All evidensen eg hev lagt fram ovanfor, styd at dei eldste formene av namni Erlingr og Erlendr i norrønt mål er Ærlingr og Ærlændr med æ (i Ærlændr òg i etterleden). Det tyder at den tradisjonelle uttydingi av Erlingr (og Erlendr hjå sume granskarar) som avleidt av tittelen jarl (< urn. *erla-) ikkje kann vera rett, i alle fall ikkje um desse namni skal vera ljodrett framvaksne i nordisk.
Då skulde me ha venta *Erlingr alt i dei eldste kjeldone (evt. *Irlingr med eldre i- ljodbrigde). Derimot høver den eldre formi Ærlændr godt med at dette namnet skal vera eit proprialisert adjektiv norr. *erlendr, *ørlendr; den fyrste æ-en må då vera avrunda (delabialisert) ø, medan den andre er i-ljodbrigd a (*-landija-). For namnet Erlendr kann me soleis velja å slå oss til ro med den tradisjonelle uttydingi.
No kunde det tenkjast at båe desse namni var lånte frå kontinentet, som sume granskarar hev orda um (m.a. Otterbjörk 1979 s. 87); i so fall kunde /æ/-en i framljod vera ei litt tilfelleleg fonetisk attgjeving av vokalkvaliteten i formi i långjevarspråket, jf. det som er sagt ovanfor um lånordi guðspæll og klærkr. Otterbjörk (loc.cit.) peikar på ght. Eriland for Erlendr (sv. Erland), ei tilknyting som er nemnd alt hjå Naumann (1912 s. 45), men som Janzén (1947 s. 165, fotnote 300) skriv, kann ikkje det vera rett, av di Eriland er ein variant til Hariland og høyrer til stomnen germ. *harja- ‘hèr’, noko Naumann (loc.cit.) òg er på det reine med. Når det gjeld Erlingr, skriv Janzén (1947 s. 70) derimot at «[m]an kan kanske våga räkna med att namnet är inlånat från kontinen-ten eller åtminstone stått under inflytande av sådana kontinentalgerm. former som Erlunc, Ærilunc, Erling, vilka torde innehålla en mot jarl svarande fhty.
form». Eg kann ikkje sjå anna enn at dei nemnde tyske formene òg lyt førast attende på germ. *harja-, i minsto fører Förstemann (1900 s. 466 f.) upp formi Herilunc attved Erlunc og Erling, og han viser til motsvar i nht. Herling. Det er dessutan eit poeng at sjølve utbreidingi åt namnet Erlingr peikar burt frå at det
skulde dreia seg um eit lån: Dersom namnet Erlingr kom frå tysk, skulde me venta å finna det i det landet som ligg millom Tyskland og Noreg, d.e. i Dan-mark. (Eit slikt mynster finn me t.d. ved namnet Harald, som må vera lånt inn i norsk gjenom dansk frå kontinentet, sjå Janzén 1947 s. 78 og sidan Kousgård Sørensen 1958 s. 246 f.) At namnet Erlingr ikkje finst i Danmark frå gamalt av, er ei vektig innvending mot lånehypotesen, og det er mest rimelegt å sjå norr.
Erlingr isolert frå dei – rett nok liknande – tyske namneformene.
Um me ser burt frå lån, er det likevel grunn til å spyrja um det kann vera ein etymologisk samanheng millom namni Erlingr og Erlendr, etter di det finst genealogiske samband millom dei tvo namni. Eg hev alt nemnt at Erling Skakke var tippoldebarn av Erlend frå Gjerde,9 og at Erlend, far til erkebis-kop Øystein, sameleis var tippoldebarn av Erling Skjalgsson. Eit endå ster-kare prov på namnesamband er det når orknøyjarlen Erlend Torfinnsson hadde sonen Erling (attåt Magnus jarl den heilage, sjå Orkneyinga saga, kap. 34). For å kunna svara på um det er ein etymologisk samanheng, må me vurdera alter-native etymologiar for Erlingr. Framljoden æ må, som alt nemnt, mest truleg ganga attende på ein i-ljodbrigd a. Dette ljodbrigdet må vera valda av i-en i etterfestet, anten dette skal analyserast som -ling- eller berre -ing-; i det fyrste tilfellet vert Erlingr ein parallell til minkingsord som gæslingr (til gás), kett-lingr (til kǫttr) og kiðkett-lingr (til kið; sjå Torp 1909 § 36), i det andre til tilhøyr-sleord som strendingr (til strǫnd) eller her òg minkingsord som eskingr (‘fint driv’, til aska, sjå op.cit. § 43). Etter di det er vandt å finna ei rot *arl- som høver, ser det ut til at me må analysera namnet som ei -ling-avleiding til ei rot
*ar-; minkingsordi på -ling- er elles òg mykje vanlegare enn dei tilsvarande på -ing- i norrønt mål, og eit minkingsord høver godt som semantisk utgangs-punkt for laging av eit fyrenamn. Det som då ligg nærast å knyta namnet til, er ordet og namneelementet ǫrn ‘ørn’, som finst både som usamansett person-namn Ǫrn og som vanleg fyreled i norrøne personperson-namn, i Arnfinnr, Arnkell, Arnórr, Arnbjǫrg, Arndís og fleire, dessutan Ǫrnulfr (med u-ljodbrigde pga.
etterleden, sjå Kock 1896 s. 252).
Her kann det synast vera eit problem at namnet Erlingr ikkje hev nokon n; ein skulde venta *Ærnlingr av Arn-. Dette kunde koma av at n-en hev falle burt i stoda millom tvo andre konsonantar (sjå Noreen 1923 § 291, 9), jf. at slikt n-burtfall ligg fyre i nokre andre namn på Arn-, t.d. Ar(n)bjǫrn, Ar(n)móðr og Ar(n)viðr, men formene utan n her er gjerne ein god del yngre (sjå Lind s.nn.).
Ei alternativ, meir truleg uttyding er at n-en aldri hev vore der, jf. at ǫrn hev ei sideform ari, både som appellativ og i mannsnamnet Ari. Dette ordet for ‘ørn’
9 Men dette kann vera tilfellelegt. P. A. Munch meinte til dømes at Erling Skakke hadde namnet sitt frå Erling Skjalgsson, som han då skulde vera ein kognatisk etterkomar av (sjå Koht 1926).
Det kann me ikkje vita, men utrulegt er det ikkje med tanke på fråstandet frå Sola til Gjerde.
er ein gamal n-stomn i indoeuropeisk (germansk an-stomn), og ari er då det me skulde venta i norrønt mål (som hani). Når det hev kome upp ei sideform ǫrn, heng det saman med at det var ljodsprang (Ablaut) i suffikset (germ. -ō(n)-, -an-, -n-), og at former med nullstiget av suffikset, -n-, hev vorte reanalyserte til å ha ein annan struktur der n-en var ein fast del av ordet. Med utgangspunkt i m.a. akk. sg., germ. *ar-n-um hev det vorte laga ein ny u-stomn, germ. *arnu-
> norr. ǫrn (sjå Bjorvand og Lindeman 2019 s.v. ørn). Denne nye u-stomnen måtte i samansetningar (som dei nemnde namni) få formi arn-, men varian-ten ari, der n-en motsett hadde vorte jamna burt (ny obl. sg. ara), måtte få ein samansetjingsstomn urn. *ara- og ein tilsvarande avleidingsstomn *ar-, som i eit urn. *Ar-linga- kunde gjeva norr. Ærlingr. Ein tilsvarande vokster hev me i norr. bjǫrn m. ‘bjørn’, det òg ein upphavleg an-stomn som hev vorte umlaga til u-stomn (Bjorvand og Lindeman 2019 s.v. bjørn), der ein attved den vanlege samansetjingsstomnen i t.d. bjarndýr n. ‘isbjørn’, bjarn-feldr m. ‘bjørnfeld’ o.fl. hev den eldre stomnen ber- i samansetningane berfjall
‘bjørnfeld’ (Vǫlundarkviða 10), berharðr ‘bjørnhard’ (Atlakviða 38) og ber-serkr (Haraldskvæði 8, sjå IED s.v.),10 dessutan i avleidingi bersi m. ‘hann-bjørn’ (< germ. *bersan-, jf. de Vries 1962 s.v. bersi, bessi). Her er det tydelegt at an-stomnformene på ber- er eldre enn u-stomnformene på bjarn-, m.a. er samansetningane med ber- berre funne i poesien. Ei tilsvarande utbreiding hev formi ari (sjå IED s.v.).
Um ein legg *Arn-linga- eller (meir truleg) *Ar-linga- til grunn, vert tydingi den same: ‘liten ørn’. Dette gjev isolert sét ikkje so god meining som aristo-kratisk mannsnamn, men kann henda ligg det i diminutivet ein kjælande eller heidrande funksjon, jf. at eit diminutivisk l-suffiks skal ha vore nytta på same måten i norr. Áli, Óli og Sǫrli (sjå Janzén 1947 s. 58 f.). Ein kunde alternativt tenkja seg at Erlingr var ei upphavleg tilhøyrsle- eller ættesambandsnemning og tydde ‘som høyrer til el. ættar frå *Arnu-/*Aran-’, jf. ættenemningar som Sturlungar og Ynglingar (av Sturla og Yngvi). Både Ståhle (1946 s. 81–99) og Kousgård Sørensen (1984 s. 52–67) hev derimot avvist at namnelagingane på -(l)ing- og -ung- i nordisk kann ha vore eigenlege patronymika, som ein finn på vestgermansk, serskilt frisisk, umråde, av di det ikkje er råd å påvisa ein slik genealogisk samanheng og heller ikkje avleidingar til dei vanlegaste mannsnamni. Ståhle (1946 s. 94) peikar m.a. på at det er sjeldsynt at grunn-ordet i namni på -ing- og -ung- kann knytast til eit velkjent personnamn; dei einaste frå gamalsvensk er Arung, Karlung, Svenung (òg Svening, SMPs),
Tob-10 Det hev vore ein del usemja um etymologien åt berserkr. Sume hev i ber- vilja sjå adjektivet norr. berr ‘berr, naken’, men det gjev ikkje meining – kva skulde ein berr serk vera? Dessutan er det til alt yvermål tydelegt av Haraldskvæði, str. 8, der berserkir er nemnde i same andedrag som ulfheðnar ‘ulveskinn’, at det dreiar seg um krigarar som er klædde i dyreskinn eller som vert jamførde med ville dyr.
bung (Ståhle: Tubbung) og Ylving. Ståhle kastar so fram ein tanke um at «[d]et är dock icke otänkbart, att namn som Karlung og Svenung från början varit hedrande binamn med betydelsen ‘han som uppträder som en karl, sven’», men at ein etterrøknad av dette lyt venta til alle gamalsvenske personnamn er publiserte. Um Ståhle skulde ha rett i hypotesen sin um heidrande tilnamn på -(l)ing- og -ung-, vilde norr. Erlingr fint kunna leggjast til på lista yver slike upphavlege tilnamn og vera ein parallell til serskilt gsv. Arung, likeins ‘liten ørn’, som er funne fleire gonger i gamalsvenske kjeldor, og til gsv. Ylving ‘liten ulv’ (sjå Lundgren 1886 s. 4, 6; SMP, SMPs s.n.).11
Når det gjeld sjølve formi på namnet *Ar-linga- > norr. Ærlingr, ser me at etterleden -ling- hev ført til i-ljodbrigde av fyreleden. Det peikar på at namnet hev vorte til fyre gjenomføringi av i-ljodbrigdet, det er seinast um lag 500. Det er i og for seg ikkje noko i vegen for at namnet òg kann ha kome til seinare, av di vokalskiftet i denne typen avleidingar på -(l)ing- må ha vore produktivt (gjenom analogi) lenge etter det eigenlege i-ljodbrigdet, jf. at so godt som alle ord på -ing- eller -ling- i norrønt mål hev i-ljodbrigd vokal (sjå Torp 1909 §§ 36 og 43 for døme). Her kann nemnast ættenamni norr. Arnmœðlingar og Knýtlin-gar, det fyrste um etterkomarane av ein Arnmóðr jarl som må ha livt på 900-talet (farfar til brørne Kalv, Torberg og Finn Arnessøner, som var samtidige med Olav Haraldsson, sjå Fagrskinna s. 389), og det andre um ætti åt Knútr inn ríki, Knut den mektige (ca. 995–1035); i båe desse tilfelli må den i-ljodbrigde vokalen vera analogisk. Likevel ligg det nære å rekna med høg alder for eit namn som Erlingr, då sjølve namnetypen (diminutiv av dyrenemne) ikkje synest å ha vore produktiv i vikingtidi.
Med den uttydingi av Erlingr (av ǫrn/ari) som er framlagd her, kann det vera eit upphavlegt tilnamn til liks med Erlendr, men det er ikkje råd lenger å tenkja seg at dei tvo namni hev same fyreled; eit urn. *Ar-landija- ‘frå landet åt ørnane’ (for Erlendr) gjev ikkje god meining og vilde heller ikkje gjeva det naudsynte i-ljodbrigdet. Det ser med andre ord ut til at den koplingi som seinast i norrøn tid hev hendt millom dei tvo namni, slik at ein kunde nytta deim um einannan ved uppattkalling med namneleder (det sokalla variasjonsprinsippet, sjå t.d. Janzén 1947 s. 32 ff.), er sekundær, og at dei tvo namni hev radt ulike upphav: Erlingr i eit urn. tilnamn *Ar-linga- ‘liten ørn’ el. (med Ståhle) ‘(mann) som ter seg som ein ørn’ og Erlendr i eit urn. adjektiv *oʀ-landija- ‘utlendsk’.
Det som i alle fall synest sikkert, er at desse namni ikkje kann knytast til ordet jarl, urn. *erla-, på grunn av framljoden Ærl- i dei eldste norrøne kjeldone.
11 Det er interessant i denne samanhengen at Sigvat skald nemner i ei av skaldestrofone um Erling Skjalgsson at Erling svara Olav Haraldsson, då Olav var komen um bord i skipet hans i den siste striden ved Bokn, med eit ordtøke at «ǫndurðir skulu ernir klóask» ‘andlet til andlet skal ørnar slåst’ (SkP I s. 636; jf. Heimskringla II s. 316). Det kann tenkjast at Erling (eller Sig-vat) her alluderer til Erlings namn som ‘ørnen’.
Litteratur
Barnes, Michael P., 1994: The Runic Inscriptions of Maeshowe, Orkney. Uppsala: Institutionen för nordiska språk, Uppsala universitet. (Runrön 8.)
Benediktsson, Hreinn, 1964: Old Norse short e: One phoneme or two? I: ANF 79. S. 63–104.
Bjorvand, Harald & Fredrik Otto Lindeman, 2019: Våre arveord. Etymologisk ordbok. 3. utg.
Oslo: Novus forlag.
Bugge, Sophus & Karl Rygh, 1902: Et benstykke med runeskrift fundet i Trondhjem. I: Det kgl.
norske videnskabers selskabs skrifter 1901: 4.
Fagrskinna = Fagrskinna. Nóregs kononga tal. Utg. for Samfund til udgivelse af gammel nordisk litteratur av Finnur Jónsson. København: S. L. Møllers Bogtrykkeri, 1902–03.
FGT = The First Grammatical Treatise. Utg. Hreinn Benediktsson. Reykjavík: Institute of Nor-dic Linguistics, 1972.
Förstemann, Ernst, 1900: Altdeutsches namenbuch. Bd. 1: Personennamen. Zweite, völlig umge-arbeitete auflage. Bonn: P. Hanstein’s Verlag.
Hagland, Jan Ragnar, u. år: Runer frå utgravingane i Trondheim bygrunn 1971–94. Med eit tillegg av nyfunne innskrifter elles frå byen (N774–N894). (Uprenta manuskript til Norges innskrifter med de yngre runer, bd. 7.)
Haugen, Odd Einar & Åslaug Ommundsen, 2010: Nye blikk på homilieboka. I: Vår eldste bok.
Skrift, miljø og biletbruk i den norske homilieboka. Red. Odd Einar Haugen & Åslaug Ommundsen. Oslo: Novus forlag. S. 9–33.
Hellquist, Elof, 1948: Svensk etymologisk ordbok. 3 uppl. Lund: Gleerup.
Heimskringla = Snorri Sturluson. Heimskringla. I–III. Utg. Bjarni Aðalbjarnarson. Reykjavík:
Hið íslenzka fornritafélag. 1941–51. (Íslenzk fornrit 26–28.)
Hægstad, Marius, 1922: Um maalet i Ólafs saga hins helga. Delag. samling i Uppsala, no. 8 fol. I: Olafs saga hins helga. Efter pergamenthaandskrift i Uppsala Universitetsbibliotek, Delagardieske samling nr. 8ii. Utg. Oscar Albert Johnsen. Kristiania: Den Norske Historiske Kildeskriftkommission / Jacob Dybwad. S. xxviii–li.
IED = An Icelandic–English Dictionary. Red. Richard Cleasby & Gudbrand Vigfusson. 2. utg.
ved William A. Craigie. Oxford: Clarendon Press. 1957.
Imer, Lisbeth M., 2017: Peasants and Prayers. The inscriptions of Norse Greenland. Odense:
University Press of Southern Denmark. (Publications from the National Museum, vol. 25.) Janzén, Assar, 1947: De fornvästnordiska personnamnen. I: Personnamn. Red. Assar Janzén.
Stockholm: Albert Bonniers Förlag / Oslo: H. Aschehoug & Co.s Forlag / København: J. H.
Schultz Forlag. (Nordisk kultur 7.) S. 22–186.
Jónsson, Finnur, 1921: Norsk-islandske kultur- og sprogforhold i 9. og 10. årh. København:
Andr. Fred. Høst & Søn.
Kock, Axel, 1896: Fornnordisk språkforskning. I: ANF 12. S. 241–269.
Koht, Halvdan, 1926: Erling Skjalgsson. I: Norsk biografisk leksikon 3. S. 577–581.
Kousgård Sørensen, John, 1958: Danske bebyggelsesnavne på -sted. København: G. E. C. Gads forlag. (Navnestudier udg. af Stednavneudvalget 1.)
— 1984: Patronymer i Danmark 1. Runetid og middelalder. København: Akademisk forlag.
(Navnestudier udg. af Institut for navneforskning 23.)
Leg. saga 1849 = Olafs saga hins helga. En kort Saga om Kong Olaf den hellige fra anden Halvdeel af det tolfte Aarhundrede. Efter et gammelt PergamentsHaandskrift i Universitets -Bibliotheket i Upsala, tilligemed et Anhang, indeholdende Brudstykker af et endnu ældre Haandskrift af samme Konges Saga i Det norske Rigsarkiv, samt Anmærkninger, Ord- og Navne-Register. Utg. R. Keyser & C. R. Unger. Christiania: Feilberg & Landmarks Forlag, 1849.
Leg. saga 1922 = Olafs saga hins helga. Efter pergamenthaandskrift i Uppsala Universitetsbi-bliotek, Delagardieske samling nr. 8ii. Utg. Oscar Albert Johnsen. Kristiania: Den Norske Historiske Kildeskriftkommission / Jacob Dybwad, 1922.
Lex.poet. = Lexicon poeticum antiquæ linguæ septentrionalis / Ordbog over det norsk-islandske skjaldesprog. Oprindelig forfattet af Sveinbjörn Egilsson. Forøget og påny udgivet for Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab ved Finnur Jónsson. 2. utg. København, 1931.
Lundgren, M. F., 1886: Om fornsvenska personnamn på -ing och -ung. Stockholm: Isaac Mar-cus’ Boktr.-Aktiebolag.
Magnússon, Ásgeir Blöndal, 1989: Íslensk orðsifjabók. [Reykjavík]: Órðabók Háskólans.
Munch, P. A., 1857: Om Betydningen af vore nationale Navne tilligemed Vink angaaende deres rette Skrivemaade og Udtale. I: Norskt Maanedskrift. Bd. 3. Utg. P. A. Munch. Christiania:
Chr. Tønsbergs Forlag.
Naumann, H., 1912: Altnordische Namenstudien. Berlin. (Acta Germanica. Hrsg. von R. Hen-ning. Neue Reihe. 1.)
Nordberg, Stig Olsson, 1926: Fornsvenskan i våra latinska originaldiplom före 1300. I. Uppsala:
Almqvist & Wiksell.
Noreen, Adolf, 1923: Altnordische grammatik I. Altisländische und altnorwegische grammatik (laut- und flexionslehre) unter berücksichtigung des urnordischen. 4. utg. Halle (Saale): Max Niemeyer.
NSL = Norsk stadnamnleksikon. Red. Jørn Sandnes & Ola Stemshaug. 4. utg. Oslo: Det Norske Samlaget. 1997.
Orkneyinga saga. Utg. Finnbogi Guðmundsson. Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag. 1965.
(Íslenzk fornrit XXXIV.)
Otterbjörk, Roland, 1979: Svenska förnamn. Kortfattat namnlexikon. 3. utg. Stockholm: Esselte studium. (Skrifter utg. av Svenska språknämnden 29.)
Seim, Karin Fjellhammer, 2013: Runologi. I: Handbok i norrøn filologi. Red. Odd Einar Haugen.
2. utg. [Bergen]: Fagbokforlaget. S. 128–193.
Skj. = Den norsk-islandske skjaldedigtning. Red. Finnur Jónsson. 1–2. A. Tekst efter håndskrif-terne. B. Rettet tekst. København og Kristiania: Gyldendalske Boghandel / Nordisk Forlag, 1912–15.
SkP = Skaldic Poetry of the Scandinavian Middle Ages. I–. Turnhout: Brepols, 2007–.
Spurkland, Terje, 2005: I begynnelsen var fuþark. Norske runer og runeinnskrifter. [Oslo]:
Landslaget for norskundervisning (LNU) / Cappelen Akademisk Forlag.
Ståhle, Carl Ivar, 1946: Studier över de svenska ortnamnen på -inge på grundval av undersök-ningar i Stockholms län. Uppsala. (Skrifter utg. av Kungl. Gustaf Adolfs akademien 16.) Torp, Alf, 1909: Gamalnorsk ordavleiding. I: Gamalnorsk ordbok med nynorsk tyding. Utg.
Marius Hægstad & Alf Torp. Kristiania: Det Norske Samlaget. S. xxviii–lxxi.
de Vries, Jan, 1962: Altnordisches etymologisches Wörterbuch. 2. utg. Leiden: Brill.
Vágslid, Eivind, 1930: Norsk navnebok. Døypenovn med tydingar. Oslo: Noregs Boklag.
Summary
KLAUS JOHAN MYRVOLL