and address . . . 212

6.3 Kinship terms: siblings . . . 213

6.4 Kinship terms: cousins . . . 213

6.5 Kinship terms: parents, aunts and uncles . . . 214

6.6 Kinship terms: grandparents and grandchildren . . . 214

6.7 Kinship terms: sons, daughters, nephews and nieces . . . 214

6.8 Kinship terms: inflected terms for wives and husbands . . . 215

7.1 Kalamang non-numeral quantifiers . . . 220

(27)

LIST OF TABLES xvii 7.2 Classifiers . . . 227 7.3 Non-numeral quantifiers . . . 228 8.1 Basic pronouns, possessive suffixes and possessive pronouns 236 9.1 Demonstratives and their syntactic use . . . 250 9.2 Possible combinations of demonstratives and affixes . . . 252 9.3 Manner, quality, quantity and degree suffixes . . . 253 9.4 Locative and lative demonstrative forms . . . 254 9.5 Locative and lative demonstrative forms . . . 254 10.1 Behaviour of regular verbs under inflection . . . 276 10.2 Behaviour of irregular verbs . . . 278 10.3 Frequencies for common irregular verbs with and without -n 278 10.4 Transitive and intransitive verb pairs . . . 280 10.5 Directional verbs . . . 282 10.6 Most commonly incorporating verbs and incorporated nouns 284 10.7 Applicatives . . . 297 10.8 Directional verbs with and without causative di= . . . 301 10.9 Loan verbs . . . 305 10.10 Verbs in -uk and their semantic categorisation . . . 306 11.1 Give-constructions . . . 314 11.2 Similative constructions . . . 323 11.3 Inflections of suka-poss V =neg/ge ‘to not want; to not agree’ 340 12.1 Complex source, goal and location predicates . . . 362 13.1 Predicate and clausal modifiers . . . 374 13.2 Aspectual markers se and tok in affirmative and negative

clauses . . . 391

13.3 Modal markers . . . 395

16.1 Narratives analysed in § 16.1 . . . 448

16.2 Structure of The money-defecating cow (narr25) . . . 460

16.3 Affixes . . . 596

(28)

xviii LIST OF TABLES

16.4 Clitics . . . 597

16.5 Naturalistic recordings . . . 599

16.6 Used stimuli and questionnaires, original source, corpus tag 603

(29)

Acknowledgements

The research for this thesis would have been entirely impossible if it were not for the kind reception by the Kalamang community and pleasant col- laboration with so many of its members, especially in Mas village. Ter- ima kasih Kalamangsontum tebonggan. Terutama Abdul Malik Baraweri, Ka- marudin Gusek, Bini Rumatiga, Mujid Rumatiga, Abu Wambur, Abdul Yarku- ran, Amir Yarkuran, Arfan Yarkuran, Fajaria Yarkuran, Hapsa Yarkuran, Jus- man Yarkuran, Kabasia Yarkuran, Kamalia Yarkuran, Malik Yarkuran, Nur- mia Yarkuran, Rahma Yarkuran, Sabtu Yarkuran, Salim Yarkuran, Samsia Yarkuran, Sebi Yarkuran, Amran Yorkuran, Hair Yorkuran, Jubair Yorkuran, Maimuna Yorkuran, Hawa Yorre, Jaleha Yorre, Naimun Yorre, Yahya esun mu Masko, eba Anugerah esun mu Pakpao. Terima kasih atas minggalot, muap, rer, garung-garung, marmar, acara. An kiat konenen.

This thesis furthermore builds on the knowledge, guidance, advice and/or skills of the following people, many of whom went above and beyond what was expected of them: Laura Arnold, Niclas Burenhult, Owen Edwards, Hanna Fricke, Harald Hammarström, Anna Hed, Arthur Holmer, Merle Horne, Donald Killian, Marian Klamer, Jens Larsson, Sara Myrberg, Åshild Næss, George Saad, Antoinette Schapper, Sinta, Yunus Sulistyono, Rolf Theil, Mechthild Tronnier, Timothy Usher, Anders Vaa, Sophie Villerius and members of the Lund Language Diversity Forum. Thank you.

Field trips, equipment and conferences were sponsored by several Swedish foundations, notably the Birgit Rausing Language Programme, Knut and Alice Wallenberg Foundation, Roy and Maj Franzéns Foundation, Uno Otterstedts Foundation, and the Foundation in the Memory of Per Westling. A research visit of five months to Leiden University was funded

xix

(30)

xx ACKNOWLEDGEMENTS

by the Swedish Royal Academy of Letters, History and Antiquities. For the

fieldwork I received administrative support from the Centre for Endangered

Languages Documentation (CELD) at the University of Papua in Manokwari

(UNIPA).

(31)

Popular summary in English

This doctoral thesis is a grammar of Kalamang, a small language threatened with extinction. In this grammar, I describe as many features of the Kala- mang language as possible.

Kalamang is spoken in eastern Indonesia, in two villages on a small island off the coast of New Guinea. There are about 130 speakers, all of whom are older than 30. Children do not learn Kalamang from their parents. Because of this, Kalamang will probably become extinct within the next 50 years, when all the current fluent speakers have died. More about the environment and culture in which Kalamang is spoken can be found in Chapter 1, the introduction.

In Chapter 2, I describe the sound system of Kalamang. I describe which vowels and consonants are used, and how they are pronounced. This chap- ter is also about combining sounds, and rules for sounds when words are changed. To give one example: when you add a part of a word that starts with a vowel, such as –an which means ‘my’, to a word ending in p or t, that word changes its last sound to w or r. That way we get kip ‘snake’ but kiw-an ‘my snake’, and kalot ‘room’ but kalor-an ‘my room’.

In Chapter 3, I define several important properties of language necessary to write a grammar. I explain what a word, a stem, an affix, a clitic and a par- ticle are. I also discuss four important processes that are used to make words:

reduplication (repetition of parts of or of the entire stem), compounds (like min-kalot ‘sleep-room’, which means ‘bedroom’), derivation and inflection.

In Chapter 4, I define the categories of words found in Kalamang. I dis- tinguish the following categories, here listed with one example word:

xxi

(32)

xxii POPULAR SUMMARY IN ENGLISH

• verbs – na ‘to consume’

• nouns – teya ‘man’

• personal pronouns – ka ‘you’

• quantifiers – kaninggonie ‘nine’

• demonstratives – wa ‘this’

• adverbs – koi ‘again’

• question words – tamatko ‘where’

• conjunctions – eba ‘then’

• interjections – some ‘of course’

Kalamang has no separate category of adjectives, but these can be made by putting the clitic ten behind a verb. For example, the verb welenggap, which means ‘to be blue’ or ‘to be green’, can become the adjective welenggap-ten, meaning ‘blue’ or ‘green’. Kalamang has no articles.

In Chapter 5, I describe nouns in detail, and describe the phrase in which they often occur: the noun phrase. I explain that some words in Kalamang cannot occur without a possessive pronoun. I also describe the ways in which nouns can be formed - for example, by reduplication or compounding.

In the noun phrase the noun comes first, followed by quantifiers, posses- sive pronouns and demonstratives. Consider the following Kalamang noun phrase, where you can read the Kalamang in the first line, a literal translation in the second line, and a free translation in the third line.

(1) hukat fishnet

kon one

anggon mine

yuwa this

‘this one fishing net of mine’

At the end of the noun phrase, one can find a postposition that indicates

the function of the phrase. For example, objects are marked with the clitic

at, instruments with ki and locations with ko.

(33)

POPULAR SUMMARY IN ENGLISH xxiii Chapters 6 to 9 further describe the categories of words that occur in the noun phrase.

Personal pronouns, which can stand at the beginning of the noun phrase instead of nouns, are the topic of Chapter 6. Like many languages on and around New Guinea, Kalamang does not make a distinction between ‘he’,

‘she’ and ‘it’. There are, on the other hand, two words for ‘we’. Pi is used when you are talking about yourself and the one(s) you are addressing, and is called the inclusive ‘we’. In is used when you are talking about yourself and one or several others who are not part of the conversation - the exclusive

‘we’.

In Chapter 7, on quantifiers, I describe among other things how they sometimes carry a classifier prefix. In Kalamang you cannot say ‘two seag- ulls’. Instead, you must mark the word for ‘two’ with a prefix that tells you something about the noun, in this case that it is a living being (an animate).

The classifier for living beings is et, and an example is given in below.

(2) kaskas seagull

et-eir

animate-two

‘two seagulls’

Personal pronouns (Chapter 8) take different forms in Kalamang. You can place a possessive pronoun after a noun (ema anggon ‘mother my’), but it can also be a suffix on the noun (tumun-an ‘child-my’).

Demonstratives (Chapter 9) also take many different forms. The basic forms are wa ‘this’, me ‘that’, osa ‘that over there’, opa ‘that one just now’, osa ‘this/that up here/there’ and yawe ‘this/that down here/there’. So, when you are talking about a child that you have been talking about before, you can say tumun opa. If you are talking about a fishing net at the bottom of the stairs, you can say hukat yawe.

Chapter 10 is about verbs. It starts with an overview of regular and ir- regular verbs. Verbs can be formed with the help of nouns in two ways: by reduplication (mun ‘lice’ becomes munmun ‘to delouse’) and by incorpora- tion (kofir ‘coffee’ + na ‘to consume’ can become kofirna ‘to coffee-drink’).

Verbs are not inflected for singular/plural or past/present/future tense as in,

for example, the Romance languages. There are, however, ways to make

reciprocal, reflexive and causative verbs.

(34)

xxiv POPULAR SUMMARY IN ENGLISH Chapter 11 describes how a clause is made in Kalamang. The basic order is subject, object, verb. This means you say temun emun koup, literally ‘the child the mother hugs’ and not ‘the child hugs the mother’. Some clauses with three nominal phrases, such as those in which the act of giving is de- scribed, can be expressed very minimalistically in Kalamang. Ma ma ‘he he’

means ‘he gives him something’. The place in the clause where one usually puts the verb is called the predicate. So in tumun emun koup ‘the child hugs the mother’, koup ‘hug’ is the predicate. In Kalamang, the predicate need not be a verb. It can also be a number (example 3), demonstrative (example 4) or noun (example 5). There is no verb ‘to be’.

(3) im banana

kansuor four

‘There are four bananas.’

(4) ma he

me that

‘That’s him.’

(5) ma he

he already

guru teacher

‘He is already teacher.’

Complex predicates are described in Chapter 12. They take the place of the verb, but contain more parts than just a verb. Sometimes complex predicates have two verbs, as in kuru bara ‘to bring to descend’ (which means

‘bring down’). Other times they may consist of, for example, a location and a verb, like in sara nakalko ‘to ascend in the head’ (meaning ‘to rise to the head’).

In Chapter 13, I describe different ways to change the predicate or the

entire clause: for example, ways to differentiate between real (realis) and un-

real (irrealis) events, the imperative and prohibitive construction, describing

events that have already or have not yet taken place, describing events that

are in the course of happening, and more. An interesting feature is that the

prohibitive is marked twice: first with a suffix on the pronoun, and then a

second time with a clitic on the predicate.

(35)

POPULAR SUMMARY IN ENGLISH xxv (6) ka-mun

you-don’t

narabir-in shout-don’t

‘Don’t you shout!’

Adverbs are also treated in this chapter.

Chapter 14 is about complex clauses and combining clauses. The differ- ent conjunctions (words like ‘and’ or ‘but’) are described here. A common way to combine clauses is so-called tail-head-linking. In this construction, the last words of one clause are repeated at the start of the next to create cohesion in, for example, a story. It may typically go something like this:

‘I went downhill. Went downhill, and took out my canoe. Took out, and started repairing. Repairing, then I thought I wanted to call my friend. Call my friend…’ This is typical for Papuan languages. Cohesion can also be cre- ated by placing te or ta after the predicate before continuing with a new clause.

In Chapter 15, the phenomena of topic and focus are described. They are marked in Kalamang with me and a, and help the listener to better under- stand which information is important in a clause. In example 7, me indicates that an ‘I’ is the topic of the clause. In example 8, the suffix a on an ‘I’ and mu ‘they’ puts focus on the personal pronouns to create a contrast.

(7) an I

me topic

watko here

nawanggar wait

‘As for me, I wait here.’

(8) an-a I-focus

watko here

mu-a they-focus

metko there

‘I am here, they are there.’

The last chapter describes how narratives are structured, how to greet people, how interjections are used, what to say when you can’t find the word (fillers) and how to curse. An example of a curse is yuon kat mintolmaretkon

‘may the sun cut your liver’.

The motivation for this thesis comes from a wish to describe as many lan-

guages of the world as possible, as long as they are still spoken. A description

such as this is hopefully valuable for current and future generations of lin-

guistic researchers, and contributes to our understanding of what a language

(36)

xxvi POPULAR SUMMARY IN ENGLISH

can look like. It is accompanied by a dictionary containing 3800 words, and

an archive of more than 15 hours of translated and annotated recordings.

(37)

Lekensamenvatting

Dit proefschrift is een grammatica van de kleine, met uitsterven bedreigde taal Kalamang. In deze grammatica beschrijf ik zoveel mogelijk regels van het Kalamang.

Kalamang wordt gesproken in het oosten van Indonesië, in twee dor- pen op een klein eiland bij de kust van Nieuw Guinea. De ongeveer 130 sprekers zijn allen boven de dertig jaar, en kinderen leren momenteel geen Kalamang van hun ouders. Daardoor is de kans groot dat de taal binnen 50 jaar verdwenen zal zijn, als de jongste vloeiende sprekers zijn overleden.

Meer over de omgeving en cultuur waarin het Kalamang gesproken wordt staat in hoofdstuk 1, de inleiding.

In hoofdstuk 2 beschrijf ik de klankleer van het Kalamang. Ik beschrijf welke klinkers en medeklinkers gebruikt worden en hoe deze uitgesproken worden. Een p, t of k aan het einde van een woord wordt bijvoorbeeld uitge- sproken zonder pufje adem erna. Zeg maar eens kip (wat ‘slang’ betekent), en stop wanneer je lippen elkaar raken. Dit hoofdstuk gaat ook over hoe klanken combineren. In de meeste Kalamang woorden moeten medeklink- ers en klinkers met elkaar afgewisseld worden. Combinaties als /str/, in het Nederlands heel gewoon, komen in het Kalamang niet voor. Als laatste behandelt dit hoofdstuk klemtoon en intonatie. De klemtoon is niet altijd makkelijk voorspelbaar.

In hoofdstuk 3 definieer ik een aantal belangrijke zaken voor de rest van de grammatica. Ik leg uit wat ik versta onder een woord, een stam, een voor- of achtervoegsel, een cliticon en een partikel. Ook bespreek ik vier belan- grijke processen die gebruikt worden om woorden te vormen: reduplicatie (herhaling van delen van of de hele stam), samenstellingen (zoals min-kalot

xxvii

(38)

xxviii POPULAR SUMMARY IN DUTCH

‘slaap-kamer’), verbuiging en vervoeging.

In hoofdstuk 4 defnieer ik de woordsoorten die in het Kalamang voorkomen. Ik onderscheid de volgende woordsoorten, hier weergegeven met een voorbeeld:

• werkwoorden – na ‘consumeren’

• zelfstandig naamwoorden – teya ‘man’

• persoonlijk voornaamwoorden – ka ‘jij’

• telwoorden – kaninggonie ‘negen’

• aanwijzend voornaamwoorden – wa ‘dit’

• bijwoorden – koi ‘weer’

• vraagwoorden – tamatko ‘waar’

• voegwoorden – eba ‘dan’

• tussenwerpsels – some ‘tuurlijk’

Wellicht mis je bijvoeglijk naamwoorden in dit rijtje. Die worden in Kalamang gemaakt door het cliticon ten achter een werkwoord te zetten. Zo wordt het werkwoord welenggap, dat ‘blauw zijn’ of ‘groen zijn’ betekent, een bijvoeglijk naamwoord ‘blauw’ of ‘groen’. Het Kalamang kent geen lid- woorden.

In hoofdstuk 5 beschrijf ik zelfstandig naamwoorden in detail, en beschrijf de woordgroep waarin ze vaak voorkomen: de nominale frase.

Ik leg uit dat sommige woorden in het Kalamang niet zonder bezittelijk

voornaamwoord voor kunnen komen. Ook beschrijf ik de manieren waarop

zelfstandig naamwoorden gevormd kunnen worden, bijvoorbeeld door

reduplicatie of samenstellingen. In de nominale frase komt het zelfstandig

naamwoord eerst, gevolgd door het telwoord, bezittelijk voornaamwoord

en aanwijzend voornaamwoord. In de volgende nominale frase kun je het

Kalamang in de eerste regel zien, een letterlijke vertaling in de tweede regel,

en een vrije vertaling in de derde regel.

(39)

POPULAR SUMMARY IN DUTCH xxix (9) hukat

visnet kon één

anggon mijn

yuwa dit

‘dit ene visnet van mij’

Aan het einde van de nominale frase komen verschillende postposities voor die de functie van de frase aanduiden. Onderwerpen worden bijvoor- beeld gemarkeerd met het cliticon at, instrumenten met ki en locaties met ko.

Hoofdstuk 6 tot en met 9 beschrijven de woordsoorten die vaak in de nominale frase staan verder.

Persoonlijk voornaamwoorden, die in plaats van zelfstandig naamwoor- den aan het begin van de nominale frase kunnen staan, zijn het onderwerp van hoofdstuk 6. Het Kalamang maakt, net als veel talen op en rond Nieuw- Guinea, geen onderscheid tussen hij, zij en het. Daarentegen zijn er twee woorden voor ‘wij’. Pi gebruik je als het het hebt over jezelf en degene(n) tegen wie je praat en is de inclusieve ‘wij’. In gebruik je als het hebt over jezelf en één of meerdere anderen die niet aan het gesprek deelnemen; de exclusive ‘wij’.

Bij telwoorden (hoofdstuk 7) wordt beschreven hoe deze soms een klassifieerder-voorvoegsel dragen. In het Kalamang kun je bijvoorbeeld niet ‘twee vissen’ zeggen. Je moet het woord voor ‘twee’ markeren met een voorvoegsel dat iets zegt over het zelfstandig naamwoord, in dit geval dat het een levend wezen is. De klassifieerder voor levende wezens is et, en een voorbeeld volgt hieronder.

(10) sor vis

et-eir

levend-twee

‘twee vissen’

De bezittelijke voornaamwoorden (hoofdstuk 8) nemen in het Kalamang verschillende vormen aan, die ook met elkaar combineren. Zo kun je het bezittelijk voornaamwoord als losstaand woord na het zelfstandig naamwo- ord plaatsen (ema anggon ‘moeder mijn’), maar kan het ook als achtervoegsel op het zelfstandig naamwoord zitten (tumun-an ‘kind-mijn’).

Ook aanwijzend voornaamwoorden (hoofdstuk 9) nemen vele vormen

aan. De basisvormen zijn wa ‘deze’, me ‘die’, osa ‘die ver weg’, opa ‘die

(40)

xxx POPULAR SUMMARY IN DUTCH van net’, osa ‘deze/die boven’ en yawe ‘deze/die onder’. Dus, als je het over een kind hebt waar je eerder ook al naar verwezen hebt, kun je tumun opa zeggen. Als het hebt over een visnet onder aan de trap, kun je hukat yawe zeggen.

Hoofdstuk 10 gaat over werkwoorden. Het begint met een overzicht over regelmatige en onregelmatige werkwoorden. Werkwoorden kunnen op twee manieren worden gevormd met behulp van zelfstandig naamwoorden:

door reduplicatie (mun ‘luis’ wordt munmun ‘ontluizen’) en door incorpo- ratie (kofir ‘koffie’ + na ‘consumeren’ kan worden kofirna ‘koffiedrinken’).

Werkwoorden worden niet vervoegd voor meervoud/enkelvoud of verleden/tegenwoordige/toekomende tijd. Wel zijn er manieren om bijvoor- beeld wederkerende, wederkerige en causatieve werkwoordsconstructies te maken.

Hoofdstuk 11 beschrijft hoe de zin is opgebouwd in het Kalamang. De standaardvolgorde is lijdend voorwerp, onderwerp, werkwoord. Je zegt dus temun emun koup, letterlijk ‘het kind de moeder knuffelt’. Sommige zinnen met drie nominale frases, zoals wanneer iets geven wordt beschreven, kun- nen in het Kalamang heel minimalistisch worden uitgedrukt. Ma ma ‘hij hij’

betekent ‘hij geeft hem iets’. De plek waar meestal het werkwoord staat noe- men we het gezegde. In het voorbeeld hierboven, temun emun koup ‘het kind knuffelt de moeder’, koup ‘knuffelen’ is het gezegde. In het Kalamang hoeft het gezegde niet perse een werkwoord te zijn. Ook getallen (voorbeeld 11), aanwijzend voornaamwoorden (voorbeeld 12), en zelfstandig naamwoorden (voorbeeld 13) mogen bijvoorbeeld deze plek innemen. Er is geen werkwo- ord ‘zijn’.

(11) im banaan

kansuor vier

‘Er zijn vier bananen.’

(12) ma hij

me dat

‘Dat is hem.’

(13) ma hij

he al

guru leraar

‘Hij is al leraar.’

(41)

POPULAR SUMMARY IN DUTCH xxxi In hoofdstuk 12 worden complexe gezegdes beschreven. Die komen op de plaats van het werkwoord, maar bevatten meer onderdelen dan alleen een werkwoord. Soms zijn dat twee werkwoorden zoals in kuru bara ‘brengen naar beneden gaan’ (‘naar beneden brengen’), en soms bijvoorbeeld een lo- catie en een werkwoord, zoals in sara nakalko ‘omhoog gaan in hoofd’ (‘naar het hoofd rijzen’).

In hoofdstuk 13 worden verschillende manieren beschreven die het gezegde of de hele zin beinvloeden. Dit gaat om bijvoorbeeld het onder- scheid maken tussen echte (realis) en onechte (irrealis) gebeurtenissen, de gebiedende en verbiedende wijs, het beschrijven van gebeurtenissen die al of juist nog niet hebben plaatsgevonden, gebeurtenissen die aan het gebeuren zijn, en meer. Interessant is dat bijvoorbeeld de verbiedende wijs twee keer aangegeven wordt: eerst met een achtervoegsel op het zelfstandig naamwoord, en dan nog een keer met een cliticon op het gezegde.

(14) ka-mun jij-niet

narabir-in schreeuwen-niet

‘Niet schreeuwen!’

Ook bijwoorden komen in dit hoofdstuk aan bod.

Hoofdstuk 14 gaat over complexe zinnen en het combineren van zinnen. De verschillende voegwoorden worden hier beschreven. Een veelvoorkomende manier van zinscombinatie is het zogenaamde staart- kop-linken (tail-head-linking), waarbij de laatste woorden van de ene zin worden herhaald aan het begin van de volgende om eenheid en structuur te creëren in bijvoorbeeld een verhaal. Een andere manier om dit te doen is door te of ta achter het gezegde te plaatsen voordat je doorgaat met een nieuwe zin.

In hoofdstuk 15 gaat het over de fenomenen thema (topic) en focus, die in

het Kalamang gemarkeerd worden met me en a, en ervoor zorgen dat de luis-

teraar beter weet welke informatie van belang is in een zin. In voorbeeld 15,

me duidt aan dat an ‘ik’ het thema van de zin is. In voorbeeld 16, het cliticon

a op an ‘ik’ en mu ‘zij’ legt de nadruk op de persoonlijke voornaamwoorden

om een contrast te creëren.

(42)

xxxii POPULAR SUMMARY IN DUTCH (15) an

ik me thema

watko hier

nawanggar wacht

‘Ik wacht hier.’

(16) an-a ik-focus

watko hier

mu-a zij-focus

metko daar

’Ik ben hier, zij zijn daar.’

Hoofdstuk 16 beschrijft hoe verhalen gestructureerd worden, hoe je mensen gedag zegt, hoe de tussenwerpsels gebruikt worden, wat je moet zeggen als je even niet op een woord kunt komen (fillers) en hoe je kunt vloeken en schelden. Een voorbeeld van een vloek is yuon kat mintolmaretkon ‘dat de zon je lever door mag snijden’.

De motivatie voor dit proefschrift komt voort uit de wens zo veel mo-

gelijk van de talen van de wereld in detail te beschrijven, nu ze nog gespro-

ken worden. Een beschrijving als deze is hopelijk van waarde voor huidige

en komende generaties taalonderzoekers, en draagt bij aan een beter beeld

van hoe taal eruit kan zien. Het proefschrift gaat vergezeld van een woor-

denboek met 3800 woorden en een archief met meer dan 15 uur aan vertaalde

en taalwetenschappelijk geanalyseerde opnames.

(43)

Ringkasan Bahasa Indonesia

Desertasi ini adalah tata bahasa Kalamang, sebuah bahasa kecil yang ter- ancam punah. Dalam tata bahasa ini, saya menjelaskan fitur-fitur bahasa Kalamang sebanyak mungkin.

Bahasa Kalamang digunakan di Indonesia bagian barat, di dua desa di sebuah pulau kecil di lepas pantai Papua. Ada kurang lebih 130 penutur ba- hasa Kalamang dimana semua berusia diatas 30 tahun. Anak-anak tidak be- lajar bahasa Kalamang dari orangtua mereka. Karena ini, bahasa Kalamang diperkirakan akan punah dalam 50 tahun kedepan, ketika semua penutur fasih bahasa tersebut sudah meninggal dunia. Informasi lebih lanjut ten- tang lingkungan dan budaya dimana bahasa Kalamang digunakan dibahas dalam Bab 1, pendahuluan.

Dalam Bab 2, saya menjelaskan fonetis bahasa Kalamang. Saya men- jelaskan vokal dan konsonan yang digunakan dan bagaimana pengucapan- nya. Bab ini juga membahas tentang penggabungan suara dan aturan untuk suara ketika terjadi perubahan kata. Sebagai contoh: ketika kita menam- bahkan sebagian dari sebuah kata yang berawalan huruf vokal, seperti - an yang artinya ‘milikku’, menjadi sebuah kata yang berakhiran p atau t, maka akhiran suara kata tersebut berubah menjadi w atau r. Dengan begitu kita mendapat kata kip ‘ular’ tetapi kiw-an ‘ularku’ dan kalot ‘kamar’ tetapi kalor-an ‘kamarku’.

Di Bab 3, saya mendefinisikan beberapa sifat penting bahasa yang diper- lukan untuk menulis tata bahasa. Saya menjelaskan apa itu kata, akar kata, imbuhan, klitik, dan partikel. Saya juga membahas empat proses penting dalam membuat sebuah kata: duplikasi ulang (pengulangan sebagian atau seluruh akar kata), gabungan kata (seperti min-kalot ‘tidur-kamar’, yang be-

xxxiii

(44)

xxxiv POPULAR SUMMARY IN INDONESIAN rarti ‘kamar tidur’), derivasi dan infleksi.

Dalam Bab 4, saya mendefinisikan kategori kata-kata yang ditemukan dalam bahasa Kalamang. Saya mengkategorikan sebagai berikut, disini ter- tulis tiap kategori dengan masing-masing satu contoh kata:

• kata kerja – na ‘minum atau makan’

• kata benda – teya ‘lelaki’

• kata ganti orang – ka ‘kamu’

• kata pembilang – kaninggonie ‘sembilan’

• kata demonstratif – wa ‘ini’

• kata keterangan – koi ‘lagi’

• kalimat peranyaan – tamatko ‘dimana’

• kata penghubung – eba ‘kemudian’

• kata seru – some ‘tentu saja’ atau ‘sudah mu’

Bahasa Kalamang tidak memiliki kategori terpisah untuk kata sifat, tetapi ini dapat dibuat dengan memberi klitik ten di akhir sebuah kata kerja. Semisal, kata kerja welenggap, yang artinya ‘menjadi warna biru’

atau ‘menjadi warna hijau’, dapat diubah menjadi kata sifat welenggap-ten, yang berarti ‘biru’ atau ‘hijau’. Seperti bahasa Indonesia, bahasa Kalamang juga tidak memiliki artikel.

Di Bab 5, saya memberikan penjelasan mendetail tentang kata benda dan menjelaskan frasa-frasa dimana mereka biasa muncul: frasa benda. Saya menjelaskan bahwa beberapa kata dalam bahasa Kalamang tidak dapat digu- nakan tanpa adanya kata kepunyaan. Saya juga menjelaskan cara pemben- tukan kata benda, seperti dengan duplikasi ulang atau penggabunagn kata.

Dalam frasa benda, kata benda muncul pertama, diikuti dengan kata pem-

bilang, lalu kata kepunyaan dan kata demonstratif. Perhatikan frasa benda

bahasa Kalamang berikut, dimana kamu bisa membaca bahasa Kalamang di

baris pertama, terjemahan harafiah di baris kedua, dan terjemahan bebas di

baris ketiga.

(45)

POPULAR SUMMARY IN INDONESIAN xxxv (17) hukat

jaring.ikan kon satu

anggon milik.saya

yuwa ini

‘jaring ikan milik saya satu ini’

Di akhir frasa benda dapat ditemukan postposisi yang mengindikasikan fungsi dari frasa tersebut. Semisal, benda mati ditandai dengan klitik at, alat musik dengan ki dan lokasi dengan ko.

Bab 6 sampai 9 menjelaskan tentang kategori-kategori kata yang terda- pat dalam frasa benda.

Kata ganti orang, yang bisa berada di awal frasa benda, bukan kata benda, adalah topik Bab 6. Kata ganti dasar dapat dimodifikasi untuk membuat arti yang berbeda. Sebagai contoh, kata ganti mu ‘mereka’ dapat diubah menjadi muhutak atau murain, yang memiliki arti ‘hanya mereka’, menjadi munaninggan ‘mereka semua’ dan muin ‘milik mereka’.

Dalam Bab 7, mengenai kata pembilang, diantara beberapa hal lain saya menjelaskan bagaimana mereka terkadang memiliki imbuhan pengk- lasifikasi. Dalam bahasa Kalamang kamu tidak bisa mengatakan ‘dua burung camar’. Sebaliknya, kamu harus menandai kata ‘dua’ dengan awalan yang menunjukkan sesuatu tentang kata bendanya, dalam hal ini yang menunjukkan bahwa benda itu makhluk hidup (bernyawa). Awalan pengklasifikasi untuk makhluk hidup adalah et, dan contoh untuk ini diberikan di 18.

(18) kaskas burung.camar

et-eir hidup-dua

‘dua burung camar’

Kata-kata demonstratif (Bab 9) juga memiliki bentuk yang berbeda-beda.

Bentuk dasar dari kata-kata ini adalah wa ‘ini’, me ‘itu’, osa ‘itu yang dis- ana’, opa ‘itu yang barusan’, osa ‘ini/itu yang di atas sini/sana’ dan yawe

‘ini/itu yang di bawah sini/sana’. Maka, ketika kamu membicarakan tentang seorang anak yang suadah pernah kamu bicarakan sebelumnya, kamu bisa mengatakan tumun opa ‘anak tadi’. Jika kamu membicarakan sebuah jaring ikan dibawah tangga, kamu bisa mengatakan hukat yawe ‘jaring dibawah’.

Bab 10 menjelaskan tentang kata kerja. Penjelasan ini dimulai dengan

gambaran tentang kata kerja biasa dan kata kerja tidak beraturan. Kata kerja

(46)

xxxvi POPULAR SUMMARY IN INDONESIAN dapat dibentuk dengan penggunaan kata benda dengan dua cara: dengan duplikasi ulang (mun ‘kutu’ menjadi munmun ‘menyelisik’) dan dengan penggabungan (kofir ‘kopi’ + na ‘minum atau makan’ dapat menjadi kofirna

‘kopi-minum’). Kata kerja dapat menjadi kegiatan timbal-balik ketika diberi proklitik nau (tu ‘memukul’ menjadi nautu ‘saling memukul’), reflexif ketika diberi un (ganggia ‘mengangkat’ menjadi unganggie ‘mengangkat diri sendiri’) dan kausatif (sebab-akibat) ketika diberi, antara yang lain, di (bara ‘turun’ menjadi dibara ‘menurunkan’).

Bab 11 menjelaskan bagaimana membuat klausa dalam bahasa Kala- mang. Urutan pada umumnya adalah subyek, obyek, kata kerja. Ini berarti, kamu akan mengatakan temun emun koup, dengan arti harafiah ‘anak ibu peluk’ bukan ‘anak peluk ibu’. Beberapa klausa yang memiliki tiga frasa nominal, seperti dalam klausa yang menjelaskan tentang ‘memberi sesuatu’, dapat diungkapkan dengan sangat minimalis dalam bahasa Kalamang. Ma ma ‘dia dia’ memiliki arti ‘dia memberikan dia sesuatu’. Bagian dalam klausa dimana biasanya diisi kata kerja disebut predikat. Jadi, dalam klausa tumun emun koup ‘anak peluk ibu’, koup ‘peluk’ adalah predikat. Dalam bahasa Kalamang, seperti dalam bahasa Indonesia, predikat tidak selalu kata kerja. Dapat juga berupa kata benda (contoh 19), kata demonstratif (contoh 20) atau kata pembilang (contoh 21).

(19) ma he

he already

guru teacher

‘He is already teacher.’

(20) ma he

me that

‘That’s him.’

(21) im banana

kansuor four

‘There are four bananas.’

Predikat kompleks dijelaskan dalam Bab 12. Mereka menduduki posisi kata kerja tetapi mengandung lebih banyak bagian dibandingkan kata kerja.

Terkadang predikat kompleks mengandung dua kata kerja, seperti di kuru

bara ‘membawa turun’. Di lain waktu, predikat kompleks bisa terdiri dari

(47)

POPULAR SUMMARY IN INDONESIAN xxxvii lokasi dan kata kerja, seperti sara nakalko ‘naik di kepala’ (yang berarti ‘naik ke kepala’).

Dalam Bab 13, saya menjelaskan cara-cara yang berbeda untuk men- gubah predikat atau seluruh klausa. Misalnya, bagaimana cara membedakan antara peristiwa nyata (realis) dan tidak nyata (irrealis), konstruksi kalimat perintah dan larangan, mendeskripsikan peristiwa sudah ataupun belum ter- jadi, mendeskripsikan peristiwa yang sedang terjadi, dan sebagainya. Satu fitur menarik adalah bahwa kalimat larangan ditandai dua kali: pertama dengan sebuah akhiran di kata gantinya dan kedua dengan sebuah klitik di predikat.

(22) ka-mun kamu-jangan

narabir-in berteriak-jangan

‘Janganlah kamu berteriak!’

Kata keterangan juga dibahas dalam bab ini.

Bab 14 membahas klausa kompleks dan penggabungan klausa. Kata sam- bung yang berbeda-beda (kata-kata seperti ‘dan’ atau ‘tetapi’) dijelaskan disini. Cara yang biasa digunakan untuk menggabungkan klausa disebut dengan tail-head-linking. Dalam konstruksi ini, kata-kata terakhir dalam se- buah klausa diulang di awal klausa berikutnya untuk menciptakan kepaduan dalam, misal, sebuah cerita. Pada umumnya dapat terlihat seperti ini: ‘Saya menuruni bukit. Menuruni bukit dan mengeluarkan perahu saya. Mengelu- arkan dan mulai memperbaikinya. Memperbaiki kemudian saya berpikir saya ingin memanggil seorang teman. Memanggil seorang teman…’ Ini bi- asa terlihat dalam bahasa-bahasa Papua. Kepaduan juga dapat diciptakan dengan meletakkan te atau ta setelah predikat sebelum melanjutkan dengan klausa baru.

Dalam Bab 15 topik dan fokus fenomena dijelaskan. Dalam bahasa Kala- mang mereka ditandai dengan me dan a dan membantu pendengar untuk memahami informasi mana yang penting dalam sebuah klausa. Dalam con- toh 23, me menunjukkan bahwa an ‘saya’ adalah topik dalam klausa tersebut.

Dalam contoh 24, akhiran a di an ‘saya’ dan mu ‘mereka’ meletakkan fokus

pada kata ganti orang untuk membuat kontras.

(48)

xxxviii POPULAR SUMMARY IN INDONESIAN (23) an

saya me topiK

watko disini

nawanggar tunggu

‘Untuk saya, saya menunggu disini.’

(24) an-a saya-foKus

watko disini

mu-a

mereka-foKus metko disana

‘Saya ada disini, mereka ada disana.’

Bab 16 menjelaskan bagaimana narasi disusun, bagaimana menyapa orang, bagaimana kata seru digunakan, apa yang harus dikatakan ketika kamu kehilangan kata (fillers) dan bagaimana mengutuk. Contoh kutukan adalah yuon kat mintolmaretkon ‘semoga matahari mencabut hatimu’.

Motivasi dibalik tesis ini datang dari keinginan untuk mendeskripsikan sebanyak mungkin bahasa di dunia, selama mereka masih digunakan. Se- moga deskripsi seperti ini bermanfaat bagi peniliti bahasa dimasa sekarang dan masa depan, dan berkontribusi untuk pemahaman kita mengenai seperti apa bahasa itu. Tesis ini disertai sebuah kamus yang mengandung 3800 kata dan sebuah arsip yang berisi rekaman yang telah diterjemahkan dan diberi catatan yang berdurasi lebih dari 15 jam.

(Translation: Dita Anissa Johar)

(49)

Abbreviations

Interlinear glossing

Throughout this work, I adhere to the Leipzig Glossing Rules (Comrie, Haspelmath & Bickel 2015), with two exceptions: I use ex and in instead of excl and incl for exclusive and inclusive pronouns to save space.