SAMUEL DIFFERENTIA

\

6 7?

D. D.

DISSERTATIO GRADÜALIS, de

DIFFERENTIA _INTER

INERTIAM

FT

GRAVITATEM.

QUAM,

CONSENT. AMPLISS. FACÜLT. PHILOSOPH.

IN REGIA ACADEMIA UPSALIENSI,

sub pr/esidio

Mag. SAMUEL IS DÖRDEL

phys. profess« reg. et ordint.

nec non Reg. Acad. Scient. Holm. Memb.

PUBLICA D1SQUISITI0NI MODESTE SUßJICIT

stipendiarius regius,

martinus gust. meurling,

petri fil.

0S1R0-G0THUS.

in audit. carol. m a j. a d diem xi. tünii,

anni mdcclx.

H. A. M. C.

upsalu

I. N. J.

§■ I.

tudium Philofophte Naturalis, fum-

ma fua voluptate 5c ntil-itate, fefe

maximopere commendare ^, nemi¬

nem nunc temporis före ^, qui ne- get, nobis omnino perfvademus.

Cum enim animum & oculos con- vercimus ad illa, quaein toto hoc univerfo nobis ob*

veniunt, non poiTumus non, ex ordine ac Legibus,

quibus fingula func (ubje&a, miribce delefhri, &•

ftmul omnipotentiam ^, bonifatem & Sapienciam Ma-

ximi condkoris non fat is mirari ac venerari, qui ^tot

tantasque res, tam pulcre effeftas, difpofitas atque

inter le connexas, produxit non folum, (ed &con-

fervat. Qaanta (Tc idudii hujus in vita noftra com-

muni utilitas, quis non videt? Quantum commo- ^t

dum adfert ne, Rei, & communi, & privstae? Quot- _ne

. 4'

&' ) 3 ( &

ne inflituta ^ac machinae, ut multa alia taceam, cxi- flunt, _qua;, fi cognicione Philofophias Naturalis de-

ftituti eflent homines, vel non in luccm _unquam prodiiiTenc, vel faltem fummam füam perfeftionem

non obtinere potuiffent. Ovum Hidoriam Philot.

Naturalis infpicere velimus, animad vertimus fata il-

lins interdum valde tuiffe triflia

interdum ^vero

multorum operam in eo fuifle collocaram, ut qua- ciinque illam excolerent rationc. Fuit, & certe eft

illorum propofitum fummis laudibus dignum, nihi-

lotamen minus, multorum iententias, omni repu- gnare experientix & rationi, eil dolendum; adeo

quidem, ut, cum fcripta illorum examini judo fubji-

cimus, tantum cernamus diffenfum in rebus majoris

etjam momenti, ut rnirari conveniat, viros, alias perinduftrios, interdum fcvere opiniones, longiffi-

me, & toto, quod ajunt, coelo, a veritate receden-

tes; ncc defuere rationes qualescunque, quibus fua plaeita probare iunt annifr, Sc defendere. Indubium

itaque non potefl: vocari, quod ad utilitatem com-

munem, & incrementum ipiius fcientise non parum conterat, qui, quas fanae rationi Sc experientia; funt

confentanea, exponit, validis argumentis cömpro- bat, Sc qua; moveri poflunt dubia explicat. Saspe

enim accidit, ut rei alicujus veritas, ob defeftum

debita; lucis

non folum negetur, fed & impugne-

tur. Non raro quoque evenit, ut propoficio quae«

dam falfa, fpeciem prae fe ferens veri, judo defici-

ente fcrutinio, tanquam vera aflumatur, Sc funda-

A 2 nien-

U ff

ß&L

JK ) 4 ( JK

menti loco ponatur ratiociniis etjam fal (Ts, onde ^per«

verfa redditur phxnomenorura ratio. Hase cum per-

penderimus, operam & oleum nos non omnino eße perdituros putavimiis, fi DifFerentiam inter Inertiam

Sc Gravitatem, breviter licet, oßendere conemur, quam celebris quidam, ex recentio.ribus Phyficis prorlus nullam e(Te contendit, & quse Phyfici adfcri-

bere folent Inertiae, foli tribui debere Gravicati; de- nique quam firmo ejus allatae rationes nitantur talo, paucis difpiciemu's. Mitiorem vero Candidi Lefro- ris, ea qua par eft obfervantia, expctimus cenfuram.

■

$. n.

Curra paulo attentrus confideraverimus phseno-

mena corporum, facillime animadvenimus, corpus in quiete poficum^non poße moveri, nid a caufla quadam externa, atque corpus in motu pofitum (en

motum, hunc nullo modo mutare poße absque caus- fa _externa; Sc infuper, quod, pro quantkate materise majori vcl minori,in corpore quieto vel moto,4 major

vel minor requiratur vis, quae illud movebit, vel mo-

tum ejus rnutahk.Hancdifficukatem quaß corporis mil- tandi (ui flatus, vel quietis vel motus, poft Keplerum &

Nevtonum,tribuerunt Phyflci Inertiae corporum, qua nimirum corpus quodvis, quantum in illo, perfeve-

rat in ßatu fuo vel quiefcendi vel movendi uniformi-

ter in dirc&um. Hane ßatu im us generalem corpo¬

rum proprietatem, i. cum competat omni corpori

In quo experimenta inftkuere licuit, nullo, ne qui-

dem

» ) J ( «

dem _aere, exeepto. 2. Cum a milla aHa cognita generali proprietate dependeat. 3. Nec intendi nee rernitti poffit. Licet plurihus arrideat hane iner- ciam quoqiie appeilare vim inertis, putamus tarnen cum celeber: Eulero, hoc non adeo commode fieri, qyom inertias effe&us confiftat in confervatione fla¬

tus; vis autem tendit ad mutaodum flatum. Notan- dum exercitium hujus Inertiae dici Kefiflentiam> qua*

tenus corpus, ad confervandum ^fuum flatum, relu- Élatur vi impreflae, Impetum, quatenus corpus mo¬

tu m, dum conatur hnnc confervare, impingit in

obflaculum quodvis ipfi oppoficum.

j. ^IIL

Omne quod mutat, vel Cvonatur matare flatum

ve! _motus, vel quietis corporis, nobis dicicur Vis.

Galilaeus qui primus inter recentiores excokiit Me- chanicam, hane formavit nononeim adeo generalem,

ut comprehendac quamcunque potentiam, quas ur- get corpus e fuo flatu. Harum virium norabilem obfertfamus diflerentiam, nirnirurn quasdam confi-

flunt in a£lione fola 8z quidein momencanea; ejus»

modi vis Nevtono dicicur Impreffa, qua; ert a£lio

exercita in corpus ad ejus mutandum flatum

vel

motus, vel quietis; alias itertim corpori quafi adhse-

rent, 8z continue _agunt in illud, has quibusdam di-

cuntur Vrementes; hujusmodi efl Gråvitas, feu illa vis, qua corpora vel moventur, vel nituntur move- ti deorfum, feu perpendiculariter ad fuperficiem

A 3: aquas

» )«( »

aqua libere dngnantis. Vulgo promifcue ufurpan-

cur vocabula Gravitatis & Ponderis, quse tarnen di-

verfa fignificant, nimirum Pondus indigita-t effe-

&um gravitatis, feu prefüonem deorium , quae omnis dicitur Pondus abfolutum corporis, fi vero pars qnaedam alia quacunque vi fudentatur, ut refiduum folumrnodo fentiatur, dici lolet iltud Pon¬

dus Refpettivum. Et hocce intelligitur dum ^ex-

perientise convenienter dicimus, folida, fluidis itn- merfa, aliquid amittere fui Ponderis, & corpora>

translata a polis verfus xquatorem , fieri leviora.

Qvurn omne corpus hac ratione deorfum tendat,

necefTe ed, quod, dum huic tendentist obtemperat,

& libere _movetur, magis m3gisque augeatur ejus

velocitas _, nimirum quovis momento nancifcitur no-

va & aequalia velocitatis incrementa; hinc fequitur,

Gravitatem ^non folüm efTe vim, fed & effe referen- dam ad vires Generales _corporum. Prius exinde quo- que condat, quod intenfitas hujus vis non fit ubi-

que, nec nifi in iisdem didantiis a centro Telluris,

eadem, ceieberrirrio Condamine obfervante ad ur-

/ 1

bem Quito Americae, quod, ceteris paribus, ^pen¬

dula tardius ofcillationes conficiant, in cacumine

rnontis akioris Pichinchag, quam ad ripam fluminis;

adeoque minuitur recedendo furfum ^a Itiperficie tel¬

luris, & quidem in duplicata ratione didantiarum,

nam^corpus ad fuperficiem telluris libere cadit tem¬

pore t. fecund i per fpatium 16. pcdum, & cum fpa-

tia per qua gravia cadunt fint ut quadrata tempo-

rum, quibus ^moventur, cadcc tempore 60. fecund.

feu

) ⁷ C &

feu i» minuti per fpatium 16. 60.60 ped.; fed caL

cu!o Nevtoni, Luna (i ^motu fuo curvilineo priva-

retur, & folum vi centripetae ad tellurem obtempe-

saret, caderet tempore 1, minuti per fpatium 16 pedum; adeoque erit defcenfus corporis in vicinia

• 2

telluris, ad defcenfum luna*, ^ut 60. 60:1:: 60: 1;

fed luna didat a tellure fere 60 radiis terredribus,

& vi gravitatis quoque caderet, nam alias viribus

hifce conjun&vs, dupio velocius defcenderent, gra- via-, Ergo.

$. IV.

Hilce pendeatis, faeiliime deprehenditur, Iner-

tiam corpomm aliam effe, quam Gravitatem; illa

e ten im ed confhns _corporum Proprietas, haec ed

vis, cujus intenfitas variationi ed obnoxia; per in-

ertiam continuant corpora fuos möcus aequaliter in

quamcunque dire&ionem ^, Ted gravitate feruntur

tantum deorfum. Adeoque in phaenomenis produ- cendis, alis omnino func partes Inertix ^> alise Gra»

vitatis. Non (atis itaque condat quomodo Andre¬

as Gordon. O. S. ß, celebris au&or, in Phybca* Ex¬

perimentalis EIgmentfs ^y qua* edidit Erfordia* An.

1751.00 progredi potuerit, ut datuat, non* folum

vim inertijE non efle didinttam a gravitate, led &

pluribus experimentis id conetur demondrare. Sed

ed hot quoque exemplum facillimorum lapfuum in

rebus Phydcis, ubi ^certe fumma cautione opus ed,

in experimentis indituendis, concluftonibus elicien-

dis,

f

& )8

(

dis, 8z generalibus deduccndis. Sic ex non fatis de«

terminatis ideis Inertiae & Gravitacis, in hunc erro-

rem incidit laudatus au&or, cum §. 58. 1. c. dicit

Or avi tat cm appell art vim quanäam infitam & ^natura¬

lem

qua omnia Corpora deorfum tendunt; de reliquo

locum (mim retinere mtitur9 ac omni alii motui pro ra¬

ta fu<e gr avi tat is reßßit. Hrfc reßßentia ^cum absque

vi quadam annexa concipi vix pofftt ^, communiter vocari

(det vis inertia. Quis non videt plura diverfa heic

contundi, & ati&orem non adtendiffe ad naturam virium in genere, atque direcbonem gravitacis; et- enim vi illa tendit corpus deorfum ^, quo ipfo ^aut

movetur in illa dire&ione, aut fi obftaculurn im¬

mobile ipd obveniat, non quidem movetur, camen

exferitur hascce ejus tendentia prefiione in obftacu- lum, tunc locum quidem retinet, motum impedi-

ente obftaculo, fed mutare nititur; & fic refifHt quidem corpus per gravitatem motui, non omni

alii, fed tantum illi, qui fieret in dire&ione fuae

tendentte. Quomodo enim poterit ^{corpus q} nie feens

quocunque modo refiftere vi cuidam impreßie in a-

lia diredf ione, e. g, Horizontali. Infiiper ^, haec

reßßentia

ivquit, vocari f»let vis inerti £ vel inertia

redius; utique refiftentaa in genere, quam corpo-

ra exferunt, ita dici fölet, fed ^non illa quam exer-

cent tendentia fua deorfum, feu vi gravitatis, Nec

minus fallit, dum in §.60. dicit, corpus motui, ^un- deeunque advenienti, juxta gravitatis aut majja Jut

proper tionem, refißit. Docec certe experientia cor¬

pus

S U( &

pus refficre vt in quacunque dire&ioni imprime;ntir

& quidem in rationemafise^ quas eftinertue propor¬

tionale. Poteft quoque demonflrari, quod pondera

corporum fint proporeionalia maffis, föd nulla ratio¬

ne, quod refiftentia ha?c gcneraliter (it rribiienda _gra¬

vi tati. Poftea addic celeberrim us au&or qujedam experimenta valde indeterminata, ad quorum ex-

plicationem die it, Ted non probat, Inercias patrqnps hane incon&ito adhibere. Älia vero plura oipific phamomena ^, quae hane inertiam clariflimé indicaniv

c. g. E fune vel catena fufpendatur corpus qüod-

dam majoris ponderis, & redigatur in quietem; i- pfum premat horizontaliter vel digitus, vel ajia vis

quascunque, majorem fénties refiftenriam, qiiaenon poteft adfcribi gravitati corporis., naqi haecce agi.c

folummodo deorfum, tendendo funem & clavum,

quo fufpenfum eft corpus, ergo inertise; 8c hxc re- fiftentia fentitur proportionalis raafe corporis, ^quem-

admodum etjam inertia eandem fequitur rationem.

Quomodo quasfo ex gravitate velis explicare motus corporum pendulorum in fe invicem impingentium?

Quin & aliorum ^corporum quorumvis ⁱⁿ fe invicem agentium? Nonne ex inertia Sc impenetrabilitate b porum? Si duo navigia, magnitudine 8c pondere inaequalia, eidem immitantur flumini, 8c fimul fol-

vantur, facile quivis experietur, quod minus ^ean¬

dem fbrtiatur cum aqua fluente velocitatem citius,

quam majus; fac vero eadem, cum obtinuerunt ean¬

dem celeritatem, fimul iterum pervenire in aquam

B (la-

» ) <® c &

ftagnantem, experimur ^quoque mafus diutius mo-

tum luurn retinere, quam ifiinus; quis harte inaequa-

litatem motuum tribuet gravitati, quae heic non a- git, quippc ejus efFeOrum fuftinet aqua; fed ^ex in«

ertia evenit, ut majus tardius redigatur in motum,

& quoque diutius illum retinet. Refiftentia ^,

quam flüida exercent in corpora in illis mota, non poteft idfcribi Gravitatr ^, qvum prius particulae flui-

di vi hac fefe tenent in acquilibrio, adeoque ^{qua ma-}

ximam partem incrtise ifiarum. Quatenus itaque,, diftingvendo Inertiam a Gravitate, transgrefli fumus,

uti opinatur & dicit au&or noder in §. 6o4, regulam

utilifllmam & Phyficis ©bfervatu perneceffariam,

Quod cau Q t rerum naturalium non plures cidmittend#,

quam queß vera funt^ earumque pb moments explicandiß

{ufficiunt, /Eqvus & peritus le&or facillime ⁹

vel ex allatis, judicabit. Sed manum de tabula»

s. d. a