Språk, språkbruk och kön

ASSOCIATION SUEDDISE DE LINGUISTIOUE APPLIOUEE IASLAI

Svenska föreningen för tillämpad språkvetenskap

Språk, språkbruk

och kön

Rapport från ASLA:s nordiska symposium Uppsala, 7-9 november 1991

Utgiven av

Britt-Louise Gunnarsson

Caroline Liberg ASLA

ASLA:s skriftserie 5

ASSOCIATION SUEDOISE DE LINGUISTIQUE APPLIQUEE (ASLA) Svenska föreningen för tillämpad språkvetenskap

Språk, språkbruk och kön

Rapport från ASLA:s nordiska symposium. Uppsala 7-9 november 1991. Med inledning av Tove Bull

Utgiven av

Britt-Louise Gunnarsson Caroline Liberg

ASSOCIATION SUEDOISE DE LINGUISTIQUE APPLIQUEE (ASLA) Svenska föreningen för tillämpad språkvetenskap

ASLA ingår i den internationella huvudorganisationen AILA som har med- lemmar i drygt trettio länder världen över. Föreningen har som huvudsyfte att på olika vägar främja och sprida information om språkvetenskaplig forskning med anknytning till praktiska språkproblem i samhället. Detta syfte ska ASLA söka uppnå genom att:

- anordna konferenser, symposier och seminarier, - publicera ett medlemsblad,

- ge ut symposierapporter och andra skrifter - distribuera meddelanden och skrifter från AILA,

- delta i AILA:s vetenskapliga kommissioner, arbetsgrupper och kongresser.

Medlemsbladet ASLA-Information utkommer med tre nummer per år (april, sept, dec). Där informeras om litteratur, konferenser etc. Septembernumret innehåller dessutom en avdelning med utförligare presentationer av pågående forskning och utvecklingsarbete inom den tillämpade språkvetenskapen.

Årligen anordnas ett symposium omkring ett tema som har intresse för såväl forskare som praktiker. Rapporterna från dessa höstsymposier publiceras i ASLA:s skriftserie. Böckerna i skriftserien är årsböcker och distribueras gratis till ASLA:s medlemmar.

Medlem i ASLA blir man genom att betala avgiften (130:- för budgetåret 92/93) till Svenska föreningen för tillämpad språkvetenskap, postgiro 403286- 8. Medlemmar får årsboken i ASLA:s skriftserie, ASLA-Information, AILA Review och AILA News. Bland övriga medlemsförmåner kan nämnas att till rabatterat pris delta i föreningens symposier samt att - också till nedsatt pris - köpa tidigare nummer i ASLA:s skriftserie. Beställning av ASLA:s skrifter sänds till följande adress: ASLA, c/o FUMS, Box 1834, 751 48 Uppsala.

Språk, språkbruk och kön. Rapport från ASLA:s nordiska symposium, Uppsala 7-9 november 1991. B.-L. Gunnarsson & C. Liberg (utg). ASLA, Svenska föreningen för tillämpad språkvetenskap. Uppsala 1992.

ISBN 91-87884-04-6 ISSN 1100-5629

© ASLA och författarna

Förord

ASLA:s höstsymposium 1991 hölls i Uppsala och ägnades temat Språk, språk- bruk och kön. Det var ett nordiskt symposium och i organisationskommitten ingick förutom undertecknade från Sverige, Tove Bull från Norge, Auli Hakulinen från Finland och Carol Henriksen från Danmark. Iden att samla språkvetare i Norden kring en diskussion av könsskillnader föddes några år ti- digare, vid en konferens om Framtidsstrategier för humanistisk kvinnoforsk- ning som NOS-H arrangerade i Finland. Där var vi endast ett fåtal språk- forskare bland deltagarna, och vår slutsats blev att det var hög tid att samla språkvetare i de nordiska länderna för en inventering av vad som pågår inom kvinno- och jämställdhetsforskningen. Vi tyckte också att det var viktigt att på nordisk grund få diskutera teori- och metodfrågor och gemensamt blicka framåt.

Inte sedan 70-talet hade en språkkonferens i Sverige ägnats temat Språk och kön. Vår inbjudan fick också stort gensvar. 150 forskare och lärare deltog, och alla de fyra nordiska arrangörsländerna var väl representerade.

På programmet stod plenarföredrag med diskussionsinlägg, statusrapporter samt sektionsföredrag. Av de fyra subteman som utlysts - under uppvti.xten, i och mellan privat och offentlig sfär, i massmedia och i vetenskapen - var det de båda första som samlade flest föredrag. Intresset var också stort för teori- och metodfrågor och för allmänna könsskillnader i språket.

Den här ASLA-rapporten innehåller artiklar skrivna på basis av de föredrag som hölls vid symposiet. Tove Bull har skrivit en inledning som ger en sam- manfattning av konferensen och placerar in de olika bidragen i sitt vetenskap- liga sammanhang.

För den som vill skaffa sig en överblick över vad som pågår inom språk och kön forskningen i Norden är denna bok värdefull. Den behandlar och disku- terar olika teoretiska och metodiska infallsvinklar och ger exempel på under- sökningar inom olika språkliga deldiscipliner. Den presenterar också en stor mängd data som belyser manligt och kvinnligt på olika text- och diskursnivåer.

Till sist vill vi omnämna och rikta ett tack till våra bidragsgivare, till Clara Lachmanns fond, Letterstedtska föreningen, Uppsala universitets jämställd- hetskommitte och Tromsö Universitet.

Uppsala i juni 1992

Britt-Louise Gunnarsson Caroline Liberg

Innehållsförteckning

Förord

INLEDNING

Kor står - og kor går - språk-og-kjznnforskinga?

Tove Bull

FORSKNING OM SPRÅK OCH KÖN I NORDEN Forskning om sprog og k.0'n i Danmark.

Carol Henriksen

Forskning om språk och kön i Finland.

Helena Rautala

Forskning om sprog og kjznn i Norge.

Toril Swan

Forskning om språk och kön i Sverige.

Britt-Louise Gunnarsson

TEORI OCH METOD

What makes a linguistics feminist?

Deborah Cameron

Some comments on Deborah Cameron's paper

"What makes a linguistics feminist?"

Sara Heinämaa

Deixis, sex og zkolingvistik.

Jnrgen Chr. Bang

Sexism, objectivity & science - an essay

in feminist tl-ieory of language and cultural values.

Jnrgen Dnnr

Kzn og sproglig usikkerhed.

Tore Kristiansen

3

21

33

39

45

55

71

77

87

97

KVINNLIGT OCH MANLIGT I SPRÅKET

Språk og kjznn i norske herebzker. 109

Torlaug Lekensgard Hoel

En feministisk språkforandring: finnes den? 121

Ingrid Asmussen

Kvinnors dubbla budskap - Metaforbruk i

några amerikanska feministers text. 129

Margit Bönnemark Myrman

Female and male usage of 'you know'

in a semantic-pragmatic perspective. 139

Britt Erman

Ordbruk og ordbok, kjznn og makt. 153

Arnbj.erg Hageberg

Kjznnsforskjeller ved valg av engelske adverbformer. 165 Lise Opdahl

Kvinneordboka - ide og opplegg. 175

Ruth Vatvedt Fjeld

FLICKOR OCH POJKAR PÅ FRITIDEN OCH I SKOLAN Keep on dreaming men behåll fötterna på jorden.

Code-switching in the written language of Swedish teenagers. 189 Judith-Ann Chrystal

Berätta det igen! Om skolbarns återberättande. 199 Birgitta Garme

Sex differences in young people's language in Stockholm. 209 Ulla-Britt Kotsinas

Lek, samarbete och konflikt. Om flickors och pojkars

interaktion och diskussion i gruppsamtal. 221

Maria Ohlsson

Verb i flickors och pojkars skoluppsatser. 231

Taina Pitkänen-Koli

Indzvelse i mindreviBrd. Om sproglig interaktion i bzrnehaven. 241 Ole Togeby

V

KVINNOR OCH MÄN I PRIVAT OCH OFFENTLIG SFÄR

Kvindeligt og/eller offentligt sprog? 253

Inge Lise Pedersen

Kvinnors språk. Kommentar till Inge Lise Pedersens föredrag

"Kvindeligt og/eller offentligt sprog?" 273 Pirkko Nuolijärvi

Kvinnligt och manligt i anställningsintervjuer. 281 Viveka Adelswärd

Eva Margaretha Fröhlich och den profetiska auktoriteten. 295 Bo Andersson

Vi kvinnor och vi militärer. Kvinnliga och manliga

identifikationsmönster i pressdebatten om svenskt atomvapen. 303 Görel Bergman-Claeson

Working conditions and communicative strategies

of women candidates in TV-election campaigns. 311

Kirsten Gomard

Sex differences in news reading style. 321

Dieter Huber

Om privatlivets helgd. 331

Kerstin Nordenstam

Klokhet i det andliga eller i det världsliga - en jämförelse

mellan kvinnlig och manlig predikostil. 341

Barbro Wallgren Mitsner

KVINNOR I VETENSKAPEN

Kvinnorna och språkvetenskapen - några personliga reflektioner. 353 Gun Widmark

Nordist og kvinne. Om tre norske kvinner og nordisk språkvitenskap. 367 Kjell Venås

I I I I

i I

i I

I I I I

i

I I

I I

INLEDNING

Innleiing: Kor står - og kor går - språk-og- kjszsnnf orskinga?

Tove Bull

Denne innleiinga er ein freistnad på å gj~re opp status, f~rst og fremst på grunnlag av artiklane som f~lgjer. Statusrapportar og oppsummeringar er n~dvendigvis tilbakeskodande og retrospektive. Det er også denne innleiinga, rett nok i den meininga at ho peiker framover i boka til andre artiklar og tar opp sentrale tema derfrå. Men innleiinga tar og mål av seg til å peike framover i ei anna meining av ordet, nemlig framover i tid, gjennom å freiste å seie noko om sentrale oppgåver i språk-og-kj~nn-forskinga i den nrere framtida. Den oppsummerande delen av innleiinga er altså retrospektiv i den forstand at han freistar å summere opp hovudsider ved innhaldet på den konferansen som var utgangspunktet for konferanserapporten. Noka oppsummering av språk og kj~nnforskinga i Norden gjev ikkje innleiinga; det gj~r derimot artiklane til Britt-Louise Gunnarsson (Sverige), Carol Henriksen (Danmark), Helena Rautala (Finland) og Toril Swan (Noreg). I den grad desse artiklane gjev grunnlag for å jamf~re stoda i dei nordiske landa, kan det sjå ut som om Finland peiker seg ut som spesielt. Både på grunnlag av den finske oppsummerande rapporten og eit par av dei andre föredraga frå finsk side verkar det som om språk-og-kj~nn-forskinga i Finland har knytt seg sterkare til fransk feminisme enn ein har gjort i dei andre nordiske landa (jf. artiklane til Sara Heinämaa og Pirkko Nuolijärvi). Der synes r~tene helst å vere å finne i ein angloamerikansk tradisjon. Dei nordiske rapportane syner og at aktivitetsnivået (m.a. vitskaplig produksjon) dei siste åra har vore og framleis er hpgare i Sverige og Danmark enn i Noreg. Om det er ein rett observasjon, er det nrerliggande å sp~rje om kvifor det er slik. Å spekulere fram svar på dette sp~rsmålet ligg likevel utafor rammene for denne innleiinga.

For å vere så konkret som mulig har eg ordna det store stoffet som blir tematisert i denne symposierapporten i h0ve til fire grunnleggande forskingssp0rsmål som eg meiner ein kan avgrense emnet språk, språkbruk og kj0nn til. Innleiinga er derfor ikkje strukturelt parallell med elier i samsvar med temainndelinga på den opphavlige konferansen eller med disponeringa av konferanserapporten. Alternative disposisjonar strukturerer r0ynda ulikt. Det gjev fleire innfallsvinklar og vonlig eit rikare perspektiv. Iallfall unngår ein keisame oppatt-takingar og direkte overlappingar på den måten: Dei fire sp0rsmåla mine er desse:

1) Korleis blir kvinner og menn omtalte (snakka om)? Det dreiar seg altså om omtale, referanse.

2) Korleis snakkar/skriv kvinner og menn? Det vil seie: Kva er

karakteristisk for språket til dei to kj0nna. Het handlar det såleis om tale (ev. skriving).

3) Korleis blir kvinner og menn talte til/snakka til? Her dreiar det seg om tiltale.

4) Korleis samtaler kvinner og menn? Korleis interagerer dei, med kvarandre og med andre medlemmer av det eigne kj0nnet? Korleis presenterer dei seg sj0lve gjennom kommunikasjon? Her handlar det altså om samtale.

Ein noko annan synsvinkel har Inge Lise Pedersen når ho sp0r om kvifor kvinner er så redde for å ta ordet i offentlige samanhengar, kvifor dei har så store vanskar med å få ordet og behalde det til dei har talt färdig, og kvifor kvinner har så vanskelig for å bli h0rte og for å gj0re seg gjeldande i ein debatt. Pedersens perspektiv er eit kvifor-perspektiv som bygger på det faktum at det er skilnad på kvinner og menn i det offentlige rommet. Mine sp0rsmål er korleis-sp0rsmål; eg leitar etter svar på sp0rsmålet om kva for skilnader (og likskapar) som fins. Likevel vil eg i avsnitta nedafor også komme inn på slike kvifor-sp0rsmål som dei Inge Lise Pedersen stiller, sp0rsmål som har med grunnar, årsaker og förklaring å gj0re.

KVINNER OG MENN SOM REFERENTAR

Dette punktet i framstillinga inkluderer både kvalitative og kvantitative aspekt.

Dei generelle konklusjonane som gjeld sp0rsmålet om korleis kvinner og menn blir omtalte, kan summeras opp svrert kortfatta i tre punkt:

5

1) I motsetnad til menn blir kvinner anten utelatne eller usynliggjorde språklig. Det skjer gjennom såkalla generisk referanse med maskuline pronomen (han, he), substantiv (fylkesmann, talsmann, spokesman) eller idiomatiske uttrykk (mann og mus, der Mann auf der Straj3e). I

artikkelen sin i denne rapporten dri;lftar Ingrid Asmussen om det har skjedd ei feministisk språkendring i tysk i dei seinare åra med omsyn til det kvinnelige fråvreret/mervreret i språket. På grunnlag av ei

spi;lrjeundersi;lking ho har gjort, konkluderer ho positivt, men ho konstaterer samstundes at dei fleste kvinnelige informantane (unge studentar) framleis kjende seg usynliggjorde gjennom generiske (dvs.

pseudogeneriske), maskuline yrkesnemningar (sjå nedafor). Kvinnelig fråvrer i norske skolebi;lker skriv Torlaug Li;lkensgard Hoel m.a. om.

Usynliggji;lring skjer også gjennom metaforbruk, noko Margit Bi;lnnemark Myrmann viser i artikkelen sin.

2) Når kvinner fi;lrst blir namngjevne, skjer det på ein spesiell måte.

Stereotypisk blir kvinner definerte annleis enn menn og sette i andre språklige båsar enn menn. Som Inge Lise Pedersen og Ambji;lrg Hageberg nemner i artiklane sine, viste den danske filologen Lis Jacobsen alt i 1912 gjennom eit studium av ord og uttrykk for kvinner og menn i danske middelaldertekstar at kvinner språklig blir

representerte som kji;lnnsvesen; dei blir namnsette, omtalte og karakteriserte ut frå ein eller annan relasjon til ein eller annan mann, far, bror, ektemann, elskar. Menn derimot blir namnsette og karakteriserte ut frå sin relasjon til samfunnet: Lis Jacobsen seier at kvinnenemningar er kji;lnnsnemningar, mannsnemningar er

samfunnsnemningar. Dette var nok tydeligare språkliggjort i

mellomalderen enn no, men den semantiske asymmetrien som speglar av dei ulike posisjonane kvinner og menn har hatt og har i samfunnet, er framleis lett å spore. Det er da også blitt gjort systematisk, t.d. med omsyn til yrkesnemningar i fleire språk. Lunde (1985) kan nemnas for norsk, og Pusch (1984) for tysk.

3) Dei mange pejorative eller negativt ladde ord for kvinner viser den same asymmetrien. Mange di;lme kunne nemnas her; det får som bakgrunn vere nok å vise til ei undersi;lking av Julia Penelope Stanley (1977) der ho fann 220 engelske ord for promiskui;ls kvinne og bare 22 ord for same sorten menn. For moro skuld har eg lista opp negativt ladde ord

for kvinner som eg kjenner frå min eigen nordnorske dialekt. Dette er ord eg har komme på i farten; dei er altså ikkje komne til på grunnlag av noka form for ekserpering av dialekttekstar e.l.: bumsa, drog, fjolla, fjotta, floksa, f!1lrkja, geit, gräla, gås, heks, horpa, hurpa, h!1lrpa, h!1lna, h!1lns, jåla, jån, kråka, ludder, 1!1lrva, megga, nebba, purka, slurva, sl!1lrva, sluska, sl!1lya, spjåk, tik, tiksa, tispa. Tar vi med samansettingar, kan lista bli mykje lenger: farkkjerring, gandkjerring, griskjerring, hespetre, h!1lnsehau, jåntre, kjerringfjols, kjerringhelvet, krafskjerring Uordmor), purkkjerring, rallkatta, rekkjerring, rivjern, sladderkjerring, slarvkjerring, slurvkjerring, snipsild, surmegga, svinkjerring,

tjukkeberta, trollkjerring, tullh!1lna, tullkjerring, tullmus, tullsjur, vaskjerring, villspika, våskjerring osb. Vi ser at her er mange ord for ureinslige kvinner og for kvinner med uakseptabel seksuell åtferd.

Dessutan karakteriserer fleire av orda kvinner som snakkesalige og slarvete, jf. det Kerstin Nordenstam skriv om "skvaller" i sin artikkel.

Noko arma ein har påvist er karakteristisk for nemningar for kvinner, er at dei gjeme går gjennom ei utvikling der f!1lrst konnotasjonane og så sj11Slve det denotative innhaldet endrar seg og blir nivellert, jf. t.d.

mistress (versus master) eller endringa i tydingsinnhaldet av orda lady, kone og kjerring. Slikt som dette har Jane Milis (1989) utnytta i ein ny type ordbok eller leksikon, kalla Womanwords, der ho tar for seg ord som på eit eller arma vis konnoterer noko med kvinne eller kvinnelig, definerer dei og dr!1lftar etymologi og historisk utvikling. Såleis avslj1lrer ho korleis kvinner er blitt og framleis blir definerte i patriakalske samfunn. Ein noko annan variant av det ein kunne kalle kvinneordbok, greier Ruth Vatvedt Fjeld ut om i artikkelen sin i denne boka.

Bakgrunnen for prosjektet hennes er at ord frå spesifikke kvinnesfrerar ofte manglar i gjengse ordb!1lker, altså enda eit dj1lme på det språklige fråvreret av den kvinnelige eksistensen. Slike ord er ho no i ferd med å kartlegge.

Nettopp leksikografar og ordboksredakt!1lrar (og også terminologar) kan ha noko å tilf!1lre språk og kj!1lnn-forskinga, både når det gjeld analyse av eldre ordb!1lker og leksikon og innsyn i den selektive prosessen som n!1ldvendigvis må stå sentralt i alt ordboksarbeid. Leksikografen Arnbj!1lrg Hageberg seier i

7

artikkelen sin at det har vore underlig å f!<'llgje forskinga og sjå at i den rike kvinne/språk/makt-debatten blir ordb!<'lker så å seie ikkje nemnde:

OrdbS!lkene som i så mange samanhengar blir brukte som sanningsvitne for kva orda tyder og står for, har ikkje vore emne for diskusjon og kritikk. Og det endå det er ordbS!lkene som skal fanga opp utviklinga og spegla den faktiske ordbruken. (s. 153)

Forvitnelig er eit sitat Hageberg har med frå Ivar Aasen om det fenomenet at nynorsk gjennomgåande synes ha fame avleidde kvinnenemningar enn dansk (og svensk). Aasen forklarer det slik:

Vort Folk synes at have fundet det upassende at udlede det ene KjS!lns Navn af det andet og saaledes betegne et underordnet Forhold, som ikke har Grund i Naturen. (Her sitert etter Hageberg, s. 155)

Ein kunne vore freista til å bryte ut: Gje Aasen hadde rett også i dette sp!<'lrsmålet!

Bak den kj!<'lnnsreferensielle semantiske asymmetrien ligg sj!<'llvsagt dei holdningane som er framherskande overfor dei to kj!<'lnna i samfunnet, såkalla kj!<'lnnsstereotypiar. Holdningar skal vi komme mermare inn på nedafor.

KVINNERS OG MENNS TALE (OG SKRIVING)

Mesteparten av det vi no veit om skilnader mellom kvinners og menns tale- og skriftspråk, har vi frå tradisjonelle, kvantitative sosiolingvistiske unders!<'lkingar. Trulig veir vi også meir om kj!Zlnnsskilnader i tale enn i skrift.

Held vi oss innafor Norden, må vi konstatere at det er svenskane som har interessert seg mest for skriftspråksskilnader, srerlig i skolen. Det kjem også fram i rapporten til Britt-Louise Gunnarsson, og vi får det direkte dokumentert i somme av dei forskingsprosjekta som blir presenterte. Taina Pitkänen-Koli har grunnlaget sitt i skriftspråket når ho unders!<'lker svensk verbbruk hos finske gutar og jenter som har svensk som andrespråk. Som i fleire av dei tidligare svenske unders!Zlkingane er det også her skolestilar som gjev kjeldegrunnlag for unders!<'lkinga. Ein heilt annan type unders!Zlking står Judith-Ann Chrystal bak, men også den har basis i skriftspråklige kjelder. Ho

unders0ker kodebyte (code switching) hos svenske tenåringar i lesarinnlegg i eit tenåringsblad og er srerlig opptadd av å få fram kj0nnsskilnader.

Om ein 0nskjer å seie noko pålitelig om skilnadene på kvinners og menns språk i vår del av vf:rda, r0rer vi oss altså på ganske trygg empirisk grunn.

Dette veit vi etter kvart mykje om. Det er f0rst og fremst snakk om frekvensskilnader og ikkje kategoriske skilnader. Som Inge Lise Pedersen uttrykker det, er den klaraste skilnaden i språket til dei to kj0nna, mengda av det. Det dreiar seg altså om det som kan kvantifiseras. Det er velkjent og godt dokumentert at i industrialiserte, urbane, vestlige samfunn varierer visse fonologiske, morfologiske, leksikalske og syntaktiske drag i samsvar med kj0nn. Denne variasjonen er statistisk signifikant. Grovt sett går skilnaden ut på at kvinner synes vere meir sensitive for standardiserte og preskriberte språkformer enn menn, som på si side har st0rre frekvens av folkemålsformer eller dialektformer. Dette er blitt sett på som det best dokumenterte resultatet i språk-og-kj0nn-forskinga, ja, i den allmenne sosiolingvistiske forskinga heilt generelt. Såleis er det ingen grunn til å finne opp sykkelen på nytt, jamvel om ein sj0lvsagt alltid kan "finne opp" meir spesialiserte eller funksjonelle syklar.

I det perspektivet kan Dieter Hubers artikkel om "Six Differences in News Reading Style" lesas. Huber har kartlagt finmaska fonetiske og prosodiske skilnader i opplesingsspråket til fire vande offentlige språkbrukarar (opplesarar). Slik forsking har relevans ikkje minst for prosessering av kunstig tale. K vinnelig og mannlig identifikasjonsm0nster i pressedebatten om svenske atomvåpen skriv Görel Bergman-Claeson om. Her får ho fram visse skilnader i språkbruken, srerlig pronomenbruken, ti1 kvinner og menn. Språket og språkbruken til ei heilt spesiell kvinne kan vi lese om i artikkelen til Bo Andersson. Som eit supplement til dei mange kvantitative unders0kingane kan ein sjå Lise Opdahls artikkel om bruk av og preferanse for -ly som adverbialt suffiks i britisk og amerikansk engelsk. Ulla-Britt Kotsinas på si side unders0ker seks fonologiske variablar hos tenåringar i ulike bydelar i Stockholm, og resultata hennes både utdjupar, nyanserer og differensierer dei tidligare nokså bastante påstandane om innhaldet i og tolkinga av fonetiske kj0nnsforskjellar.

I bamdommen til sosiolingvistikken og dermed også til språk-og-kj0nn- forskinga var ein mest opptadd av å jamf0re dei språktrekka ein unders0kte, kvantitativt. Statistiske korrelasjonsanalysar var nrerast mål i seg sj0lve. Det förte til at ein ikkje tok tilstrekkelig omsyn til den funksjonen ei gjeven

9

språklig form har. Bin talde t.d. tilhengarspS')rsmål, ('tag questions') hos kvinner og menn, rekna prosent og jamfS')rte resultata. På grunnlag av dei talfesta konklusjonane ein kom fram til, etablerte ein så sine årsaksforklaringar. Slikt er ikkje akseptabelt lenger. Det er sjS')lvsagt ikkje noko ein-til-ein-tilhS')ve mellom form og funksjon; ei viss språklig form (t.d.

tilhengarspS')rsmål, 'minimal responses', 'hedges' eller avbrot for den del) kan sjS')lvsagt ha ulike funksjonar, avhengig av den konteksten forma fins i. Og tar vi funksjon med i vurderinga, vil vi ofte komme fram til heilt andre resultat enn dei som enkle statistiske gjennomsnittstal fS')rer oss til. Det blir godt demonstrert av Britt Ermans analyse i artikkelen "Female and male usage of 'you know' in a semantic-pragmatic perspective".

Jamvel om det er gode grunnar til ikkje å gjS')re dei meir eller mindre same sosiolingvistiske undersS')kingane om att, vil det alltid vere påkravd å drS')fte og problematisere den forskinga som har fS'lrt til slike utvitydige resultat, og ikkje minst problematisere sentrale omgrep. Det blir da også gjort i fleire av artiklane. Kanskje det mest verdfulle ved konferansen som gav grunnlaget for denne boka, nettopp var den sterke viljen til omgrepsdrS'lfting, redefinering og problematisering. Å drS')fte og redefinere sjS')lve kjS')nnsomgrepet har vore gjort fS')r, og blir også gjort ber, av t.d. Pirkko Nuolijärvi. 'KjS')nn' er eit sosialt konstrukt, og derfor ikkje noko enkelt biologisk omgrep med eit eintydig statisk innhald. Av det fS'llgjer at eit omgrep som kvinnespråk og må redefineras. Det er eit omgrep der begge ledda, både 'kvinne' og 'språk' bS')r pluralismarkeras. Ei avstandtaking frå den tradisjonelle vestlige tendensen til å dikotomisere i han-ho, mann-kvinne, natur-kultur, kjensle-fomuft, bam- vaksen, oppe-nede osb., er merkande i fleire av artiklane. Denne tendensen til å tenke i bimer polaritet har med naudsyn fS')rt til at motsetnadene og skilnadene mellom kjS'lnna som grupper kjem i fokus og blir mest ansa på, og at den variasjonen som fins innafor kvar av gruppene, blir dempa ned eller tilslS')rt. Metodisk risikerer ein å dele eit kontinuum på ein vilkårlig stad (ev.

på vilkårlige stader) om ein opererer dikotomisk. Det fS')rer til ei mykje sterkare forkusering på grupper enn på individ. Språk-og-kjS')nn-forskinga har som tid komme i skade for å tilslS')re den variasjonen som fins innaf or dei to kjS')nnsgruppene, som resultat av eit S')nske om å finne fram til skilnadene mellom gruppene. Noko absolutt ein-til-ein-tilhS')ve mellom kjS')nnsstereotypiar og åtferda til individuelle kvinner og menn er det som kjent ikkje. Ei interessant forskingsoppgåve i denne samanhengen ville vere å finne ut kva

samband som eventuelt fins mellom språkbruken til enkeltindividet og hennes eller hans oppfatning av eigen kj0nnsidentitet. Vidare ville det vere interessant å vete om det er nokon korrespondanse mellom det språklige sj0lvbildet individet har, og det bildet andre har forma av individet og språkbruken hans eller hennes.

Unders0kingar av språkholdningar og språklig sj0lvoppfatting kan gje eit verdfullt korrektiv til förhasta og stereotypiserande årsaksforklaringar i språk-og-kj0nn-forskinga. Ei slik språkholdningsunders0king i Nrestved på Sjrelland gj0r Tore Kristiansen greie for. Det interessante ved Kristiansens unders0king i vårt perspektiv er at funna hans reiser alvorlig tvil ved dei gjengse årsaksforklaringane. Tradisjonelt har ein knytt kvinners bruk av standardformer til fenomen som status, prestisje og stigma. Ein har meint at kvinners usikre sosiale stilling i samfunnet har f0rt til språklig utryggleik som igjen har f0rt til at kvinner har valt å veme seg og freiste å auke marknadsverdien sin ved å bruke standardspråk. Kristiansen går til åtak pås sj0lve grunnpremissen i dette resonnementet: kvinners språklige usikkerheit.

Han bygger på ein hypotese om at det er ein omvendt samanheng mellom tryggleik i sosial identitet og behovet for å stereotypisere. Og på grunnlag av fleire ulike og metodisk ueinsarta språkholdningsunders0kingar har han funne ut at menn synes ha st0rre trong til å framstille seg sj0lve som dei som har kontroll over tingane, også kontroll over språket. Han har såleis funne at det er st0rre stereotypisering i sj0lvrapporteringa hos menn og gutar enn hos kvinner og jenter. Mannlige lrererer t.d. framstiller eigen språkbruk og språkbruken til eigne barn som meir riksdansk enn kvinnelige lrerarar gj0r;

mennene meiner og at elevane endrar språkbruken sin meir i riksdansk retning gjennom skoletida, noko kvinnelige lrerarar ikkje meiner, osb. Fordi mennene har ein mykje sterkare stereotypiserande tendens enn kvinnene, antydar Kristiansen at dei også er mindre språklig sikre enn kvinnene.

Funna og resonnementet til Kristiansen rokkar ved mykje av det som tidligare er sagt og skrive om språklige kj0nnsforskjellar. Det er ikkje så mykje dei konkrete resultata han trekker i tvil som dei tradisjonelle forklaringsmodellane. Når det kjem til stykket, er kvinner kanskje ikkje så språklig utrygge som det har vore hevda; det rokkar i så fall ved förklaringar som er baserte på sosial prestisje og stigma. Kristiansen förklaringar r0rer derimot ikkje ved Lesley Milroys (1980) nettverksforklaringar. Men heller ikkje dei b0r bli ståande udiskuterte. Om det er rett at menn tradisjonelt har

1 1

inngått i tette, multiplekse nettverk, mens kvinner helst har fungert i uniplekse og lausare nettverk, kan det likevel ikkje utan vidare vere förklaring på kvifor kvinner vel standardformer. Det er ikkje noko ein-til-ein-tilh11jye mellom lause nettverk og bruk av standardspråk, eller mellom tette nettverk og dialektbruk.

Om det i det heile fins nokon klar samanheng mellom ulike typar nettverk og val av språklig varietet, er ikkje det underss,jkt mermare, så langt eg kjenner til. Vi kan altså slå fast at vi framleis ikkje förstår fullt ut årsakene til kvinners formval på den eine sida og menns formval på den andre.

Også forholdet mellom privatspråk og offentlig språk, privatliv og offentlig liv, blir problematisert i boka. Implisitt rokkar ei slik problematisering ved den tradisjonelle todelinga i formell og uformell stil som i visse hs,jve har vore ein metodisk f0resetnad for sosiolingvistiske unders0kingar. Inge Lise Pedersens artikkel er den som mest eksplisitt behandlar kvinner og offentlig språkbruk. På grunnlag av han kan vi slå fast at vi veit lite om kva som karakteriserer språkbruken til kvinner som trass all lykkas godt som offentlige språkbrukarar. Ei underss,jking av språkbruken til velrenommerte kvinnelige politikar t.d. ville vere eit interessant forskingsprosjekt.

Generelt kan ein seie at fleire av artiklane kastar lys over teori- og metodediskusjonen i den generelle sosiolingvistikken, men i vår samanheng alltid gjennom d0me frå språk-og-kj0nn-forskinga.

T ALE TIL KVINNER OG MENN

Mesteparten av forskinga på dette området aktualiserer sps,jrsmål om makt og avmakt, dominans og undertrykking. Mest forsking er det gjort i skolesituasjonar. Klasseromsforsking frå ulike delar av den vestlige verda viser at lrerarane vender seg til gutane i mykje sts,jrre grad enn til jentene. Det gjeld både mannlige og kvinnelige lrerarar. Av den tida som blir att når lreraren har brukt sine to-tredelar eller tre-firedelar, får gutane storparten.

Det er og forska på kj0nnsskilnader i språkbruk i rettssalar, på legekontor og i andre samanhengar der asymmetriske sosiale relasjonar blir realiserte språklig. Viveka Adelswärds artikkel om kvinnelig og mannlig i tilsettingsintervju hs,jrer heime her. Ho reiser to sentrale sps,jrsmål: 1) om kvinnelige og mannlige s0karar skil seg frå kvarandre språklig når dei blir intervjua av same person for det same formålet, og 2) om det får nokon innverknad på dei personlige forteljingane til kvinnelige og mannlige ss,jkarar at dei vender seg til ein kvinnelig versus ein mannlig intervjuar. Det er altså

12

reaksjon på tiltale meir enn sj(6lve tiltalen Adelswärd behandlar. Dessutan får ho fram korleis dei "tiltalande" (intervjuarane, dei som tilset s0karane i stillingar) vurderer den kj(6nnsspråklige åtferda ulikt.

Ole Togeby har i sin artikkel analysert språklig interaksjon i ein bamehage med srerlig vekt på korleis pedagogen vender seg språklig til barna.

Sp0rsmålet han stiller, er om pedagogen behandlar barna likt. Han gjev i den samanhengen ein eksemplarisk analyse av ein samtale mellom ein barnehagepedagog og ei barnegruppe på fire jenter og tre gutar om eventyret Tornerose. Og han konkluderer med eit klart og utvitydig 'nei' på sp0rsmålet om pedagogen behandlar barna likt.

Som det går fram av omfanget av dette punktet i h0ve til dei andre tre, har det vore gjort lite direkte forsking både med omsyn til måten dei to kj(6nna blir tiltalte på i ulike situasjonar, og med omsyn til sp(6rsmålet om når og i kva for situasjonar kvinner og menn blir tiltalte. Kirsten Gomard er inne på korleis intervjuarar t.d. kan fordele ordet ulikt til dei to kj(6nna. Inge Lise Pedersen nemnde at i det danske Projekt Bysociolingvistik talte feitarbeidarane

"ned" til kvinner og arbeidarklassemenn. Fins det elles situasjonar der ein sendar vender seg bare til det eine kj(6nnet og dermed overser det andre?

Skalen er ein arena der vi veit at det skjer, og Togeby har påvist det same når det gjeld barnehagen. K va så med innhaldet i tiltalen til personar av ulikt kj(6nn? På konferansen viste og analyserte Auli Hakulinen eit videopptak av eit interessant finsk tv-intervju (på engelsk) som avsl(6rte ekstremt asymmetriske strukturar hos ein mann i den måten han vende seg til dei to kj(6nna på, og dermed også eklatante d0me på forskjellsbehandling og herskarteknikkar brukte overfor ein kvinnelig intervjuar. Denne delen av konferansen har dessverre - men av openbare grunnar - ikkje late seg inkorporere i konferanserapporten.

No er det sj(6lvsagt overlapping mellom punkta 'Tiltale' og 'Samtale'. I ein samtale taler sjo partane til kvarandre. Såleis kunne iallfall Adelswärds arbeid like gjerne blitt referert til under neste hovudpunktet. Men det er ein viss skilnad i perspektiv og fokus mellom 'tiltale' og 'samtale'. I samtaleanalyse er forskaren i regelen mest opptadd av interaksjonen, ikkje av korleis sendaren ter seg språklig når ho vender seg til mottakarar av ulikt kj(6nn. Det vil sj0lvsagt og vere visse rolleskilnader alt ettersom samtalepartane er jambyrdige i situasjone eller det er eit hierarkisk forhold mellom dei, slik det

1 3

er mellom lrerar og elev t.d. Tiltalestrukturane vil i hpg grad vere prega av det rollempnsteret som herskar.

Ut frå dette må det vere rett å konkludere framstellinga på dette punktet med at dette synes vere det tynnast og svakast besvarte av dei fire forskingsspprsmåla eg innleidde denne framstellinga med.

SAMTALE

Sentrale spprsmål her gjeld eventuelle skilnader i kommunikativ kompetanse og kommunikative strategiar. Det kan gjelde slikt som turtaking, avbrott og overlappande tale, samtaleemne, skilnader i talerolle, talempnster og sjangerbruk. Metodisk kan ein under dette avsnittet vise til dei språkvitskaplige disiplinane som går under namna diskursanalyse og samtaleanalyse. Samme av artiklane hprer heime i diskursanalysetradisjonen, andre er reine samtaleanalysar. Barbro Wallgren Mitsner gjev ein slags retorisk diskursanalyse av mannlig og kvinnelig preikestil. Rett nok er preiker monologar og har dermed i beste fall bare indirekte noko å gjpre med overskrifta til dette hovudavsnittet.

Samtaleanalyser er det etter kvart blitt gjort fleire av, også på nordisk grunn. Det inneber at det smått om senn er dokumentert ein del samtalestrategiske forhold som går att frå underspking til underspking. Men det må skytas inn at samtaleanalyse er ein ekstremt tidkrevjande aktivitet, slik at grundig analyse bare kan la seg gjennomfpre på temmelige kortvarige samtalesekvensar. Å analysere samtalar der mange menneske er involverte, er meir krevjande enn å analysere samtalar mellom to. Derfor er det også dialogar det fins mest dokumentasjon frå: Jamfprt med alle samtalar som går for seg heile tida og overall, er det empiriske grunnlaget for generalisering relativt tynt. Ei oppsummering av det vi no meiner at vi veit om mannlig og kvinnelig samtalestil, kan tentativt gjpras i to punkt:

1) Menn dominerer i samtalar ved å a) snakke mest

b) avbryte

c) ignorere emne kvinner tar opp

d) gje dårlig tilbakemelding gjennom såkalla 'minimal response', spprsmål, mimikk, smil, latter, kort sagt ved å te seg som dårlige lyttarar

2) K vinner tilpassar seg andre i samtalar ved å a) lytte til den andre

14

b) gje tilbakemelding gjennom st0ttande utsegner som ja, javisst, hm, osb.

('minimal response') c) stille sp0rsmål til den andre

d) avbryte og overlappe mindre enn menn

e) ta på seg ansvaret for at samtalen kan f0ras konfliktfritt vidare

Dette er funn som sj0lvsagt kan nyanseras. Det gj0r Kirsten Gomard i sin analyse av talestrategiane til kvinnelige politikarar i tv-intervju. Skilnadene mellom kj0nna var mykje mindre enn dei som er sette opp som prototypiske ovafor. Gomard viser at dei danske kvinnelige politikarane ho analyserte, klarer å kombinere sj0lvtrygge og sj0lvhevdande strategiar med meir tradisjonelt kvinnelige veremåtar, som t.d. å syte for at alle medlemmene i gruppa kjem til ordet. Desse kvinnene har altså overtatt nokre strategiar som tradisjonelt har vore typiske for menn, men kombinert dei med andre som har vore sedde på som tradisjonelt kvinnelige. Såleis avdekker Gomard noko nytt gjennom den analysen ho har gjort.

Funn meir i tråd med det ein kunne vente, rapporterer Birgitta Garme og Maria Ohlsson om. Dei arbeider begge på prosjektet "Talutveckling" på FUMS i Uppsala. Her m0ter vi atter samarbeidande jenter i ulike samtalesituasjonar og får atter avdekt markant ulike samtalestrategiar hos dei to kj0nna.

Metodisk st0yter ein lingvist som vil drive med samtaleanalyse på mange og vanskelige problem. Direkte og indirekte m0ter vi såleis mange interessante metodesp0rsmål i fleire av artiklane. Kerstin Nordenstam vier store delar av sin til eksplisitt å dr0fte praktiske, metodiske og etiske problem i samband med bruk av private samtalar i språkunders0kingar.

Den ulike samtalestilen til dei to kj0nna kan tolkas på ymse mätar. Dette er Deborah Cameron inne på i artikkelen sin. Bin kan sjå ulikskapen i perspektiv av minst to ulike teoretiske modellar. Desse to er velkjende motsetnadspar som har vore diskuterte så lenge lingvistar og feministar har vore interesserte i språk og kj0nn frå ein teoretisk synsstad, nemlig dei som på engelsk går under namna 'dominance'- og 'difference'-modellane. Hos Cameron blir desse to modellane vurderte i lys av sp0rsmålet om kva som gj0r ein språkvitskap feministisk.

Både direkte og indirekte står teori- og metodesp0rsmåla sentralt i denne konferanserapporten. Slike sp0rsmål blir eksplisitt diskutrerte i artiklane til J0rgen Chr. Bang og J0rgen D00r. Som Deborah Cameron peiker på i sin

15

artikkel, har språk-og-kjszsnn-forskinga som bakgrunn feminismen og den allmenne politiseringa på 60-70-talet. Såleis kan ein godt lese historia til denne forskinga parallelt med historia til feminismen. I teori- og metodediskusjonar kan ein i debatten om tilhszsvet mellom språk og kjszsnn sjå problemstillingar frå den generelle feminisme-debatten spegla att. Sameleis kan ein tolke historia til språk-og- kjszsnn-forskinga i lys av utviklinga av den generelle sosiolingvistikken. Da får vi auge på ei utvikling frå det aller tidligaste stadiet da ein studerte meir eller mindre isolerte språklige variablar som ein knytte til utvalde sosiale variablar, til eit seinare stadium da ein meir og meir tar til å studere språkbruk direkte i sosial kontekst. Sameleis ser ein ei utvikling der vekta frå fszsrst av låg på kvantitative metodar til ei sterkare og sterkare fokusering på kvalitative metodar. Denne historiske utviklinga av eit forskingsfelt som eg her bare antydar ei skisse av, er eit godt dszsme på noko Thomas Kuhn peikte på i sine studiar av vitskaplige paradigme og paradigmeskifte alt tidlig på 60-talet, at all kunnskap og all kunnskapsutvikling er sterkt påverka av ytre krefter. Sosiale og politiske endringar i eit samfunn fszsrer alltid til epistemologiske endringar og til forskyvingar i kunnskapslandskapet og forskingsfokuset. Forskarar er sjszslvsagt ikkje heva over kulturelt og politisk overleverte forestillingar, heller ikkje forestillingar om kjszsnn. I det perspektivet er den faghistoriske bolken i denne boka eit velkomme tilskott. Det er både faghistorisk og kjszsnnspolitisk nyttig å få kjennskap til verkeområda og arbeidsforholda til formszsdrene, i dette tilfelle kvinnelige lingvistar. Her får vi det gjennom Gun Widmarks personlige refleksjonar kring sitt eige arbeid som språkvitskapskvinne og Kjell Venås' artikkel om tre norske kvinnelige lingvistar som var verksamme i den nokså nrere förtida vår. Denne delen av vitskapshistoria er svrert stutt, og det er lett å istemme med Gun Widmark når ho seier: "Det är en brist, tycker jag, att vetenskapens företrädare inte mera ägnar sig åt att hålla sina föregångare levande" (s. 356). Skal ein gje ei svrert kort og nrerast programmatisk oppsummering av den historiske utviklinga til det forskingsfeltet som blir tematisert i denne boka, kan ein gjszsre det gjennom Schopenhauers generaliserande karakteristikk som også Torlaug Lszskensgard Hoel siterer, om at alle sanningar (i vårt tilfelle 'sanning' i tyding ein ny forskingsdisiplin) går gjennom tre stadium fSZSr dei blir aksepterte, fszsrst blir dei gjorde til latter, så blir dei aktivt motarbeidde og til sist blir dei sedde på som sjszslvsagde. I språk- og-kjszsnn-forskinga kan vi studere ei slik stadiumsutvikling over tid, men alle

stadia er samstundes nrerverande i eit synkront perspektiv. Framleis er disiplinen ein fotnote- og randmerknad-disiplin i lingvistikken; framleis blir kvinner marginaliserte, som forskarar, som informantar og som språkbrukarar. Derfor trengs konferansen og konferanserapporten å fs;llgjas opp med nye konferansar, rapportar, artiklar og bs;lker der dei viktige problemstillingane og drs;lftingarne frå Uppsala-konferansen blir utdjupa, utvida, nyanserte og endra.

17

REFERANSAR:

Jacobsen, Lis 1912. Kvinde og Mand. En sprogstudiefra dansk middelalder.

K~benhavn: Gyldendal.

Lunde, Katrin 1985. "Geschlechtsabstraktion oder -spezifikation:

Entwicklungstendenzen im Bereich der norwegischen Berufszeichnungen".

I Sprachwandel undfeministische Sprachpolitik: Internationale

Perspektiven. red: M. Hellinger. Opladen: Westdeutscher Verlag. s 96-122.

Mills, Jane 1989. Womanwords. London: Virago Press.

Milroy, Lesley 1980. Language and Social Networks. Oxford: Basil Blackwell.

Pusch, Luise F. 1984. Das Deutsche als Männersprache. Frankfurt am Main:

Suhrkamp Verlag.

Stanley, Julia Penelope 1977. "Paradigmatic woman: The prostitute", I Papers in Language Variation. red: D.L.Shores og C.P.Hines. Alabama: University of Alabama Press. s 301-321.

FORSKNING OM SPRÅK OCH KÖN I NORDEN

Forskning om sprog og k0n i Danmark:

Statusrapport

Carol Henriksen

INDLEDNING

Det har bestemt ikke vreret nogen nem opgave at skulle g0re status over forskningen i Danmark inden for området sprog, sprogbrug og k0n, Men for en der ikke har forsket nrevnevrerdigt i sprog og k0n selv, og stort set kun har fulgt med fra sidelinien når kolleger har skrevet noget, når studerende har 0nsket vejledning eller når dagspressen har bragt debatindlreg, har det vreret en interessant udfordring.

Inden jeg gik i gang med opgaven var det mit indtryk at der ikke var sket det helt store inden for forskning i sprog og k0n her i landet, og at det der fandtes inden for området var ret spredt og tilfreldigt. Dette indtryk har jeg til dels fäet bekrreftet, specielfhvad angår det spredte og tilfreldige, men hvad angår mrengden, så har det vist sig at der er foregået betydelig mere dansk forskning i sprog, sprogbrug og k0n end jeg troede da jeg startede på opgaven - glredeligvis, må man sige.

For at kunne give et overblik over den forskning der har fundet sted - og her er begrebet "forskning" blevet tillagt en meget bred betydning - har jeg valgt at gå bibliografisk til vrerks og at knytte nogle fä kommentarer til det som udg0r artiklens hovedindhold, nemlig en bibliografi over forskning i sprog, sprogbrug i k0n i Danmark fra 1907 til i dag. I förbindelse med udarbejdelsen af bibliografien skylder jeg en stor tak til Kirsten Birkefoss fra KVINFO i K0benhavn for hjrelp med bibliografiske s0gninger i databaseme ALBA (Forskningsbibliotekemes Accessionsbase), DANDOK og Artikelbasen og til Kirsten Gomard, Mette Kun0e og Inge Lise Ped_ersen for supplerende

22 bibliografiske henvisninger undervejs.

Bibliografien g!iir det muligt b.a.

- at se på hvilken type forskning der har fundet sted inden for området sprog og k!iin,

- at få et indtryk af hvordan denne forskning har udviklet sig historisk - og at kortlregge hvordan forskningen i sprog og k!iin fordeler sig

geografisk inden for landets grrenser.

Bibliografiens indhold og opbygning

Bibliografien, som er organiseret efter publikationstype, indeholder flere typer publikationer end man plejer at tage med når der er tale om forskning i snrever forstand, fx artikler af mere populrer art i aviser og blade, småskrifter, projektbeskrivelser, programerklreringer, arbejdspapirer og oversrettelser.

Disse er taget med her, ved siden af de mere traditionelt videnskabelige b!iiger og afhandlinger, for at give så fuldstrendigt et billede som muligt af arbejdet med sprog, sprogbrug og k!iin i Danmark gennem de sidste snart 100 år.

Under hver publikationstype er posteme organiseret alfabetisk og demrest kronologisk, og i de fleste tilfrelde finder man også en angivelse af vrerkets omfang. Jeg har forsfiSgt at lave bibliografien så fuldstrendig som muligt. En vis selektion har dog fundet sted, specielt når det grelder unders!iSgelser af litterrere vrerker og studier af interaktion i klassevrerelset hvor det sproglige aspekt ikke har vreret i centrum. Skulle jeg alligevel have glemt noget centralt vil jeg vrere glad for at få det at vide (adresse: Roskilde Universitetscenter, Postboks 260, DK-4000 Roskilde, e-mail carol@ruc.dk).

Hvad forskes der i? Og af hvem?

Bibliografien tegner et broget billede. Emneme sprender fra de traditionelle historisk-filologiske til k!iinspolitiske. Der er undersfiigelser af kvinders sprogbrug i de gamle sagaer og af deres kommunikationsstrategier i moderne TV-udsendelser. Der er oversigter over udenlandsk forskning i k!iinsspecifik sprogbrug og afprfiivninger af de udenlandske teorier på dansk materiale. Der er studier af ordförrådet, fra personlige pronominer til betegnelser for kvindelige for- og bedemrend, og en del overvejelser over indbygget kfiinsdiskriminering i sproget. Der er etnografiske og dialektgeografiske

23

studier, fra de karibiske jiler ti1 b!i)ndemes Jylland. Og der er samtaleanalyser af kvinders og pigers sprogbrug inden for medieme og i skolen, analyser af politikersprog og prrestesnak og studier af sammenhrengen mellem

kjijnsspecifik sprogbrug og social stilling. Og så er der de mere f!i)lelsesladede indslag der fx sammenligner kvinders sprog med en fl!ildeskumskage!

Det er interessant at se at det ikke blot er kvinder der arbejder med emnet sprog og kjijn. Nogle af de stjilrste vrerker inden for området er faktisk skrevet af mrend. Og ved konferencen i Uppsala var der blandt de danske deltagere lige så mange mrend som kvinder.

Set med historiske ~jne

· Den f!i)rste danske sprogforsker der beskreftiger sig med sprog, sprogbrug og k!iln er Otto Jespersen. Allerede i 1907 i en lille artikel i Gads Danske Magasin skriver han om Mands Sprog og Kvindens Tale. Hans hovedbehandling af emnet findes dog en del är senere (1922) i kapitlet om "The Woman" i Language, Its Nature, Development and Origin. I dette vrerk findes der ogsä kapitler om to andre afvigergrupper, nemlig barnet og udlrendingen, men ikke noget srerligt kapitel om "The Man". Jespersen fortsretter sin behandling af kvindens sprog og sprogbrug i kapitlet om "Kvinden" i Sproget, Barnet, Kvinden, Sltegten (1941).

Jespersen er et produkt af sin samtid, ogsä videnskabshistorisk, og det er derfor ikke specielt overraskende at han tror på en special medf!i)dt kvindelig psyke og opfatter kvindens sprogbrug som biologisk betinget.

Jespersen karakteriserer kvindens sprog og sprogbrug således:

- K vinder er sprogligt mere konservative end mrend.

- Kvinder opfinder uskyldige og forsk!i)nnende ord (eufemismer) forellers unrevnelige begreber.

- Instinktivt undgår kvinder at bruge bandeord og slangagtig sprogbrug.

- Kvinders ordförråd er langt mindre end mandens, og det er betydeligt mere konkret end mandens mere abstrakte ordförråd. (Jespersen anbefaler ligefrem nybegyndere ud i lresekunsten at starte med at lrese kvindelige forfattere. Ordförrådet i b!i)ger skrevet af kvinder må nemlig regnes for at vrere forholdsvist centralt og begrrenset.)

- Kvinder har ingen fomemmelse for rim og ordspil i sproget.

- Kvinder anvender forholdsvis mange adverbier, adjektiver og udbrudsord.

- Kvinder har en tilbf,'5jelighed til ikke at gf,'5re sretninger frerdige.

- K vinder bruger sideordning snarere end underordning i grammatiske konstruktioner.

- K vinder taler hurtigere end mrend.

(Dette kendetegn ved kvindens sprog skal ses i forlrengelse af punktet om kvindens begrrensede ordförråd. Jespersen postulerer nemlig, at kvindens begrrensede ordförråd må gf,'5re det meget lettere og dermed hurtigere for hende at vrelge et ord. Heroverfor er mandens udbud af ord så mangfoldigt, at det må krreve meget lrengere tid for barn at vrelge netop det helt rigtige ord.)

Siden Jespersen har dansk forskning i sprog, sprogbrug og kf,'5n

hovedsageligt vreret optaget af at bekrrefte eller afkrrefte den engelsksprogede forskning (inkl. Jespersens syn på kvindens sprog, som i sin hovedversion fra 1922 i f,'5vrigt også udkom på engelsk). Her drejer det sig specielt om en dansk stillingtagen til og afprf,'5vning af den forskning der fandt sted i U.S.A. i 70'eme (Robin Lakoff. Language and Women' s Place (1973), Barrie Thome &

Nancy Henley.Language and Sex: Difference and Dominance (1975), Barbara Eakins & R. Gene Eakins. Sex Differences in Human Communication (1978) mfl.). Som et par af hf,'5jdepunkteme i dette "opgf/Sr" med tidligere, og for det meste udenlandske forskningsresultater kan man fremhreve Hanne Amborg Andersens specialeafhandling fra 1979, skrevet ved Engelsk Institut, Aarhus Universitet (Kvinders sprog: kvindesprog? - en kritisk gennemgang af forskningen i engelsktalende kvinders sproglige adfcerd, i lyset af fordommene herom), artikelsamlingen fra 1981 i ROLIG-papir 26

(Kr/msspecifik sprogbrug - hvad er det?), Arne Jf,'5rgensen og Pia Thinds specialeafhandling fra Odense Universitet, 1984 (Mcends og kvinders sprog:

Mandesprog og kvindesprog? En analyse af forskningen i krpnsspecifik sprogbrug med henblik på en besvarelse af dette sprprgsmål), Annete Bennickes afhandling fra 1984 i ROLIG-papir 32 (Dieu a cree /afemelle, l' homme afait lafemme. En rekognoscering i dansk og udenlandsk krpnssprogsforskning) og ff,'5rst og fremmest Ole Togebys bog fra 1985 (Kvinden siger selvfrplgelig mest - sagde manden. Om sprog hos kvinder og mcend, arbejdere og mellemlag), hvor en del af resultateme fra de danske undersf,'5gelser minder om dem man

25 finder hos Pamela Fishman ,

Når man ser historisk på forskningen i sprog og kS!')n i Danmark, så er blomstringsperioden, hvis man overhovedet kan tillade sig at snakke om en blomstring, 1980'eme. Ud over det der allerede er blevet nrevnt ser vi en vis offentlig interesse for emnet i dette årti. Det er i denne periode vi finder de kS!')nspolitiske artikler om kvindesprog i aviser og blade. Det er i denne periode Modersmål-Selskabet udgiver sin debatbog om Sprog og Kr/m (1984).

Og det er i denne periode at et par stS!')rre bibliografier bliver udgivet og enkelte udenlandske vrerker om sprog og kS!')n bliver oversat. Uden for det snrevre sprogvidenskabelige felt er der i denne periode specielt interesse for synspunkteme hos franskkvindeme Helene Cixous (La venue

a

Henimod slutningen af 80'eme finder vi optakten til det der kendetegner forskning i sprog, sprogbrug og kS!')n i Danmark i dag. Det kvindepolitiske og fS!')lelsesladede er gledet i baggrunden, opgS!')ret med fortiden er overstået og billedet er igen meget spredt og tilfreldigt. De forskningsresultater der nu kommer frem om sprog og kS!')n er for det meste biprodukter af stS!')rre undersS!')gelser hvis hovedemne ikke har med sprog og kS!')n at gS!')re, men med noget andet, for eksempel sociolingvististik eller samtaleanalyse. Hos enkelte forskere er det kS!')nsspecifikke dog stadig i fokus.

Hvordan ser det ud geografisk?

Der er blevet forsket i sprog og kS!')n i KS!')benhavn og Roskilde i kortere perioder, men det sted der har fremvist den mest stabile tradition må vel siges at vrere Århus. Her trenker jeg specielt på Mette KunS!')es arbejder fra 1979 til i dag og på de undersS!')gelser som Kirsten Gomard fra Centret for

Kvindeforskning i Århus (Cekvina) har företaget geimem de senere år. Der föregår dog en del i KS!')benhavn igen, specielt ved Institut for Dansk

Dialektforskning, hvor Inge Lise Pedersen og Projekt Bysociolingvistik har til huse.

Afrunding

Det er vanskeligt at opsummere noget der ikke byder på store linier og

26

sammenhrengende helheder, men sådan er billedet. Tilfreldigt og broget, men bestemt til stede.

Det er fristende at se på den historiske udvikling som en slags

paradigmeudviklingsforl~b. Men efter opg~rets erkendelse af at der ikke fandtes et specifikt kvindesprog kom der ikke noget nyt paradigme. Der blev ikke dannet skoler eller defineret forskningsretninger der skulle beskreftige sig udelukkende med sprog og k~n. Men k~nsproblematikken blev ikke glemt af sprogforskeme. Det indgik bare som et aspekt blandt mange andre, når man unders~gte socialt og situationelt betinget sprogbrug.

I dag tager man ofte k~nsaspektet med, når man unders~ger sociale og dialektale sprogforskelle, når man analyserer politikemes sprogbrug, når man beskreftiger sig med diskursanalyse, når man ...

Sådan er i hvert fald mit billede af forskning i sprog, sprogbrug og k~n i Danmark i dag.

BIBLIOGRAFI OVER FORSKNING I SPROG, SPROGBRUG OG K0N I DANMARK (1907-1991)

Speciale-, magisterkonferens- og licentiatafhandlinger

Andersen, Hanne Amborg. 1979. Kvinders sprog: kvindesprog? - en kritisk gennemgang af forskningen i engelsktalende kvinders sproglige adf(ud, i lyset af fordommene herom. Århus: Engelsk Institut, Aarhus Universitet (speciale, 158 s.).

Andreasen, Margrethe. 1985. Mellem vteren og sprog. K~benhavn:

K~benhavns Universitet (magisterkonferens, 2 bind)

Christiansen, Dorthe Engelhardt. 1988. Sproget som bro eller barriere. Et studie i symbiosen, psykosen og det poetiske sprog og en ltesning i Vibeke Grrjmfeldt "Den blanke sol". K~benhavn: K~benhavns Universitet (speciale}

Corfitzen, Jette. 1986. Låneord - prtefix- og suffixafledninger i Kvinders Rosengård - lånt fra eller på virket af middelnedertysk. K~benhavn:

K~benhavns Universitet (speciale)

J~rgensen, Arne og Pia Thind. 1984. Mtends og kvinders sprog: Mandesprog og kvindesprog? En analyse af forskningen i krjmsspec(fik sprogbrug med henblik på en besvarelse af dette sp(Jrgsmål. Odense: Odense Universitet (speciale, 17 4 s.)

K~lster, Lisbeth. 1979. Kvindesprog - mandssprog. Århus:

Joumalisth~jskolen (afslutningsopgave, 64 s.)

Perregaard, Karen. 1983. Sprog, magt og k(Jn. Århus: Institut for germansk filologi. Aarhus Universitet (speciale, 100 s.)

27

Sigurdardottir, Aldis. 1990. En littercer!sproglig analyse af Njals Saga med Hovedw:egten lagt på fire kvinders sprog, Karakteristik og betydning for sagaens struktur. Kf,'lbenhavn: Ki,1benhavns Universitet (speciale) Bjjger, lrengere afhandlinger og samlevrerker

Alr!,1, Helle og Marianne Kristiansen. 1988. Kan du se, hvadjeg siger?

Roskilde (96 s.)

Bennicke, Annette. 1984. Dieu a cree lafemelle, l' homme afait lafemme.

En rekognoscering i dansk og udenlandsk k1/mssprogsforskning. Roskilde:

Roskilde Universitetscenter (ROLIG-papir 32, 151 s.)

Dahlerup, Pil. 1973. "Sproget" (kap. 1 i Littercere k~nsroller). Ki,1benhavn:

Gyldendal (18 s.)

Didriksen, Kirstin. 1986. Fcer~erne, sprog og k~n. Århus (115 s.) Dithmer, Monna mfl 1989. Ud med sproget! Indgange til Helene Cixous'

skrift og lcesning. Ki,1benhavn (231 s.)

Enemark, Kjeld. 1986. Talen og overf~ringen. En analyse af talens funktion i

"Hvem er bangefor Virginia Woolf' og denfreudske klinik. Århus (173 s.)

Forum for Kvindeforskning. 1985. Kvindesprog. Bidrag fra Forum for kvindeforsknings konkurrence. Sremummer 4. (174 s.)

Jacobsen, Lis. 1912. Kvinde og Mand. En Sprogstudiefra Dansk Middelalder. Ki,1benhavn og Kristiania: Gyldendal (250 s.) Jensen, Merete Stistrup. 1987. Kvindesprog. Aalborg: Aalborg

Universitetsforlag (Serie om kvindeforskning, nr. 24, 244 s.)

Jespersen, Otto. 1922. (genoptrykt 1964, London: Norton & Company). "The Woman" (kap. 13 i Language, Its Nature, Development and Origin.

London: Allen & Urwin (448 s.)

Jespersen, Otto. 1941. "Kvinden" (kap. 12 i Sproget, Barnet, Kvinden, S/cegten. Ki,1benhavn: Gyldendal (256 s.)

Modersmål-Selskabet (udg.). 1984. Sprog og k~n. Ki,1benhavn: C.A. Reitzel (Modersmål-Selskabets debatbog no. 4, 70 s.)

Nielsen, Harriet Bjerrum og Kirsten Larsen. 1985. Piger og drenge i klasseoffentligheden. Oslo: Pedagogisk forskningsinstitutt (356 s.)

Preisler, Bent. 1986. Linguistic Sex Ro/es in Conversation. Berlin, New York, Amsterdam (347 s.)

Risager, Karen og Ulf Teleman (udg.). 1981. K~nsspecifik sprogbrug - hvad er det? Roskilde: Roskilde Universitetscenter (ROLIG-papir 26, 150 s.) Ryum, Ulla. 1987. Kvindesprog. Udtryk og det sete. Roskilde: Roskilde

Universitetscenter (Papirer om faglig formidling, nr. 10, 114 s.) Smith, Johannes. 1944. Verber og Kvinder, og 11 andre Essays om Sprog.

Reitzels Forlag (131 s.)

Tid Skrift for kultur- og tekstanaiyse nr. 5. 1986. Kvinde, skrift, kcerlighed.

(136 s.)

Togeby, Ole. 1985. Kvinder siger selvf~/gelig mest - sagde manden. Om sprog hos kvinder og mcend, arbejdere og mellemlag. Kf,'lbenhavn: C.A.

Reitzel (166 s.)

28

Videnskabelige artikler, småskrifter og arbejdspapirer Agger, Finn. 1980. Hin MIK. Mål & Mrele 7, nr. 4 (2 s.)

Andersen, Nina M!llller. 1990. Kvinden skal vcere stille. i: Gode hustruer. Vise m!lldre. K!llbenhavn: Rhodos (24 s.)

Andreassen, Margrethe. 1985. Moderskab - et sprog for tcethed og indlevelse. Hug! 9, nr. 44 (7 s.)

Andersen, Hanne Amborg. 1981. Kvinders sprog: kvindesprog. ROLIG- papir 26 (21 s.)

Bloch, Charlotte. 1983. Uddannelse, sprog og k(m. Om sprogets betydning for pigerslkvinders forhold til uddannelse. Forum for kvindeforskning 3,

nr. 4 (6 s.)

Canger, Una. 1981. (:!Jkaribisk. Forum for kvindeforskning 1, nr. 3 (5 s.) Christensen, Lena. 1981. Kr/msspecifik sprogbrug - nogle analyseeksempler.

ROLIG-papir 26 (17 s.)

Degn, Ole. 1984. Hvornår blev Kirsten S(brensdatter tilfru Jensen? Fortid og nutid 31, hft. 4 (6 s.)

Fatum, Lone. 1986. K(bnssprog, kvindelighed og prcestesnak. Forum for kvindeforskning 6, nr. 2 (6 s.)

Flensted-Jensen, Elisabeth. 1986. K(m, kommunikation og graviditeter. Et eksempel fra en undervisningssituation i fagbevcegelsen. i: Dametur.

Kvindeforskning i Aarhus 1986 (19 s.)

Giese, Suzanne. 1973. Vores sexistiske sprog (kap. 8 i Derfor Kvindekamp).

K!llbenhavn: Tideme Skifter (8 s.)

Gomard, Kirsten. 1986. Wer fiihrt das Wort? Uber Politikerlinnen und Journalistfinn/en im Kreuzfeuer bei der Wahl zum dänischen Folketing Januar 1984. i: Sandbjerg 95 (Hrg. Friedhelm Debus og Ernst Dittmer).

Neumiinster (25 s.)

Gomard, Kirsten. 1988. Kommunikation og k(bn. En analyse af en TV- diskussion mellem fire kvindelige forfattere. Århus: Cekvina (Arbejdsnotat, nr. 4, 25 s.)

Gomard, Kirsten. 19.89. Forkvinden og regentparret. Om nyere tendenser inden for personbetegnelser i dansk. Terminologie et traduction 1 (8 s.) Gomard, Kirsten. 1989. To kvinders kommunikationsstrategier.

Skinkommunikation? En analyse af "Ugens gcest" d. 16.9.1987. 2. M!llde om udforskningen af dansk sprog. (red. Mette Kunflle og Erik Vive Larsen) Århus: Århus Universitet (18 s.)

Gomard, Kirsten. 1990. Geschlecht und Kommunikation. (4 s.), Auf dem Weg zur Gleichstellung? Kommunikationsstrategien einiger dänischer Politikerinnen im Wahlkampf 1988. (21 s.), Kommunikationsstrategien zweier Frauen. Scheinkommunikation? Analyse der Fernsehsendung "Gast der Woche" d. 16/9.1987. (15 s.). AUGIAS 38.

Gomard, Kirsten. 1990. Basar. Analyse eines Fernsehgesprächs unter vier Schriftstellerinnen .. AUGIAS 39. (18 s.)

Gomard, Kirsten. 1990. Forbillede eller skrcemmebillede? Om kvindelige politikeres vitkår og kommunikationsstrategier i fjernsynets

valgkampsudsendelser. i: Livsmagt. Nye perspektiver på kultur, magt og kflln, (red. Linda Andersen mfl.). Aarhus (22 s.)

29

Haugaard, Lis. 1986. Cixous. Dametur.Kvindeforskning i Århus. Århus:

Aarhus Universitetsforlag (17 s.)

Henriksen, Lars. 1983. Sprog og krjmsroller. Kaktusblomsten, Nr. 2 (14 s.) Jespersen, Otto. 1907. Mands Sprog og Kvindens Tale. Gads Danske Magasin

(12 s.)

J!ilrgensen, Dorrit Munk. 1990. Programmeret til magt. Fagsprog og symbolik i edb. Odense: Center for Kvindestudier (44 s.) Kristensen, Kjeld. 1975. K~n og sprog. Mål & Mrele 2, nr. 4 (5 s.) Kristiansen, Marianne. 1980. De stille piger. Mindrev<Erd, selvv<Erd -

pigefrig~rende pa!dagogik. Kontext 40 (5 s.)

Kun!iie, Mette. 1979. Kvindebilleder i ordsprog, bevingede ord ogfaste vendinger. Meddelelser fra Dansklrererforeningen 4 (18 s.)

Kun!iie, Mette. 1981. Sprog og k~n. Forum for Kvindeforskning 1, nr. 3 (5 s.) Kun!iie, Mette. 1991. Ungdomssprog. Sprogene i sproget. Modersmål-

Selskabets Årbog 1991 (8 s.)

Kun!iie, Mette. 1992. Fruentimmer - kvinde - dame. Kommer i Proceedings of the Seventh Intemational Conference of Nordic and General Linguistics.

T6rshavn (10 s.)

Larsen, Kirsten og Harriet Bjerrum Nielsen. 1981. Pigerne i klasseoffentligheden. ROLIG-papir 26 (11 s.)

Liebst, Bente. 1981. Kvindens tale og autoritetstro. Forum for kvindeforskning 1, nr. 3 (6 s.)

Liebst, Bente. 1988. M<Ends og kvinders tale - analyse af eftert<Enksomheden, sikkerheden og sindstilstandene. Sproget ber og nu. K!iibenhavn: Dansk Sprognrevn/Gyldendal (14 s.)

Lisgart, Pia, Inger Frimodt-M!illler og Tine Ottesen. 1981. Systemet passer til m<Endene - kvinderne passer på det! Gymnasieskolen, nr. 20 (2 s.) L!iinstrup, Brita. 1981. K~nssprog - status og <Estetik. ROLIG-papir 26 (15 s.) Meier, Ellen Bick. 1981. Er sproget "man-made"? Forum for

kvindeforskning 1, nr. 3 (5 s.)

Mey, Jacob. 1981. Solidarität und Sprachgebrauch, oder: Uber die schlechte Ablehnung der Männersprache. ROLIG-papir 26 (13 s.)

Mogensen, Ellen Juul. 1987. Nu skalfadersmål g~res til modersmål. Psykolog nyt 41, nr. 1 (5 s.)

Mollerup, Inga og Ida Vemmelund. 1987. Linguistik tut es freilich nicht allein ... Sprache und Gesprächsverhalten der Geschlechter im Wandel. GIP nr.

46. Odense: Odense Universitet (80 s.)

Pedersen, Inge Lise. 1990. Fra klenodie til pisallik - grovkornede navne på finbr~d. (afsnit: "Har kvinder altid talt prenere end mrend?") Ord og sag 10

(8 s.)

Pedersen, Inge Lise. 1992. Phonological variation and social mobility in a gender perspective. Kommer i Proceedings from the Seventh Intemational Conference of Nordic and General Linguistics. T6rshavn (10 s.)

Pedersen, Inge Lise. 1992. Sociolinguistic classification in a gender perspective. Kommer i Proceedings from the seventh intemational conference of Nordic and general Linguistics. Barnberg (13 s.)

Pedersen, Karen Margrethe og Magda Nyberg. 1984. Når b~nder fort<Eller.