«Skrivelyset og lyset fra vinduet; livet og det skrevne livet, var det to forskjellige ting?» (Espedal, 2009, s. 45).
Ettersom vi bare kan oppfatte verden ut fra vårt menneskelige ståsted, og aldri uavhengig av dette perspektivet, er verden, slik den er i seg selv, utilgjengelig for oss. Dette betyr at når vi her sier at verden slik den fremtrer for oss er språklig influert, vil det derfor ikke føre oss noen vei å spørre om verden i seg selv er språklig influert.80
Vi brukar språket til å fortelle om det vi erfarer i verda, og når vi fortel det forandrar det seg frå det det opprinneleg var, men verda er ikkje ein objektiv og fast storleik i seg sjølv heller. Lundberg og Espedal skriv om eigne liv, dei skapar det på nytt ut i frå eige minne og tek også andre menneske inn i romanuniverset. Lundberg ser folk rundt seg gjennom eige perspektiv, medan Espedal også prøver å sjå for seg korleis verda såg ut gjennom tidlegare generasjonar sine auge.
Anjum skriv at vi «som språkbrukere er vi med på å forme og organisere verden». Ho ser det som om vi står:
i en aktiv samhandling med verden, oss selv og hverandre, der våre oppfatninger, begreper og kunnskaper stadig er i forandring. Ikke nødvendigvis fordi vi får mer og mer kunnskap om verden, men fordi vi stadig opplever ting som forandrer perspektivet, og dermed forståelsen, av tingene rundt oss.81
79 Christian Lenemark. Sanna lögner : Carina Rydberg, Stig Larsson och författarens medialisering. Hedemora;Möklinta 2009, s. 89.
80 Anjum, 2006. 81 Anjum, 2006.
Ho meiner altså at vår oppfatning av røyndommen stadig endrar seg, og dette er eit syn ein kan sjå igjen i bøkene denne oppgåva dreier seg om. «Verkligheten förändras inte över en natt; det sker gradvis, som när man vänjer sig vid smärta» (Lundberg, 2010, s. 58), og dette er grunnen til at Lundberg plutseleg kan arbeide på Yarden og oppleve og godta ting som hadde vore heilt utenkelege for berre nokre månadar sidan, plutseleg er ting heilt annleis enn dei brukte å vere.
Vår oppfatning av verda forandrar seg alt etter kva ein veit, og når Lundberg byrja å oppdage at mora var sjuk sånn rundt 12-årsalderen skriv han at røynda byrja å slå sprekkar, fordi den verda han trudde han levde i, viste seg å vere falsk, eit sjukt bilete av den. Dei som har vakse opp med galskapen «är undflyende, som drömmvarelser man aldrig riktigt kan lita på, för det är osäkert i vilken värld vi befinner oss för tillfället.» (Lundberg, 2011, s. 121). Ting ein veit om at ein ikkje veit noko om, viser oss grensene for vår kunnskap om verda. «Jag påminner mig om att jag skall fråga honom mer om styvfadern längre fram» (Lundberg, 2010, s. 69). Ein vil alltid sjå livet og verda rundt seg i eit perspektiv, men det tyder ikkje at ein ikkje kan skifte perspektiv, for kvar ting ein skriv er det noko anna som ikkje blir skrive. «Den del av världen som nu ligger i skugga kommer helt snart att vändas upp i ljus, likadant är det tvärtom – det som nu står mitt i solen
kommer snart att vända tilbaka till skuggan.» (Lundberg, 2010, s. 129). Også hos Espedal ser ein at det er perspektivet ein ser verda med som er det viktige, alt forandrar seg ut i frå kva perspektiv ein vel: «Eller, jeg måtte lære meg å se: å se det samme med et nytt blikk.» (Espedal, 2009, s. 21).
Vi ser tydeleg korleis verda er ulik frå ulike personer sitt blikk. «Under en kort tid nu har jag förlorat vikt; en avlägsen vän säger att jag ser frisk ut, en nära vän frågar hur länge jag har varit sjuk.» (Lundberg, 2010, s. 13). Vi ser også at ting som er bra for nokon er dumt for andre, heile verda er ambivalent, den kan vere både god og dårlig alt ut i frå kva perspektiv ein ser ut i frå. Brannane på Yarden vil til dømes ikkje vere bra for dei som eig bilane, men for dei som jobbar der tyder ein brann mykje ekstra arbeidstid, altså meir pengar å tene. (Lundberg, 2010, s. 24). Også vår oppfatning av menneske vil vere ulik frå person til person, Lundberg si mor har vi blitt kjent med gjennom hans minne, ein gløymer nesten at ho kunne eksistere også andre plassar enn i Lundberg sitt blikk, så det kjem nesten som eit sjokk på lesaren, vi får ein liten smekk over fingrane når Rolle, ein av barndomsvennane snakkar om mora hans: «Hon var fan den enda som brydde sig om oss, eller hur? Henne kunde man alltid prata med. Hon var fan alltid schysst, eller hur?» (Lundberg, 2010, s. 38). Også hos Espedal får vi eksempel på korleis verda blir oppfatta ulikt frå person til person. «[...]; jeg husket henne som en snill, gammel dame. Ja, sånn er det, sa min farmor, vi husker så forskjellig.» (Espedal, 2009, s. 29).
Bøkene si form blir tematisert på den måten at spelet mellom røyndom og fiksjon, som er ein viktig del av sjølvframstillingslitteraturen, går igjen hos personane i bøkene. Dei kjenner ikkje alltid sjølv kva som er minne og kva dei sjølv konstruerer, men dei ser at orda gir dei makt til å vise fram ei røyndom som kan vere deira eiga. Alle kan altså berre fortelle si eiga historie, sånn som den er sett frå vår subjektive røyndom. «Först: inte kan jag berätta allas historia? Nej, sannerligen inte. Jag berättar min.» (Lundberg, 2010, s. 143). Lundberg skapar si eiga verd når han skriver: «Den som skriver blir den som anger gränserna för världen; han som nedtecknar sin berättelse blir den som skapar verkligheten, allt annat är bara dagg, fuktigt gräs i svag vind.» (Lundberg, 2011, s. 54). «Och det var också här jag på allvar såg att den som äger språket också blir den som definierar världen. Han ges tolkningsföreträde.» (Lundberg, 2011, s. 107). Lundberg lar si verd ta plass i han, og så fortel han om verda slik han husker den og slik han opplevde livet. «Jag sitter stilla och låter världen ta plats i mig. Den som minns är den som blir fri, för han äger också sin berättelse. Det är kanske det som det handlar om till sist. Att äga sin berättelse. Att vara och bli en människa.» (Lundberg, 2011, s. 41). Vidare vil ein forstå meir og meir av verda, etterkvart som livet foldar seg ut. «Världen är ett ord som långsamt gör sig tydligt i mitt liv.» (Lundberg, 2011, s. 42). Men Lundberg meiner ikkje at livet heng saman på ein måte som ein til slutt vil finne ut av.
Jag misstror människor som kan återge allt i detalj, som kan redogöra för personer, platser och händelser så att det tycks vara logiskt och rationellt, som om det fanns en världsande som styrde och drog i trådarna bakom alla händelser. Det finns det inte. Det finns grymhet och kärlek, och mellan dessa poler rör vi oss, fram och tillbaka. (Lundberg, 2011, s. 42). Lundberg ser tydeleg at dei individuelle verdene er åtskilde og aldri kan bli opplevd av nokon andre. Det er ikkje mogleg å la sonen ta del i hans eiga verd, for den er det berre han som kan oppleve. På same måte les kvar lesar dei bøkene han skriv på ein ny måte, i si eiga verd. «Jag säger att jag förstår vad han menar. Han skrattar och säger: 'Det tror jag inte.' Han har naturligtvis rätt. Hans värld är inte min.» (Lundberg, 2010, s. 46). Ein anna si verd er umogleg å forstå fult og heilt: «Jag tänker att han inte förstår – inte överhuvudtaget. Jag är hemma. Och hemma där jag kommer ifrån har han aldrig varit, kommer han förmodligen aldrig att komma.» (Lundberg, 2010, s. 56).
Også kva røynd Lundberg sjølv lev i blir sett spørsmålsteikn ved. Han er oppvakse med ei sjuk mor, som ikkje tolka verda på same måte som andre folk i samfunnet, dermed er det kanskje lett å vere redd for å ha fått eit syn på røynda som altså ikkje samsvarar med resten av samfunnet sitt. «På ett sätt blev vi naturligtvis sjuka själva: min mor sade att vitt var svart. Att hungrig var mätt. Att ensam var stark.» (Lundberg, 2010, s. 80 & 81). Då ein bil er blitt bulka på Yarden utan at nokon steig fram for å ta på seg skulda er Lundberg redd han har bulka bilen ved eit uhell og så
berre gløymt det. «Det antagandet finns alltid i mitt liv, kommer alltid at finnas – att det är mitt fel, att det finns en verklighet bakom denna som jag inte klarar av att tolka.» (Lundberg, 2010, s. 27).
Ane Farsethås meiner at vi i dag har ein draum om meir røyndom:
Gjennom referanser til virkelige personer og steder trekkes den virkelighetsfølelsen som igjen og igjen skildres som manglende i den vellykkede vestlige eksistensen, inn i den kunstneriske formen: Eksistensen er kanskje uvirkelig – men fortellingen, romanen, teksten er virkelig.82
Vi er klar over at vi ikkje kan vite alt om verda og dei vi er, men det vi les står likevel fram som sant for oss, på sin eigen konstruerte måte er det vi les i bøkene til Espedal og Lundberg sanninga. Den sjølvframstillande litteraturen gjev oss sjansen til å tru at vi tek del i ekte menneske sin røyndom.
7 Samanfattande konklusjon
Både Lundberg og Espedal legg fram eit syn på språk og røynd som noko usikkert.
Ettersom eg-et berre har si eiga sanning, blir den subjektive røynda alt ein kan skrive om, og sjølv denne verda er i stadig forandring gjennom vår bruk av språket. Språket fungerer ikkje som eit spegelbilete på verda, og språk og røyndom er i stadig påverknad. Lundberg og Espedal viser dette både eksplisitt og implisitt gjennom form og litterære verkemiddel. Espedal problematiserar forholdet mellom språk og røyndom i størst grad gjennom språket han brukar, han lar språket tale for seg sjølv, medan Lundberg på eit meir eksplisitt sett også tek det opp i det han skriv.
Allereie i det valget som ligg i å skrive i den sjølvframstillande sjangeren kan vi sjå at dei legg opp til eit spel mellom kva som er sant og ikkje, og dette spelet i samband med eit språk som alltid prøver å utvide det vi allereie kjenner som sant, gir oss bøker som krever litt meir av oss som lesarar. Ved å tenke over det som står skrive for å prøve å forstå kva som ligg i det får vi kanskje eit forsprang til å kunne erfare noko av det samme som forfattarane gjer. I ei verd der vi ikkje kan lene oss på eit objektivt bilete av noko, ikkje eingong på orda vi brukar til å kommunisere med, viser dei oss likevel at det går an å skrive noko sant. Å akseptere at du er den einaste som kan kjenne akkurat det du opplev, er ikkje det same som å gi opp. «Kärlek. Vad är väl kärlek? Ett slags ensamhet kanske, en ensamhet man delar med andra» (Lundberg, 2011, s. 119). Som menneske må ein nøye seg med det språket vi har, sjølv om ein ikkje kan få uttrykt alt, kan ein dele erfaringane språket kan la oss ta del i, med kvarandre. Og på denne måten kan mennesket, som er klar over at det er
grunnleggande einsamt, likevel nytte eit språk i den kaotiske og subjektive røynda vi lev i. Så om ein ikkje får sjå nokre glimt av naturen mellom Bergen og Oslo, kan ein kanskje ane den gjennom tunnelveggen.
8 Samandrag
Målet med denne bacheloroppgåva var å studere to bøker av Tomas Espedal og Kristian Lundberg for å sjå kva deira språklege grep kunne seie oss om synet på språk og røyndom i bøkene. Eg studerte bøkene imot kunsten og imot naturen av Espedal og Yarden og Och allt skall vara kärlek av Lundberg med vekt på dei språklege verkemidla dei har brukt. Alle bøkene går innunder omgrepet sjølvframstillande litteratur og eg har jamstilt formen med dei andre språklege verkemidla for å sjå kva også sjangeren dei har skrive i har hatt å seie for å kunne utrykkje eit syn på forholdet mellom språk og verd i bøkene. Eg tok utgangspunkt i teorien rundt språkfilosofi og underleggjering i litteraturen og brukte dette som grunnlag for min komparative analyse.
Det eg til slutt kom fram til er at både formen og dei andre språklege verkemidla utrykkjer eit syn på språket som utilstrekkeleg og røyndommen som noko subjektivt som heile tida er i forandring. Ein konstruerer si eiga verd gjennom ein individuell bruk av språket. Dei litterære grepa utrykkjer dette på ulikt sett, som til dømes komposisjonen som vitnar om ei uoversikteleg verd og eit minne ein ikkje kan stole på. Prosainnslaga viser til ei verd utan klare grenser og med eit behov for eit språk som kan vise til noko meir enn dei språklege bileta vi allereie kjenner.
Sjølvframstillinga i seg sjølv viser til ei subjektiv røynd, med eit subjektiv språk der grensene mellom fakta og fiksjon er utflytande. Dermed kan ein forstå desse fire bøkene som eit forsøk på å seie noko meir enn det språket kan utrykkje og som eit lite klapp på skuldra som fortel deg at det finst ei sanning så lenge du godtek at den er subjektiv og konstruert i språket.
Litteratur- og kjeldeliste:
– Anjum, Rani Lill. (2006). «En språklig verden». Tegn som Språk - En antologi om
tegnspråk. I: Anjum, Rani Lill & Jørgensen, Sissel Redse. red. Gyldendal
Akademisk. [Internett] Tilgjengelig frå:
https://sites.google.com/site/ranilillanjum/research/en-spraaklig-verden
[Lest 18.04.2013].
– «Bragepris til Espedal, Ekern, Skre og Sætre». Den norske Forfatterforenig. 24.11.2011. [Internett] Tilgjengeleg frå: http://www.forfatterforeningen.no/artikkel/bragepris-til-espedal-ekern-skre-og-saetre#.UayV9UB7KSo
[Lest 04.03.2013].
– Carlander, Jakob. (2008) Metaforer som verktyg – en handbok för samtal. Stockholm, Gothia Förlag.
– Cavell, Stanley. (1998) Stanley Cavell. Erfaring og det hverdagslige. Omsatt av Agnete Øye. Oslo, Pax Forlag A/S.
– Ekman, Michel. (2011) «Gripande resa till välfärdens bakgård». Svenska dagbladet, 22. mars 2011. [Internett]. Tilgjengeleg frå:
resa-till- valfardens-bakgard_6027677.svd [Lest 19.02.2013].
– Elam, Ingrid. (2012) Jag. En fiktion. Stockholm, Albert Bonniers Förlag.
– Ellefsen, Bernhard. (2010) «Å tenke med hånden: det er dette som er å skrive». Vagant, 29. november 2010 [Internett]. Tilgjengeleg frå:
http://www.vagant.no/a-tenke-med-handen-det-er- dette-som-er-a-skrive/
[Lest 19.02.2013]
– Espedal, Tomas. (2009) imot kunsten. (notatbøkene). Oslo, Gyldendal Norsk Forlag AS. – Espedal, Tomas. (2011) imot naturen. (notatbøkene). Oslo, Gyldendal Norsk Forlag AS. – Farsethås, Ane. (2011) «Sangen om han selv». Morgenbladet,16. September 2011
[Internett]. Tilgjengeleg frå:
http://morgenbladet.no/boker/2011/sangen_om_ham_selv#.UVFxfBwz 2So
[Lest 29.01.2013].
– Farsethås, Ane. (2012) Herfra til virkeligheten. Lesninger i 00-tallets litteratur. Oslo, Cappelen Damm AS.
– Gullstein, Leif. (2009) «Bunnsolid». Bergens Tidende, 08. september 2009 [Internett]. Tilgjengelig frå:
http://www.bt.no/bergenpuls/litteratur/litteraturanmeldelser/Bunnsolid-1931873.html#.UVFyqBwz2So [Lest 29.01.2013].
– Hoem, Knut. (18.03.2011a) «En selektiv selvbiografi» [Internett], NRK. Tilgjengeleg frå:
http://www.nrk.no/nyheter/kultur/litteratur/1.7554036 [Lest 12.02.2013].
– Hoem, Knut. (20.09.2011b) «Kjærlighetssanger fra biblioteket» [Internett], NRK. Tilgjengeleg frå: http://www.nrk.no/nyheter/kultur/litteratur/1.7800988 [Lest 12.02.2013].
– Ingebrigtsen, Espen. (2011) «Imot litteraturen». Natt&dag, 9. mai 2011 [Internett]. Tilgjengeleg frå:
litteraturen#.UVAg3Rwz2So [Lest 19.02.2013].
– «Imot kunsten». Gyldendal Norsk Forlag. (2010) [Internett] Tilgjengeleg frå:
http://www.gyldendal.no/Skjoennlitteratur/Pocket/Gyldendal-Pocket/Imot-kunsten
[Lest 19.02.2013]
– «Imot naturen». (2011) Tanum [Internett] Tilgjengeleg frå:
http://www.tanum.no/tanum/product/product-detail.action?id=9788205418271
[Lest 29.01.2013].
– Janss, Christian, Melberg, Arne. & Refsum, Christian. (2004) Lyrikens liv. Introduktion till
att läsa dikt. Omsatt av Enel Melberg. Göteborg.
– Kirkeby, Ole Fogh. (1994) Verden, ord og tanke. Sprogfilosofi og fænomenologi. Købenavn, Handelshøjskolens Forlag.
– Lenemark, Christian. (2009) Sanna lögner: Carina Rydberg, Stig Larsson och författarens
medialisering. Hedemora/Möklinta, Gidlunds Förlag.
– Linneberg, Arild. (1997) «Formalism och strukturalism». I: Kittang, A., Linneberg, A., Melberg, A & Skei, H. H. red. En introduktion till den moderna litteraturteorin. Omsatt av Sixten Johansson. Stockholm/Stehag, Brutus Östlings Bokförlag Symposion.
– Lundberg, Kristian. (2010) yarden. En berättelse. Stockholm/Stehag, Östlings Bokförlag Symposion AB.
– Løvaas, Kari. (2005) «Intimitetstyranni?» Morgenbladet, 3. juni 2005. [Internett]. Tilgjengeleg frå:
http://morgenbladet.no/boker/2005/intimitetstyranni#.UVF05Bwz2So
[Lest 27.02.2013].
– Melberg, Arne. (2008) Självskrivet. Stockholm, Bokförlaget Atlantis AB.
– «Metafiksjon». (2005-2007) Store Norske Leksikon [Internett] Tilgjengeleg frå:
http://snl.no/metafiksjon [Lest 09.05.2013].
– «Metafor». Store Norske Leksikon [Internett] Tilgjengeleg frå: http://snl.no/metafor
[Lest 09.05.2013].
– Olsson, Anders. (2002) «Intertextualitet, komparation och reception». I: Bergsten, S. red.
Litteraturvetenskap – en inledning. Lund, Studentlitteratur AB.
– Olsson, Anders. (2006) Skillnadens konst. Sex kapitel om moderna fragment. Stockholm, Albert Bonniers Förlag.
– Säätelä, Simo. (1996) «Estetik och vardagsspråksfilosofi: Stanley Cavell och Ben Tilghman». Nordisk estetisk tidskrift [Internett], 15, s. 65-96. Tilgjengelig frå:
http://webcache.googleusercontent.com/search
q=cache:mDPdQ7Q8ADUJ:ojs.statsbiblioteket.dk/index.php/nja/article/ download/3191/2731+&cd=1&hl=no&ct=clnk&gl=se [Lest 02.05.2013]. – «Piet Hein». (2001-2013). Siterte sitater [Internett] Tilgjengelig frå:
http://www.ordtak.no/index.php?fn=Piet&en=Hein [Lest 11.02.2013].
– Sjklovskij, Viktor Borisovitsj. (1916) «Kunsten som grep». I: Kittang, Atle., Linneberg, Arild., Melberg, Arne & Skei, Hans H. red. Moderne litteraturteori. En antologi. Omsatt av Eggen. Oslo, Universitetsforlaget, s. 13-28.
– Skei, Hans H. (1995) På litterære lekeplasser. Studier i moderne metafiksjonsdiktning. Oslo, Universitetsforlaget.
– «Stilistisk gjentakelse». (2005-2007) Store Norske Leksikon [Internett] Tilgjengeleg frå:
http://snl.no/anafor/stilistisk_gjentakelse [Lest 09.05.2013].
– «Synestesi» (2005-2007) Store Norske Leksikon [Internett] Tilgjengeleg frå:
http://snl.no/synestesi [Lest 09.05.2013].
– Tobekk, Toiny. (2006) «Ismeskulen: truisme». Abcnyheter, 17. september 2006. [Internett]. Tilgjengeleg frå: http://www.abcnyheter.no/kultur/060917/ismeskulen-truisme
– Wærp, Henning Howlid. red. (2002) Prosadiktet i Norge. 1890-2000. En antologi.Oslo, Aschehoug.
– «Yarden». Bokus (2013) [Internett]. Tilgjengeleg frå:
http://www.bokus.com/bok/9789171398550/yarden/ [Lest 04.03.2013].
– Økland, Siri. (2012). «Tomas Espedal: - Ja, jeg er en åndssnobb». Bergens Tidende, 21. desember 2012 [Internett]. Tilgjengeleg frå:
Ja_-jeg-er- en-andssnobb-2816470.html#.UayG1Cw4XIU [Lest 21.12.2012].
– Øvrebø, Stine-Elin Helmers. (2009) «Din hemmelighet eier alle» Ensomhet og skeptisisme i
Amtmannens døtre og Uke 43. Upublisert manuskript. Institutt for lingvistiske,