Å skildre den subjektive røyndommen

Å skildre den subjektive røyndommen

Ei komparativ analyse av Tomas Espedal sine bøker imot kunsten og imot naturen og Kristian Lundberg

sine bøker Yarden og Och allt skall vara kärlek

Karoline Furset

Ämne: Litteraturvetenskap Nivå: C

Pöeng: 15 hp

Ventilerad: VT 2013

Handledare: Anna Williams

Litteraturvetenskapliga institutionen Uppsatser inom litteraturvetenskap Uppsatser inom retorikk

Innhaldsliste

1 Innleiing ... 2

1.1 Om bøkene ... 4

1.2 Føremål og metode ... 5

1.3 Teoretiske utgangspunkt ... 7

2 Språkfilosofi ... 9

3 Å skildre seg sjølv ... 12

4 Bøkene si form ... 14

4.1 Komposisjon ... 15

4.2 Fragmentert ... 16

4.3 Fleire bøker ... 17

5 Språkelege verkemiddel ... 18

5.1 Skrivestil ... 18

5.2 Språklege bilete ... 19

5.3 Prosalyrikk ... 21

5.4 Kontraster og aforismar ... 21

5.5 Metafiksjon og intertekstualitet ... 23

6 Språk og røyndom ... 25

6.1 Det utilstrekkelege språket ... 25

6.2 Den skiftande røynda ... 28

7 Samanfattande konklusjon ... 31

8 Samandrag ... 32

Litteratur- og kjeldeliste: ... 33

1 Innleiing

«Subjektivitet er at aflæse et solur ved hjælp af en lommelygte.»

Piet Hein¹.

Eg kan skrive om meg sjølv. Om livet mitt og den røyndommen eg lev i, slik eg opplever det. For det er alltid sånn at den røyndommen eg skildrar, det er den eg har opplevd. Den ser ikkje ut som den same røyndommen som andre har tatt del i. Verda er subjektiv, på den måten at alle menneske opplever den på ulikt vis. Og når ein skal vise si verd til andre menneske, så møter ein på problem.

Språket kan nemleg ikkje skildre akkurat det som du har opplevd til nokon andre. For også språket er subjektivt. Alle ord tyder ulike ting for ulike personar, sjølv om dei som oftast er så overlappande i tydinga si at ein kan peike på dei same tinga i verda med det eine ordet. Denne bacheloren skal handle om den subjektive røyndommen, og språket si manglande evne til å skildre di røynd til nokon andre. Dei to forfattarane eg har valt å studere i denne oppgåva, skildrar begge si eiga personlege røynd. Men det er ikkje bøker som rett fram skildrar to personar sitt levde liv, som ei historie med ei byrjing og etter kvart ein slutt. For å gi eit omriss av den komplette røyndommen vi lev i tek desse forfattarane i bruk ulike språklege verkemiddel. Dei skriv fleire bøker om det same livet, dei kler språket sitt inn i metaforar, tar i bruk poetiske verkemiddel og gir setningane luft for å få dei til å tyde meir, men kva bilete er det eigentleg vi sit igjen med? Vi får ikkje sjå eit spegelbilete av deira røynd, det er umogleg, men kanskje kan vi seie at vi får ta del i små glimt av det som dei opplever, nett slik som den vakre naturen på Bergensbanen mellom Bergen og Oslo glimtar til her og der innimellom alle tunnelane.

Tomas Espedal og Kristian Lundberg er forfattarar frå høvesvis Norge og Sverige. Dei har begge vunne ulike litterære prisar for sine bøker, og er i dag kjente namn innan nordisk litteratur.

Bøkene som eg skal undersøke i denne oppgåva er Espedal sine imot kunsten (notatbøkene) og imot naturen (notatbøkene) der den første kom ut i 2009 og den andre i 2011 og Lundberg sine bøker Yarden – En berättelse og Och allt skall vara kärlek som kom ut respektive 2010 og 2011.

Romanane som eg skal ta for meg i denne oppgåva, handlar alle om forfattarane sine eigne liv.² Denne sjølvframstillinga har vore mykje i media i dei siste åra, særleg i Norge med tanke på

1 Piet Hein, Siterte sitater.

2 Frå no av kjem eg til å omtale Yarden og Och allt skall vara kärlek og imot kunsten (notatbøkene) og imot naturen (notatbøkene) som romanane eller bøkene til Lundberg og Espedal om ikkje anna er nemnt. Och allt skall vara kärlek vil eg somme stunder kalle bok to når det handlar om Lundberg sine to bøker. Eg kjem heretter til å skrive undertittlane En berättelse og notatbøkene berre når det er nødvendig for å understreke eit poeng.

Karl Ove Knausgård sitt store prosjekt der han tøyer grensene mellom fiksjon og røyndom i seks bind som omhandlar heile hans liv fram til i dag. Dei store debattane har dreia seg om kva som er sanning og kva som er oppdikta og det etiske i å utlevere andre menneske på den måten som Knausgård har gjort i sine bøker. Dette er ikkje eg interessert i å undersøke i mi oppgåve. Eg skal ikkje leite etter avsnitt som ikkje er sanne, eller finne detaljar som på ein prikk er overeins med forfattarane sine liv. Vi veit at Tomas Espedal har skrive om eige liv i sine bøker, hovudpersonen har same namn, han er forfattar, han har mista ei kone som heiter Agnete, fått hovudansvaret for hennar barn, osb. Likevel seier også Espedal sjølv at det han skriv er «fiksjon, fordi det er et minne».³ Han seier vidare at ingen klarar å skrive sant om seg sjølv, ein klarer ikkje å vere ærleg nok. Også Kristian Lundberg skriv om ting som har hendt han sjølv, han brukar eige namn og skriv om seg sjølv i eigen person i bøkene. Men kritikarane seier at det han har skrive er ein «ufullstendig selvbiografisk roman»,⁴ han fortel ikkje alt. Dermed ser vi at begge forfattarane medvite brukar den uvissa som finst i skiljet mellom sanning og fiksjon, og om det er mest fiksjon eller mest sanning ein finn i bøkene har eg ikkje tenkt å dvele særleg med. Det eg vel å interessere meg for er kvifor dei vel å skrive i den sjølvutleverande sjangeren på grensa mellom fiksjon og sanning. Espedal tar i bruk undertittelen notatbøkene på dei to romanane, han tek notat frå livet og gir dei ut i romanform, medan Lundberg kallar Yarden «en berättelse». Kva tilfører denne sjangerbruken bøkene? Eg vel å sjå på sjangeren som ein del av romanane si form, og dermed jamstille den med dei andre

språkelege verkemidla eg skal undersøke nærare i oppgåva.

I tillegg til å sjå på sjangeren som ein del av deira litterære form, vil eg undersøke det at dei begge brukar fleire bøker på å skildre det same. Lundberg gjer dette veldig eksplisitt ved å skrive i Och allt skall vara kärlek at han lèt vere å skrive om kjærleiken i Yarden og at han dermed må skrive historia på ny. Espedal er mykje mindre eksplisitt, men han har frå og med romanen Biografi (glemsel) som kom ut i 1999 til ein viss grad skrive om eige liv i alle dei seinare bøkene:

De fem romanene han har skrevet de siste elleve årene oppleves, lest kronologisk, som én sammenhengende roman, eller kanskje som fem forsøk på å skrive den samme romanen. I hver bok er kjernen langt på vei den samme, men inngangene forandrer seg, enkelte motiver forsvinner underveis, nye kommer til.⁵

Både Lundberg og Espedal har fått gode kritikkar for bøkene sine, og dei er lest av kritikarar og gjerne folk som er litt over gjennomsnittet opptekne av litteratur. Sigmund Jensen skreiv til dømes i Stavanger Aftenblad allereie på midten av 2000-talet: «Det er komplett ubegripelig at

skjønnlitteratur av en så høy kvalitet som det Espedal gang på gang leverer, ikke skal kunne nå et

3 Espen Ingebrigtsen, «Imot litteraturen», Natt og dag 09.05.2011.

4 Knut Hoem, «En selektiv selvbiografi», NRK 18.03.2011a.

5 Bernhard Ellefsen, «Å tenke med hånden: det er dette som er å skrive», Vagant 29.11.2010.

bredere publikum.»⁶ Det som går igjen i kritikkane av begge forfattarane er det poetiske språket.

Om Yarden har det blitt sagt at Lundberg skildrar det skjøre tilværet «på sin vackra, sorgsna och lyriska prosa [...]»⁷ og Espedal blir kalla ein «[...] virtuos, en ordkunstner av internasjonalt kaliber.

Han danser på papiret, beveger seg fra litteraturhistoriens store tragedier til hverdagens prosaiske åk med beundringsverdig letthet og eleganse, i setninger som beruser og varmer som god, fyldig rødvin».⁸

Det eg vil sjå på utanom sjangeren og faktumet at dei skildrar det same i ulike bøker er dei språklege verkemidla dei tek i bruk som til dømes prosadikt, metaforar, repetisjon, ei ukronologisk oppbygging, fragmentariske setningar og setningar som av og til bikkar over i aforismar. Eg vil samanlikne romanane frå dei to forfattarane for å sjå kva grep dei begge nyttar seg av, men eg vil også sjå på kva som er unikt hos den enkelte.

1.1 Om bøkene

Imot kunsten handlar om Tomas Espedal og hans liv som aleinefar, om korleis ein klarer seg når mødrene er døde. Dottera mistar si mor i september, Espedal mistar si i april, og det endar med at han tek på seg oppgåva med å vere mor for ungen sin. Han skriv om sorga over å miste nokon, ikkje gjennom skildring av kjensler, men gjennom kvardagstinga han har rundt seg. «Hvor utrolig er det ikke at de samme eplene/ som lå i gresset rundt treet,/ en dag plutselig er borte.» (Espedal, 2009, s. 109). Men det er også ei historie om familien hans, om besteforeldra, foreldra og om han sjølv som ung. Om tilfeldige omstende og generasjonar, om fortid og notid som glir over i kvarandre og om skilja mellom dei ulike tidene som somme stunder nesten er oppheva.

Imot naturen er også notater frå livet til Espedal som menneske og forfattar. Her skriv han meir om barndommen sin, om forholdet til kona Agnete og om den umoglege kjærleiken mellom ein eldre mann og ei ung kvinne. Han brukar forteljinga om Abélard og Héloïse til å fortelle om si eiga kjærleikshistorie til ei kvinne som er halvparten så gammal som han sjølv. Boka blir avslutta som ei dagbok frå tida der kjærleikssorga han opplever når Janne, den unge kvinna flyttar frå han er einerådande. På same tid er også dottera gammal nok til å flytte ut, og denne store sorga er til sist det einaste i livet hans. «Ikke våre barn, ikke foreldrene og familien, ikke vår egen historie, heller ikke vår egen barndom, ungdom, vennene, venninnene, ikke kjæresten og kjærligheten; vi eier ingenting.» (Espedal, 2011, s. 163).

6 Sigmund Jensen, referert hos Johan Harstad i Klassekampen, referert i «Imot kunsten», Gyldendal 2010.

7 Hanna Hallgren i Aftonbladet, referert i «Yarden», Bokus 2010.

8 «Omtale av Imot naturen», Tanum 2011.

Yarden handlar om Kristian Lundberg og hans omvendte klassereise. Det er historia om korleis han såg seg nøydt til å gå tilbake til kroppsarbeidet den gang då rekningane vart for store og skrivearbeidet gav for lite pengar. Yarden er ein oppsamlingsplass for bilar og her, i dette som han kallar eit helvete, jobbar han i litt over eit år. «Jag har inte kontroll över mitt värde; knappt ens mitt språk längre.» (Lundberg, 2010, s. 43). Han fortel om livet slik det var i dei månadane, men vi får også glimt av ein vanskeleg barndom. I tillegg til forteljinga om det livet han har levd reflekterer han mykje over livet til dei nedste i samfunnet, og stiller om og om igjen spørsmålet om kva det er å vere menneske. Han skriv også om si eiga skriving, om arbeidet på boka vi les. Han skriv at han må skrive for å kunne overleve, fordi han er avhengig av skrivinga for å halde seg menneskeleg på den arbeidsplassen der menneska fungerer som botngrumset i samfunnet og også for å feste dei han skriv om til verda han lev i.

Også Och allt skall vara kärlek handlar om Kristian Lundberg. Han fortel den same historia som i førre bok, berre at vi får vite endå meir om livet utanfor arbeidsplassen. Her fortel han om kjærleiken til K, som ikkje vart nemnd i Yarden. Vi får fleire glimt frå barndommen, og får vite meir og meir om ungdomstida som heldt på å ta livet av han, på same måte som dei fleste han vaks opp med no er døde eller sit i fengsel. «Det är kväll nu och det är inte längre döden som skrämmer mig;

så många gånger den har mött mig och vägrat att ta upp mig i famnen.» (Lundberg, 2011, s.11).

Også sonen som han bur aleine med fortel han litt om i denne boka. Men mest av alt handlar boka om korleis han prøver å skrive om kjærleiken, utan å klare å setje ord på den. I møte med kjærleiken på ny klarar han å gå tilbake til fortida si for å ta eit oppgjer, eller for å forsone seg med den. Han klarar å la fortida bli ein del av den han er, den blir med han inn i framtida i staden for at han prøvar å flykte frå den som han gjorde i så mange år.

1.2 Føremål og metode

Føremålet mitt med denne oppgåva er å undersøke den språklege forma Lundberg og Espedal har skrive romanane sine i. Ved å gjere dette håpar eg å finne svar på kvifor dei vel å skildre eige liv på den måten dei gjer. Røyndommen er alt rundt oss, og den einaste måten vi som einskilde subjekt kan vise vår subjektive røynd på er gjennom språket. Eg meiner at Espedal og Lundberg viser oss at denne skildringa av livet ikkje han gjerast på ein enkel, rett fram måte, men at dei prøvar å vriste eit sant bilete av livet ut av språket ved hjelp av språklege verkemiddel og ved hjelp av ein sjanger som skapar uvisse rundt skiljet mellom sanning og fiksjon. I tillegg til å utføre ei litterær analyse vil eg sjå nærare på den delen av språkfilosofi som handlar om språk og verd, for å sjå korleis dei litterære verkemidla kan brukast for å veie opp for det manglande ein-til-ein forholdet mellom språk og ting i

verda. Her vil eg også sjå på den underleggjerande effekta litteratur kan ha, for å sjå ting som dei er må ein først og fremst legge frå seg overleverte bilete ein ikkje tenker over lenger.

Eg vil skrive om dette fordi eg synes det er viktig å setje fokus på også ny litteratur, og det er spennande å sjå at forfattarar i ulike land har ein så pass lik skrivestil som eg meiner Lundberg og Espedal har. Espedal startar faktisk boka imot kunsten med eit sitat av Lundberg, så at dei kjenner til kvarandre og dermed også kan påverke kvarandre er ganske sikkert. Ved å samanlikne desse to med å sjå på deira språkelege grep håpar eg å kaste nytt lys over bøkene deira, slik at dei ikkje berre forsvinn i den djupe skuffa av sjølvframstillande litteratur som dagens kritikarar byrjar å lese seg så lei på. Sjølv om begge er blitt rosa for språket sitt i alle kritikkar sidan dei gav ut desse bøkene, har det likevel ikkje blitt gjort nokon grundigare analysar på kva grep dei eigentleg nyttar, og kva desse grepa gjer for romanane. I tillegg synes eg det er spennande å sjå på sambandet mellom forma og dei andre litterære verkemidla i lys av språkfilosofiens tankar rundt det utilstrekkelege språket.

Metoden eg kjem til å nytte er nærlesing og ein komparativ metode. Eg vil samanlikne dei to verka med tanke på verkemiddel, men også sjå kva grepa dei nyttar kan tyde i eit større samband utanfor romanuniversa. Det er eit særleg nært samband mellom bøker og levd liv når ein skriv om seg sjølv, og sjølv om eg ikkje skal legge vekt på om bøkene stemmer overeins med dei gitte liva er det likevel dermed naturleg å sjå kva bøkene seier om deira oppleving av livet.

Det teoretiske utgangspunktet mitt kjem til å vere variert. Ettersom romanane er så nye, er det ikkje gjort mykje forsking på dei endå. Dermed kjem eg til å måtte tufte det meste av analysen min på eiga nærlesing og så gjerne supplere med ulike artiklar når det gjeld sjølve romanane. Både sjølvframstilling og dei ulike språklege verkemidla som eg kjem til å gå nærare innpå er det

sjølvsagt skrive mykje om, men ettersom eg ser på så pass mykje forskjellig kjem eg ikkje til å kunne fordjupe meg for mykje i litteraturen rundt alt eg tek opp. Eg vil i tillegg søkje opp i den delen av språkfilosofien som ser på relasjonen mellom språk og røyndom. Der tenker eg å særskild nytte Stanley Cavell sine tankar rundt kva språket kan uttrykkje. Han meiner at det å akseptere at ein ikkje kan vite noko, gjer til at vi likevel kan bruke språket i samhandling med andre.⁹ Han ser på språket som utilstrekkeleg for å skildre verda, men likevel er det mogleg å prøve å forklare dei erfaringane vi gjer. «Språket virker selv om det ikke står i en metafysisk forbindelse med tingene.

Slik Cavell ser det er vi derfor selv ansvarlige for vårt forhold til verden. Selv om verden ikke kan erkjennes, så kan den aksepteres.»¹⁰ Eg vil i tillegg sjå så vidt på tanken om litteraturen si

underleggjerande effekt gjennom Victor Sjklovskij sin teori om litteraturen sitt vesen. Eg meiner nemleg at for å kunne seie noko om verda må vi vere klar over kva bilete vi brukar for å forstå den.

9 Stine – Elin Helmers Øvrebø, «'Din hemmelighet eier alle' Ensomhet og skeptisisme i Amtmannen døtre og Uke 23», Bergen, 2009, s. 44.

10 Øvrebø, 2009, s. 45.

Problemstillinga eg kjem til å svare på i denne oppgåva er: korleis brukar dei to forfattarane ulike litterære verkemiddel for å seie noko om sambandet mellom språk og røynd? Eg vil svare på den med å byrje med ei lita innføring i språkfilosofi, då med hovudvekt på Cavell, før eg gir ei kort innføring i det store havet av litteratur om sjølvframstilling. Deretter går eg over til sjølve bøkene og ser på dei ulike litterære grepa forfattarane har brukt. Eg byrjar med komposisjonen og arbeidar meg så punktvis gjennom deira språklege verkemiddel for så å avslutte med å undersøke kva desse verkemidla gjer for synet på språk og subjektivt liv. Heilt til slutt vil eg skrive ein samanfattande konklusjon på oppgåva.

1.3 Teoretiske utgangspunkt

Litt av spenninga med, men sjølvsagt også eit lite problem med det å skrive om to relativt nye forfattarar er at det er gjort lite forsking på dei frå før av. Verken Tomas Espedal eller Kristian Lundberg er det skrive noko bok om, og ingen store forskingsprosjekt er blitt sett i gang til no. Men dei er to forfattarar som har blitt lagt merke til, og det er dermed skrive mykje om dei i media, i Norge mest om Espedal og i Sverige mest om Lundberg. Dermed kjem eg ikkje til å kunne tufte meg på noko tidlegare forsking på desse forfattarane, men eg vil sjå litt på kva som er skrive om dei i media, for å få eit overblikk over kvar fokuset har lege på det som er skrive om dei tidlegare.

Dei norske media sitt sentrum for interesse når det kjem til Tomas Espedal sine bøker har vore på språket hans, han vant kritikerprisen i 2009 for imot kunsten og då vart det til dømes sagt at boka er «et glimrende stykke arbeid som ikke foretar enkle, kunstferdige snarveier, og derfor blir bunnsolid».¹¹ Men i tillegg er det den sjølvframstillande forma som har vore i fokus. Nokre meiner Espedal er vanskeleg å tru på: «Jeg har problemer med å tro helt på den påståtte ærlige og direkte henvdelsen, når den så åpenbart er fremstilt av en forfatter som flikker og perfeksjonerer på hver setning for å få det godt nok – målt opp mot tydelige litterære forbilder.»¹² Andre igjen heng seg fast i nokre spesifikke delar i romanane og spør seg om det er sanning eller fiksjon. I romanen hans Brev frå 2005 kan ein til dømes lese eit brev frå den døande kona hans Agnete. Her undrar ein om brevet er dikta av Espedal, eller om det er autentisk. Og om det faktisk er autentisk kjem ein inn på same problem med intitmitetstyranniet som Knausgård verkeleg har fått kjenne reaksjonane på.¹³ Espedal har i tillegg blitt ein gjengangar på litteraturfestivalar rundt om i landet, han har stilt opp på ei rekkje intervju og har uttala seg ein del i media. Frå og med 2012 har han derimot sagt at dette skal det bli slutt på etter at han fekk mykje kjeft i media og vart kalla ein åndssnobb etter å ha gått

11 Leif Gullstein, «Bunnsolid», Bergens Tidende 08.09.2009.

12 Ane Farsethås, «Sangen om han selv», Morgenbladet 16.09.2011.

13 Ellefsen, 2010; Kari Løvaas, «Intimitetstyranni?», Morgenbladet 03.06.2005.

offentleg ut og rakka ned på kulturmenneske han meiner konsumerer kultur feil: «Kultur er blitt forbruk, og hvis en begynner å ta hensyn til dette publikumet, får en dårlig kultur.»¹⁴

Artiklane om Kristian Lundberg har i stor grad fokusert på Yarden og denne boka sitt bidrag til den moderne arbeidarlitteraturen. Han vaks opp i ein fattig familie i Malmö, kom seg vekk frå det miljøet gjennom hans virke som forfattar, men tok ei omvendt klassereise tilbake til den klassen han var oppvekst i fordi han hamna i økonomiske vanskar og kroppsarbeidet var plutseleg det einaste arbeidet han kunne få. Men også han er mykje omtalt og lovprist for sitt poetiske språk, om Och allt skall vara kärlek blir det til dømes sagt at «han besitter de konstnärliga medel som får läsaren att lidelsefullt engagera sig i det han har att berätta.»¹⁵ Lundberg sine bøker blir kalla sjølvbiografiske, og i hans tilfelle kan eg ikkje sjå at det har vore den store diskusjonen på kva som er sant eller ikkje i bøkene hans. Lundberg sjølv er ein mann som er open om eige liv i intervju, og han engasjerer seg i det offentlege liv gjennom debattar og artiklar i svenske aviser.

Forskinga på språklege verkemiddel er omfattande og gammal. Den tok til så snart

litteraturen byrja å bli skrive, og er framleis aktuell den dag i dag. Eg kan dermed ikkje sette meg fullstendig inn i all forsking på metaforar, prosadikt, osb., men eg vil gjere eit dykk ned i litteraturen og komme opp igjen med det som kan seie oss noko om kva desse språklege verkemidla bidrar med i dei litterære tekstane eg undersøkjer. Eg kjem ikkje til å kommentere alle språklege verkemiddel som ein kan finne i tekstane, bøkene er altfor tekniske til at ei bacheloroppgåve kan ta på seg den jobben. Men eg vil trekke ut ting som eg synes gir teksten noko ekstra, og som kan vise tilbake til det språk- og røyndomssynet eg meiner å spore hos forfattarane. Temaet språkfilosofi er også enormt, det finst eit hopetal av teoretikarar med ulike teoriar på dette punktet, men eg vel å sjå på det med eit oversiktsblikk og så konsentrere meg på kva Cavell seier om språklege kriterium.

Sjklovskij har skrive om underleggjering i artikkelen «Kunsten som grep» frå 1916,¹⁶ men eg vil presentere den gjennom ei innføringsbok i litteraturteori. Også sjølvframstillinga i litteraturen har lenge vore forska på, men i dag er den nesten meir aktuell enn nokon gong tidlegare. Dermed vil eg konsentrere meg meir om dei nyaste tilskota innan denne forskinga for å sjå kva val av sjanger kan bidra med til å lyse opp sambandet mellom det skrivne livet og det livet vi lev i.

14 Siri Økland, «Tomas Espedal: - Ja, jeg er en åndssnobb», Bergens Tidende 21.12.2012.

15 Michel Ekman, «Gripande resa till välfärdens bakgård», Svenska dagbladet 22.03.2011.

16 Orginaltittel «Iskusstvo kak primo».

2 Språkfilosofi

Språkfilosofi kan dreie seg om mykje forskjellig, tankar om kva språk er og forholdet mellom språk og røynd har gitt ei nesten utømmeleg liste av ulike teoriar. Også når ein vil sjå nærare på korleis forholdet mellom språk og verda artar seg er det eit hav av litteratur å fordjupe seg i, men eg har valt å konsentrere meg om Stanley Cavell og hans tankar omkring språket si evne til å skildre livet.

Det finst ulike tilnærmingar til korleis språk fungerer, språk kan både bli sett på som noko passivt som fortel om gitte forhold i verda og som noko aktivt som er med å skape forhold i verda.

Om ein tenker seg at språk og verd er samanfallande vil det i eit fullstendig språk ideelt sett vere slik at: «1) Ethvert ord viser til noe i verden. 2) Ethvert objekt eller fenomen har et ord som viser til det».¹⁷ Med dette synet kan ein kanskje seie at «sannhet er å gi en språklig avbildning av verden».¹⁸

Med et slags en-til-en-forhold mellom språk og verden, der språket benevner og avbilder hvordan tingene i verden er organisert, synes språket å bli en slags etterlikner av

verden. For å gi et korrekt bilde av verden må språket dermed justere seg etter hvordan verden er innordnet. Språket blir da passivt og tilpassende i forhold til verden, mens verden på sin side blir den aktive og bestemmende parten.¹⁹

På ei anna side er dei fleste einige i at:

vår undersøkelse og beskrivelse av verden foregår faktisk aldri på en nøytral, passivt observerende måte. Våre observasjoner inneholder alltid forutsetninger som vi ikke kan fri oss fra. Når vi observerer noe, tar vi alltid med oss vår egen oppfatning av verden, og dette styrer hvordan vi oppfatter det vi ser.²⁰

Vi tolkar altså det vi ser når vi ser det og på denne måten blir, i følgje Cavell, «språk og verden utarbeidet og fordreid sammen».²¹

Det betyr at verden ikke bare passivt ligger der som et objekt som vi kan observere og beskrive. Verden forandrer seg, ikke bare i takt med nye oppfinnelser og ødeleggelser, men også i takt med vår beskrivelse og definering av den [...]Ved å stille spørsmål til tingene rundt oss igjen og igjen, og i stadig nye sammenhenger, kan vi komme frem til en dypere og

17 Rani Lill Anjum, «En språklig verden». Tegn som språk – en antologi om tegnspråk , red. Rani Lill Anjum & Sissel Redse Jørgensen, 2006.

18 Anjum, 2006.

19 Anjum, 2006.

20 Anjum, 2006.

21 Stanley Cavell, referert hos Anjum, 2006.

mer bakenforliggende kunnskap enn den vi får gjennom en passiv og umiddelbar observasjon.²²

Cavell har tatt i bruk kriterieomgrepet for å undersøke sambandet mellom språk og verd, og i følgje Stephen Mulhall ser Cavell på det språkfilosofiske omgrepet kriterier som «språklige bestemmelser som ligger til grunn for kompetente språkbrukeres dom om hvorvidt noe faller inn under et bestemt begrep. Kriteriet fikserer et ords grammatikk og etablerer en gjensidig tilpasning mellom språk og verden, så vel som språkbrukere imellom.»²³ Men frå dette ortodokse synet som han deler med sine forgjengarar utviklar Cavell eit vidare syn som seier at det ikkje eksisterer nokre gitte reglar som slår fast eit samsvar mellom ord og verd, alle medlemmar av eit språkfellesskap har like stor autoritet når det kjem til å sjå ord i eit gjensidig forhold med den nemnte delen av verda.²⁴

Slik setter et ords komplekse grammatiske skematisme reelle, men nødvendigvis fleksible grenser for dets mulighet til å overføres til nye brukssammenhenger, og krever derfor en ureduserbar personlig vurdering av gjensidigheten mellom ord og verden innenfor den bestemte sammenhengen.²⁵

Skeptikarane vil her seie at kriteria ikkje er gyldige fordi vi ikkje kan vere sikre på at ting rundt oss eksisterer, men Cavell meiner som tidlegare nemnt at språket verkar, fordi vi kan forklare dei erfaringane vi gjer sjølv om vi innfinn oss med at språk og ting ikkje har ein metafysisk forbindelse.

Han ser på kriterier som kunnskapsfordringer, og dermed kan dei: «i like liten grad være ubetvilige som de kan være gjenstand for tvil».²⁶ «Ettersom kriteriene tener til å skille fenomenene fra

hverandre, vil det å avvise dem medføre en utvisking av disse distinksjonene, en tranformasjon av verden til et udifferensiert plenum».²⁷ Eit av Cavell sine hovudpoeng er såleis at kriterier ikkje kan gi sikkerhet «- i stället har de att göra med huruvida vi kan använda begreppet [...]».²⁸ Menneska må vere einige om å framleis bruke språket for å skildre verda, sidan «vår evne til å bruke ord forutsetter en viss enighet».²⁹

Gjennom de elskedes evne til å anerkjenne hverandre som adskilte, men likevel forbundet,

22 Anjum, 2006.

23 Stephen Mulhall, «Innledning», Stanley Cavell. Erfaing og det hverdagslige, Oslo 1998, s. 9.

24 Mulhall, 1998, s. 10.

25 Mulhall, 1998, s. 11.

26 Mulhall, 1998, s. 11.

27 Mulhall, 1998, s. 11.

28 Simon Säätelä, «Estetik och vardagsspråksfilosofi: Stanley Cavell och Ben Tilghman», Nordisk Estetisk Tidskrift , 1996, s. 20.

29 Mulhall, 1998, s. 11.

fremstilles den menneskelige evnen til å gjenopplive både jeget og verden ved å gjenvinne en interesse i sistnevntes selvstendige, men likevel omsluttende liv. De forandringene som følger med ekteskapet eller de elskedes forening, symboliserer forandringene i den

menneskelige relasjonen til verden.³⁰

Menneska må finne seg i å bruke språket sjølv om det ikkje kan vise fram verda nett slik den er, på same måte som dei elskande kjenner seg forbundne sjølv om dei grunnleggande sett er aleine. Der skeptikarane meiner at vi ikkje kan vite noko sikkert ettersom språk og verd ikkje samsvarar meiner Cavell at vi kan erfare og fortelle om dei erfaringane vi gjer, men det skjer på eit individuelt sett og er ikkje allmenngyldig.

De billeder, som sproget fremkalder i tænkningen, kan oftest være anderledes, og altid er de utilstrækkelige for meningens virkeliggørelse, fordi de ikke i sig selv sætter meningen ind i en begrebslig og social sammenhæng. Billeder er private og tilfældige (kontingente) i forhold til ordenes almene betydningsfunktion. Det skyldes, at de er bundet til individuel erfaring af det, som ordene dog er over-individuelle, almene udtryk for.³¹

Også Ole Fogh Kirkeby viser her til det individuelle språket som igjen viser til vår individuelle oppfatning av røyndommen. Den russiske formalisten Sjklovskij ville bruke språket på ein måte som får oss til å stoppe opp og sjå tinga rundt oss som dei er. Han snakkar om underleggjering og avautomatisering av språket. Når ein brukar eit språk som er annleis enn kva ein er vant med så blir ikkje lesinga automatisert. «Desautomatisering var den term som Sjklovskij fann på för poesins förnyande brott mot vardagsspråkets och traditionens konventioner.»³² Formalistane meinte at kunsten sitt mål var å få oss til å sjå ting som dei var, og dette klarte den gjennom den

framandgjeringa som ligg i «att konsten framställer välkända fenomen på ett nytt och ovant sätt».³³ Sjklovskij skreiv sjølv at vi ikkje kan seie noko om dei tinga vi ser automatisk på: «Ting vi har persipert noen ganger begynner vi å persipere ved gjenkjennelser: tingen befinner seg foran oss, vi vet det, men vi ser den ikke. Derfor kan vi ikke si noe om den. – Tingens befrielse fra persepsjones automatisme foregår i kunsten på forskjellige måter.»³⁴

Lundberg og Espedal skriv på eit individuelt språk, om ei individuell verd, men dei har kanskje eit ynskje om å uttrykke ei større sanning. Gjennom eit underleggjort språk vil dei få lesarane til å forstå ting på ein ny måte, ikkje dei klisjéaktige definisjonane på sorg og glede, men

30 Mulhall, 1998, s. 14.

31 Ole Fogh Kirkeby, Verden, ord og tanke. Sprogfilosofi og fænomenologi, København 1994, s. 96.

32 Arild Linneberg, «Formalism och strukturalism», En introduktion till den moderna litteraturteorin, red. Atle Kittang, Arild Linneberg, Arne Melberg & Hans H. Skei, Stockholm/Stehag 1997, s. 9.

33 Linneberg, 1997, s. 10.

34 Viktor Sjklovskij, 1916, «Kunsten som grep», Moderne litteraturteori. En antologi. red. Atle Kittang, Arild Linneberg, Arne Melberg & Hans H. Skei, Oslo 2003, s. 19.

korleis det verkeleg er for dei. Avautomatiseringa skjer ved at ein opnar opp nye måtar å sjå verda på, framfor å spele på etablerte bilete og sanningar.

3 Å skildre seg sjølv

Som allereie nemnt vil eg ikkje bruke mykje tid på å slå fast kvar bøkene ligg på skalaen frå

sanning til fiksjon. Det er mange som har skrive om sjølvframstilling i litteraturen, og det er mange ulike omgrep som florerar. Sjølv om eg vel å ikkje dykke ned i det enorme stoffet om emnet for å slå fast akkurat kva type sjølvframstillande litteratur det er eg studerer i denne oppgåva vil eg likevel kommentere eit par ting der eg ser det er givande for kva forfattarane sjølv tek opp i bøkene.

Arne Melberg skriv i boka Självskrivet (2008) at han vel omgrepet sjølvframstilling som eit samleomgrep for den ulike litteraturen som passar inn under det å skrive om seg sjølv. Dermed unngår ein den enten/eller haldninga som det er så lett å ty til når det kjem til denne type litteratur.

Han vel å heller ta ei både/òg haldning, der verket kan vere både biografi og skjønnlitteratur. Når ein tek i bruk litterære strategiar for å skildre røyndom vil ein del av røyndommen uansett gå tapt, fordi språket er for fattig til å skildre alt som det var og er. I tillegg vil det skje ei fordobbling av eg- et, noko allereie Montaigne var inne på. Når eg-et skriv og reflekterer over det eg-et som lever og har levd, er det to ulike eg det dreiar seg om.³⁵

Den nye sjølvframstillande litteraturen vert sagt starta med Montaigne og hans essays om seg sjølv, og etter han har det kome fleire og fleire forfattarar med seg sjølv som emne.³⁶ Eg-et har blitt framstilt på stadig nye måtar og grensa mellom fiksjon og røyndom har blitt utprøvd igjen og igjen. Philippe Lejeune gav i 1975 ut boka Le pacte autobiographique der han skriv at i den sjølvframstillande litteraturen blir det kravd ei pakt mellom lesar og forfattar der forfattaren på ein måte forsikrar at det er han det handlar om.³⁷ Lundberg lagar faktisk ei slags kontrakt med lesarane, han skriv til dømes at han må overliste seg sjølv, for å ikkje skrive om den som utgir seg for å vere Kristian Lundberg, men skrive det som faktisk er. (Lundberg, 2010, s. 98). På denne måten vil eg seie at Lundberg er mykje meir eksplisitt i sitt prosjekt enn det Espedal er. Der Lundberg gang på gang forsikrar om at alt han fortel er sant gir Espedal oss biografiske detaljar utan å kommentere vidare om det er sanninga han skriv og kven han faktisk skriv om.

35 Arne Melberg, Självskrivet: om självframställning i litteraturen, Stockholm 2008, s. 17.

36 Melberg, 2008, s. 17.

37 Melberg, 2008, s. 12.

Begge forfattarane blir nemnt med eige namn i bøkene. Lundberg syner oss dialogar der personen han snakkar med tiltalar han med namn, og Espedal skriv kva han heiter og når han er født. Så vi blir i begge tilfella presentert for forfattarane som dei forfattarane dei er. Men der Lundberg (2010) skriv «Allt det jag berättar om är sant» (s.10), og at han vil at vi som lesarar skal forstå korleis han kjenner det: «Ord for ord. Mening för mening.» (s.10) innrømmer Espedal at han forkler seg i språk: «En maske, min maske, den ligner mitt eget ansikt, det er det finurlige ved den;

jeg tar masken av og ligner meg selv. Jeg tar masken på og ligner den andre, den forkledde; han kler seg i språk.» (Espedal, 2009, s. 43). Så sjølv om Espedal skriv om seg sjølv så er eg-et fordobla og ikledd språk, og språket vil aldri kunne vise fram akkurat den du er. Også Lundberg går inn på denne problematikken, han skriv i Och allt skall vara kärlek at han ikkje fortalte alt i Yarden, og meiner sjølv at det blir det same som å lyge. I tillegg problematiserer han sjølv eige minne, og gjer det klart at han ikkje husker alt som det var, at det er berre ei side av den røynda han har levd i som vi faktisk får tilgang til.

«Blant skrivende er Tomas Espedal dikter, og makter derfor å transformere liv til litteratur.

Slik opphever han distansen mellom verkets forteller og seg selv som forfatteren mens han gjør spekulasjoner om identifikasjon irrelevante.»³⁸ På same måte som spekulasjonane blir irrelevante i Espedal sitt tilfelle kjenner eg at når Lundberg skildrar sitt eige liv, altså si subjektive oppfatning av den røynda han tek del i, så er han til å stole på når han gjentatte gangar hevdar at alt det han fortel er sant. Han innrømmer at noko kan vere feil, men alt kjem frå hans liv og dermed kjenner eg som lesar at eg stolar på han. «Det är mycket möjligt att alla biografiska rekonstruktioner måste

innehålla delar och moment som är mer eller mindre lögnaktiga; hur kan en enda människa minnas allt?» (Lundberg, 2010, s. 19). Ingrid Elam skriv i boka Jag. En fiktion (2012) at: «det moderna jaget har kroniskt dåligt minne [...]»,³⁹ og dette understreker Lundberg fleire gangar i løpet av bøkene sine. «Ibland blir mitt minne inte större än den promenadstig som sträckte sig från Bennets väg 45 c i Rosengård till biblioteket i köpcentret, ibland vidgar det sig och närmar sig världen kalejdoskopiskt.» (Lundberg, 2011, s. 12).

Lundberg skriv somme tider i du-form, som ei generell observering frå eit menneskeleg synspunkt: «Du är på väg och vet att du ingenstans skall.» (Lundberg, 2010, s. 9). Medan Espedal skriv lange delar i tredjeperson eintal og fleirtal. Espedal sine historier glir gjerne umerkeleg over frå det distanserte til det personlege. Han kan byrje ei historie i tredjeperson og så glir det over til

«jeg» eller «vi» slik at vi skjønar at han har fortalt om seg sjølv heile tida. «De går sammen

gjennom byen [...]. Vi går forbi Markuskirken [...]». (Espedal, 2011, s. 26). «Han gikk og ventet på

38 «Bragepris til Espedal, Ekern, Skre og Sætre», Den norske Forfatterforening, 24. 11. 2011.

39 Ingrid Elam, Jag. En fiktion, Stockholm 2012, s. 11.

det, med det forferdelige skjedde ikke. Jeg gikk og ventet på noe forferdelig, men det forferdelige kom ikke, ikke til vårt hus» (Espedal, 2009, s. 13).

Både Lundberg og Espedal har gitt sine bøker ein undertittel. Lundberg gir si bok Yarden undertittelen En berättelse, der Espedal kallar sine bøker for notatbøker. Ei forteljing høyres oppdikta ut, likevel gir Lundberg sin roman, som allereie nemnt, inntrykk av å vere meir sjølvbiografisk enn Espedal sine notat. Men som vi allereie har slått fast ligg begge bøkene og balanserar på kanten mellom røyndom og fiksjon. I notatbøker kan ein skrive kva som helst, men dei blir vel helst nytta til å skrive notater frå den røyndommen ein lev i, og når Espedal også avsluttar imot naturen som notater frå si eiga dagbok ser vi at han leikar med sjangrar som ligg tett på livet. Lundberg som kallar sin roman ei forteljing vil kanskje minne oss på at sjølv kor tett opp mot røyndommen han skriv, går det ikkje an å setje eit likskapsteikn mellom livet og det skrivne livet. Han skriv ei forteljing om eige liv, der Espedal tek notatar frå sin røyndom.

Både Lundberg og Espedal har eit klasseperspektiv i bøkene sine. Lundberg i langt større grad enn Espedal, særleg i boka Yarden der han verkeleg vil ta del i klassekampen. I tillegg skildrar han i begge bøkene si eiga klassereise som faktisk gjekk begge vegar. Espedal får også med seg klassereisa, gjennom si generasjonsskildring dukkar den opp både gjennom forandring i tid og gjennom hans foreldre som kom frå to ulike klassar. Melberg skriv at klassereisa, dette oppbrotet i livet til folk, kan vere bakgrunn for kjenslene av rask forandring som gjerne ligg til grunn for ynsket om å skrive om seg sjølv.⁴⁰ Men i denne samanhengen synes eg det er viktigare å sjå på Lundberg sitt syn på at den som taler er den som skapar verda. Språket gir makt, og han kjenner på at han må ta opp kampen for dei som ikkje er gitt eit språk. «Allt det jag berättar är sant. Det måste vara så.

Den som talar förändrar världen. Den som benämner redskapet får lov att använda det.» (Lundberg, 2011, s. 13).

Sjangeren dei har valt å skrive i skapar eit samband mellom form og innhald. Dei vel å skrive om seg sjølv, og medan dei skriv konstruerer dei si eiga verd, dermed viser dei oss at all røyndom er subjektiv. Ved å skrive om eige liv fokuserer dei på det subjektive, dei treng ikkje søkje sanning, men i følgje Melbeg formulerer dei heller si eiga.⁴¹

40 Melberg, 2008, s. 152.

41 Melberg, 2008, s. 203f.

4 Bøkene si form

4.1 Komposisjon

Språklege verkemiddel handlar om kva grep forfattarane har tatt for å få teksten til å stå fram slik som den gjer for lesarane. Espedal og Lundberg bruker ikkje berre litterære verkemiddel i sjølve teksten, men dei har latt teksten i seg sjølv forme slik at også den utgjer eit grep. Komposisjonen hos forfattarane er i alle tilfelle kaotisk. Og denne kaotiske forma kan vise til verda som manglar språk for å la seg skildre. «Kaos er en manglende evne til å si hva som eksisterer; til å si hvorvidt språket, så å si, dekker noe som helst.»⁴² Forteljingane har verken ei klar byrjing eller ein tydeleg slutt, og dei hoppar i tid og rom frå avsnitt til avsnitt eller også frå ei setning til ei anna. Ein må konsentrere seg for å henge med i bøkene. Mange psykologar og filosofar har tenkt seg at livet sjølv er ordna som ei historie «och att självframställningen därför måste se ut som en berättelse»⁴³, men om man heller ser på «berättelsens konstruktion som strategi för att konstruera, presentera, profilera bilden av självet»⁴⁴ så kan vi sjå på komposisjonen i bøkene som eit ledd i forfattarane sin

konstruksjon av eige minne. I bøkene flyt tid og stad over i kvarandre. Dagane smeltar saman som når Lundberg skriv «Måndag eller söndag. Tisdag eller torsdag. Dagarna påminner om varandra.

Allt flyter samman.» (Lundberg, 2010, s.13) og Espedal seier at han er «[...] førtitre førtifire

førtifem førtiseks år gammel». (Espedal, 2009, s.11). Livet flyt forbi og forandringane skjer gradvis,

«allt står i förändring» (s.16) seier Lundberg (2010), og dermed går liv over i liv utan at ein kan skilje ut dei store årsakene og verknadane før ein ser tilbake på dei. Hos Lundberg går dei ulike delane veldig inn i kvarandre, han kan skrive om arbeidet på Yarden og så gå rett over til eit minne om mora i eit og same avsnitt. Han seier sjølv at han blir gjennomstrømma av ulike minne «som om allt i mitt liv rörde sig på olika plan samtidigt». (Lundberg, 2011, s. 23). Lundberg har ikkje oversikt over si eiga historie, han seier sjølv at ettersom han står midt oppi den er det vanskeleg å sjå ei klar byrjing på historia, endå vanskelegare blir det for han å sjå ei avslutning (Lundberg, 2010, s. 9). Der Lundberg ser tilbake på livet og prøver å fortelje korleis det faktisk var er språket meir

gjennomsiktig, og det er lettare å forstå kva han meiner enn i dei partia der han reflekterer i notid.

«[...] ett mönster som jag själv inte kunde se, inte förrän många år senare». (Lundberg, 2010, s. 82).

42 Stanley Cavell, Stanley Cavell. Erfaring og det hverdagslige. Oslo 1998, s. 216.

43 Melberg, 2008, s. 14.

44 Melberg, 2008, s. 14.

Med ein gong han går over til refleksjonar blir språket veldig tydingstetta og fult av metaforar og kontrastar: «Det är augusti och allt är lika omöjligt som fyllt av förberedelser.» (Lundberg, 2011, s.

14).

«Det var som om vi snurret rundt i en karusell som vi ikke kunne hoppe av: den snurret og snurret rundt i en fryktelig fart [...]» (Espedal, 2011, s. 77). Også hos Espedal flyt historia saman både i hans eige liv, frå episode til episode, men også frå hans liv til andre sitt, frå generasjon til generasjon. Han fortel historia om sine besteforeldre og foreldre og lar dei flyte saman med sitt eige liv, på same måte som farmora ikkje klarer å holde styr på namnet hans, og kallar han med både bestefaren og oldefaren sitt namn når ho snakkar med han. «Hun kunne finne på å si hva som helst, det var ikke lett å følge henne, ordstrømmen, hun reiste fram og tilbake i tid, det vil si, det fantes ingen tider for henne, alt hun fortalte ble blandet sammen i én tid, her og nå, på kjøkkenet i Michael Krohns gate.» (Espedal, 2011, s. 26). Han lar også faren som ung og gammal gå opp i kvarandre i ei og same setning: «Alene. Han likte å være alene; jeg vet at han liker å være alene, han sitter på rommet sitt og leser i avisene [...].» (Espedal, 2011, s. 54).

Også i bøkene som heilskap heng alt saman, det er gjerne lange avsnitt og ingen

kapittelinndelingar, til dømes er imot kunsten delt opp i berre to delar der den eine heiter April og den andre September.

4.2 Fragmentert

Det kaotiske inntrykket blir forsterka av det ufullstendige i det heile. Bøkene er prega av fragment, både i innhald og form, med tankar og setningar som blir ståande litt i lause lufta: «Än är vi

levande. Än rör vi oss emot varandra. Vi finns som främlingar, välkända inför varandra. Jag lever här, i just denna stad, och jag förvandlas tilsammans med den.» (Lundberg, 2011, s. 55). Ein av grunnane til at dei skriv fragmentarisk om livet, kan vere fordi dei minnast det fragmentarisk.

Lundberg gjentar fleire gangar at han ser livet som gjennom eit kaleidoskop, og faren huskar han berre fragmentarisk. (Lundberg, 2010, s. 23). «Det måste vara så här, kalejdoskopiskt [...] Skriv.

Kalejdoskopiskt. Ingenting annat.» (Lundberg, 2011, s. 61). Elam skriv at den aukande eg-bruken i litteraturen kan vere eit teikn på at vi har mista eit sentralperspektiv i livet.⁴⁵ Dermed vil kanskje den kaotiske oppbygnaden i bøkene vise til det kaotiske livet, som er umogleg å skrive om som anna enn fragment. «[...] jag tror at alla berättelser till sin natur är kalejdoskopiska, och att de i själva verket berättar om misslyckandet. Att vi ville tala och leva och inte kunde; därför skrev vi.»

45 Elam, 2012, s. 7.

(Lundberg, 2011, s. 42). Anders Olsson skriv at vi i vår tid har mista evna til å sjå ting i ein heilskap

«och att vi är dömda till en fragmentarisk uppfattning om tillvaron».⁴⁶

Likevel anar vi eit ynskje om å prøve å skildre den kaotiske røyndommen, for å kanskje skaffe seg eit meir oversiktleg bilete av livet. Lundberg brukar skrivinga for å «Tvinga inn världen i ett system, avkoda dess mönster». (Lundberg, 2011, s. 57). I skrivinga si har han «En värld att foga samman». (Lundberg, 2011, s. 73). I tillegg startar han begge bøkene med ein epilog og avsluttar med ein prolog, og sånn sett får vi likevel ein slags orden i det uordna biletet han gir av eige liv. Og når Espedal avsluttar imot naturen med ein dagbokdel kan det vere for å legitimere sin manglande samanheng på slutten av boka, Melberg skriv nemleg at dagbøker ligg nærmare det levde livet sitt kvardagslige kaos.⁴⁷

Olsson skriv at: «Fragmentet uppstår i en strid mellan det kända och det okända, och i denna strid överskrids också gränsen mellan genre och ickegenre»⁴⁸, dermed kan også fragmentet vere eit grep for å prøve å få språket til å tyde meir. Når forfattarane gir oss ein liten bit av ei sanning, kan vi bygge vidare på den og skape vår eiga subjektive sanning ut av det, i staden for å til dømes bli fylt av klisjéformer som vi tek inn automatisk. Olsson seier nemleg vidare at fragmentet er med på å

«framställa det som människan inte har begrepp att fatta [...]».⁴⁹ Som når Espedal innrømmer at det å skrive ei bok om lykke ikkje kunne blitt noko tjukk bok, for er det nokre som verkeleg kan skildre lukka?

Boken om lykke må være kort. Kort og fragmentarisk, det er ikke mulig å skape en sammenhengende fortel- ling om lykken. Ingen kronologi. Ingen logikk eller for-

nuft; det er ikke mulig å skrive en roman om lykken. (Espedal, 2011, s. 109).

4.3 Fleire bøker

Forfattarane manglar eit oversiktleg bilete av den røyndommen som omgir dei, og kanskje også dette er grunnen til at begge to skriv fleire bøker om seg sjølv. Lundberg gjentar mykje i dei to bøkene, det er nesten den same historia han vil fortelle, men han seier at han må skrive Och allt skall vara kärlek fordi han ikkje tok med alt i Yarden. I den første boka han skreiv valte han ei side av historia og der fekk ikkje kjærleiken plass. «Varje berättelse som tecknas ned på en bit papper väljer också bort de andra berättelserna som inte får plats; men som man ändå, om man lyssnar

46 Anders Olsson, Skillnadens konst. Sex kapitel om moderna fragment. Stockholm 2006, s. 7.

47 Melberg, 2008, s. 120.

48 Olsson, 2006, s. 13.

49 Olsson, 2008, s. 118.

riktig noga, kan höra sorla mellan meningarna.» (Lundberg, 2010, s. 21). Kjærleiken mangla altså i den fortellinga om livet hans som han presenterer i Yarden: «Och det är därfor jag nu måste börja om, återvända – för det jag talade om rymde inte det jag ville säga.» (Lundberg, 2011, s. 19). «Jag teg om henne. Jag berättade aldrig. Jag lät bilden bara antydas, och att inte tala blir också det att ljuga.» (Lundberg, 2011, s. 24). I tillegg til å la kjærleiken få ein plass i boka, får vi også vite meir om forhistoria rundt og etter den første boka han skreiv. Vi får til dømes vite meir om kvifor han faktisk havna på Yarden, ettersom han i første bok er ganske unnvikande på det temaet; «det är möjligt att mitt högmod fick mig på fall». (Lundberg, 2010, s. 9). Espedal som ikkje seier ting rett ut på same måte som Lundberg, skriv meir om ulike periodar i livet i dei to bøkene, men likevel får vi også her ei slags fordobbling av røyndommen, då ulike detaljar frå livet hans blir nemnt i begge bøkene.

5 Språkelege verkemiddel

5.1 Skrivestil

Særleg Lundberg brukar mykje repetisjon, den viser seg både på språkeleg nivå og på korleis han opplever livet som noko gjentakande. Lundberg skriv til dømes at han «är trött som vanligt» og at drømmane er repriser av kvarandre (Lundberg, 2009, s. 13). Også språkleg sett gjentek han seg, som når han prøver å skildre kjærleiken i bok to. Han kjem alltid til kort når han skal skildre kvinna og ender dermed opp med å gjenta ting ein kan sjå utanfrå på enkeltordsnivå, som til dømes

«Hennes ljusa, ljusa hår». (Lundberg, 2011, s. 86). Det er som om Lundberg prøvar å seie noko meir om ho, noko han slit med å sette ord på, ved å gjenta ljusa ein ekstra gang. Hos Espedal er det kanskje ikkje det repeterande som slår meg mest, men meir korleis livet flyt saman, som om det blir samla i ein stor boks der ein ikkje kan ordne det i sette termar. Ein får nemleg ikkje heilt taket på det konkrete hos Espedal, han avgrensar ikkje røyndommen i klare kriterium. «Våren, høsten er den årstiden jeg liker best av alle, sommeren er over, jeg kan begynne å arbeide, november, september, den niende eller nittende, den niogtyvende; jeg begynner å skrive om morgenen eller om kvelden.»

(Espedal, 2009, s.11). Men han tek også i bruk anaforar, altså ein «Stilistisk gjentakelse av samme ord eller vending først i flere sideordnede setninger eller setningsledd».⁵⁰ «Alltid faste måltider.

Alltid rene plagg. Alltid noen hjemme, morgen og kveld» (Espedal, 2009, s. 13).

50 «Anafor - stilistisk gjentakelse», Store Norske Leksikon, frå no av forkorta SNL, 2005-2007.

Setningane hos Lundberg er gjennomgåande korte, medan dei hos Espedal i lange periodar kan vere normale i lengde, men gjerne også veldig lange og i periodar korte som Lundberg sine.

«Absurda drömmar. Och ändå inte. De berättar om mitt liv. En del av mitt liv; den del som nu ligger i radioskugga. Månens baksida.» (Lundberg, 2010, s. 13). Dei korte setningane til Espedal står ofte i samband med mykje luft rundt sjølve teksten.

Jeg parkerer campingvognen like ved Duras-huset, fra her jeg ligger kan jeg se lampene i vinduene, de ligner min mors lamper; mørke, tykke lerretsskjermer på føtter av keramikk og tre, plastikk og glass, de står overalt i huset.

Jeg klarer meg godt alene.

Alle dagboknedtegnelser er uavhengighetserklæringer.

Jeg klarer meg ikke alene.

[...]. (Espedal, 2009, s.115).

Lundberg brukar mykje kolon og semikolon i bøkene sine. Det er som om han vil la teksten henge saman utan å bruke alle småorda som eigentleg ikkje har noko tyding. I samband med alle

metaforane han tek i bruk gjer dette til at språket hans blir veldig tetta med meining. Espedal brukar bindestreken gjennomgåande mykje for å dele opp enkeltord, høgremargen er heilt bein utanom ved dei ganske sjeldne avsnitta og ved spesielle tekststykke som til dømes prosadikt. Dette gjer til at dei tekststykka der høgremargen er ujamn skil seg ekstra ut, og også orda som er oppdelt får noko ekstra over seg. Både ord og tekstparti blir via ekstra merkseimd, ein får avautomatisert lesinga si, og ender opp med å lese saktare og meir konsentrert.

5.2 Språklege bilete

Similier er også noko som er gjennomgåande hos Lundberg. «Världen står på stand-by och jag brukar vara lycklig, lika fri som en diktrad innan man tvinger ner den i ett sammanhang.»

(Lundberg, 2010, s. 14). «Ibland tänker jag at minnet är ett skepp som vi antänder och sänder ut över svarta, svarta vatten mitt i natten.» (Lundberg, 2011, s 65). Språklege bilete set ting saman på ein ny måte, slik eg-et og diktlinja blir samanlikna i dømet ovanfor. I Store Norske Leksikon er ein metafor definert som «et ord eller et uttrykk som brukes i overført eller billedlig betydning. Det innebærer vanligvis at ordet eller uttrykket forholder seg til to betydningsområder, og at det skapes en forbindelse mellom dem.»⁵¹ Similer er det same som ein metafor, berre med eit samanlikningsord

51 Metafor, SNL.

som gjer forbindelsen endå klarare enn ved bruk av metaforar. Nokre meiner at vi treng språklege bilete for at «tillvaron ska bli begriplig och meningsfull»⁵², medan andre seier at dei språklege bileta er «[...] mer fylt av mening enn det som kan sies».⁵³ Når vi i daglegspråket brukar metaforar som

«stolbein» og «ved foten av fjellet» kan ein seie at metaforane har ei klargjerande tyding, men i litteraturen kan ofte dei språklege bileta vere så nye og uventa at vi ikkje heilt klarar å forstå kva dei sikter til. «Skulderna är som hungriga vargar som väntar vid min säng när jag vaknar.» (Lundberg, 2010, s. 92). Sjklovskij meinte at dei ulike språklege bileta gjorde språket framandgjort ved ei

«omskriving av tingens värld»⁵⁴, og dermed hjelp dei oss til å oppfatte ting på ein ny måte. «Natten är lång, tung och mörk, som en dikt man inte riktig förstår.» (Lundberg, 2010, s. 18). Ved hjelp av dei språklege bileta kan vi ta i bruk dei orda og den kunnskapen vi har om verda og oppdage den på nytt. Anjum skriv at vi gjennom skildring og undersøking av tinga kan assosiere éin ting med ein heilt anna: «En slik metaforisk tilnærming til verden kan bidra til ny kunnskap».⁵⁵

I bok to har ikkje Lundberg like mange similer som bok ein er prega av. Det han prøvar på i bok to er å fortelle det han ikkje fortalte i Yarden, om kjærleiken. Og den slit han med å sette ord på.

Kvar gang han skriv at han skal fortelje om kjærleiken kjem han i staden for inn på andre ting, eller han tenker tilbake på henne, men berre fragmentarisk og skildrande. «[...] och jag minns hennes hår, känner hennes ryggs muskler genom den tunna tröjan, hur fulländat de är snidade» (Lundberg, 2011, s. 139). Hans Skei skriv at metaforar kan halde fast «og medierer de priviligierte

sanseinntrykk»⁵⁶, men i dette tilfellet verkar det som om Lundberg manglar dei orda som skal til for å skildre det. Orda er kanskje for små, og kjærleiken sitt vesen glipp.

Espedal tek også i bruk ein del similer i enkeltsetningar «[...] som når jakken henger seg fast i et piggtrådgjerde; man blir hengende fast i raseriet» (Espedal, 2009, s. 19), men han skriv også større metaforar som er vanskelegare å skilje ut som bilete på noko fordi dei blir så store. Som katten i hagen som han alltid har tenkt på som Agnete, og på epla som døyr slik som menneske døyr. «[...] Hver gang jeg så katten, tenkte jeg på henne: her lå hun i gresset og døde.» (Espedal, 2009, s. 60). «Noen av eplene krymper. Noen av eplene blir til jord» (Espedal, 2009, s. 109).

Espedal spelar i tillegg mykje på farger i bøkene sine. Fargebruken er så gjennomgåande i mange delar av boka at det blir litt som synestesi. «Synestesi kan ses som en form for 'metaforisk' opplevelse. Når vi i dagliglivet snakker om en 'lys tone' eller en 'kald farge', bruker vi 'lys' og 'kald'

52 Jakob Carlander, Metaforer som verktyg – en handbok för samtal. Stockholm 2008, s. 19.

53 William Emerson, referert hos Cavell, 1998, s. 220.

54 Linneberg, 1997, s. 10.

55 Anjum, 2006.

56 Hans H. Skei, På litterære lekeplasser. Studier i moderne metafiksjonsdiktning. Oslo 1995, s. 21.

på tvers av forskjellige sanseområder (modaliteter).»⁵⁷ Ein forstår meir av kjenslene hans på bakgrunn av fargane han set på ting rundt seg.

«Himmelens blå. Rododendronens rød. Krysantemu- mens gul.

Jeg så ingenting av dette.» (Espedal, 2009, s. 20&21).

5.3 Prosalyrikk

Begge forfattarane brukar lyrikk som eit verkemiddel i bøkene sine. I følgje Henning Howlid Wærp viser prosalyrikken til verda og han seier at «den fragmenterte, fleksible forma speiler den

fragmenterte, usammenhengende virkeligheten».⁵⁸ Espedal har somme stader lyriske innslag som strekker seg over ei heil side utan at det blir skilt ut frå teksten som heilskap på anna måte enn ved den ujamne høgremargen. Men han har også mindre delar midt inne i vanleg tekst som skil seg ut med ujamn høgremarg:

«Rosene stivner.

Hvite og dekket av frost.» (Espedal, 2009, s. 14).

Lundberg ordnar det lyriske meir som eigne dikt som nesten får plass som eit slags sitat i teksten, med innrykk på venstresida.

Det är så det blir under dessa oändligt långsamma timmar Det är möjligt att det är till mig själv jag återvänder Det ar möjligt att min far och min son möts i en korsning Det är möjligt att också detta till slut blir det enda möjliga:

Den som går är den som kommer tilbaka. (Lundberg, 2010, s. 124).

Barbara Johnson meiner at «prosadikten på ett självreferentiellt sätt problematiserer sina egna förutsättninger, det poetiska språket och dess gränser»⁵⁹, og vidare blir det sagt at: «Prosadikten viser att i modernismen har varken poetrollen eller poesin fasta kännetecken»⁶⁰, dermed kan vi seie at prosadikta kan vise til det kaotiske livet som manglar gitte reglar for kor langt vi kan strekke sambandet mellom språk og sanning.

57 Synestesi, SNL, 2005-2007.

58 Henning Howlid Wærp, Prosadiktet i Norge. 1890-2000. En antologi. Oslo 2002, s. 321.

59 Barbara Johnson, 1979, referert i Lyrikkens liv. Introduktion till att läsa dikt. Red. Christian Janss, Arne Melberg &

Christian Refsum, Göteborg 2004, s. 243.

60 Janss, Melberg & Refsum, 2004, s. 245.