ST U D IA A N TH RO PO N Y M ICA S CA N D IN AV ICA 35
•2020
STUDIA ANTHROPONYMICA SCANDINAVICA
Tidskrift för nordisk personnamnsforskning
35 • 2020
Studia anthroponymica Scandinavica
Tidskrift för nordisk personnamnsforskning
ISSN 0280-8633
STUDIA ANTHROPONYMICA SCANDINAVICA Box 135
SE-751 04 UPPSALA Sweden
Studia anthroponymica Scandinavica (SAS) är en nordisk tidskrift som utkommit mellan 1983 och 2020. Med denna volym (35, 2020) avslutas utgivningen. Tidskriften grundades av Thorsten Andersson och Lena Peterson. Senare verksamma redaktörer har varit Eva Brylla, Katharina Leibring och Lennart Ryman. Tidskriften har utgivits med stöd av Nordiska publiceringskommittén för humanistiska och samhällsveten- skapliga tidskrifter.
SAS kommer att efterträdas av Nordisk socioonomastisk tidskrift/
Nordic Journal of Socio-Onomastics (NoSo), med en första volym pla- nerad 2021.
Tidskriften har sedan årgång 27 (2009) utgivits av Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur. Tidskriften distribueras av eddy.se ab, Box 1310, SE-621 24 Visby. E-post: order@bokorder.se. Telefon: 0498- 25 39 00. https://kgaa.bokorder.se/
STUDIA ANTHROPONYMICA SCANDINAVICA
Tidskrift för nordisk personnamnsforskning
UTGIVEN AV
Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur
REDIGERAD AV
Katharina Leibring och Lennart Ryman
REDAKTIONSRÅD
Eva Villarsen Meldgaard, Guro Reisæter och Minna Saarelma-Paukkala With English summaries
Årgång 35 · 2020
e-post: order@bokorder.se Box 1310, 621 24 Visby Telefon 0498-25 39 00 http://kgaa.bokorder.se
För bedömning av manuskript till uppsatser i Studia anthroponymica Scandinavica (SAS) anlitas vetenskapliga granskare utanför redaktionen.
SAS har sedan årgång 27 (2009) utgivits av Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folk kultur i samarbete med Namnarkivet i Uppsala, Institutet för språk och folkminnen.
SAS har stötts ekonomiskt av Nordiska publiceringskommittén för humanistiska och sam- hällsvetenskapliga tidskrifter.
Tidskriftens webbplats:
http://gustavadolfsakademien.se/tidskrifter/tidskrift/sas
ISSN 0280-8633
© Respektive författare
Produktion: eddy.se ab, Visby 2020
Innehåll
Aldrin, Emilia: Försök att dekonstruera kön. Konnotationer till etablerade förnamn och förhållningssätt till androgyna
förnamn bland studenter . . . 141 Gustafsson, Linnea: Strukturella skillnader mellan svenska kvinno-
och mansnamn 1915–2016 . . . 159 Holm, Olof: Donatorslängden från Alfta i Hälsingland – en 1200-talskälla?
Namnskicket som dateringsgrund. Med en utgåva av texten . . . 55 Hämäläinen, Lasse: User names in Finnish online communities . . . 177 Johannessen, Ole-Jørgen & Schybergson, Anita: Personnamn som
fartygsnamn i Norden 1833–1843 . . . 97 Källström, Magnus: Helbjörn och Hallbjörn. Ett par runsvenska namn
i ljuset av en nyfunnen runinskrift i Källunge kyrka . . . 27 Källström, Magnus: Hägvard eller Hägvar – eller kanske Hägvald? En
namnfråga på gravhällen G 293 i Lärbro kyrka, Gotland . . . 35 Larsson, Patrik: Till tolkningen av runföljden hragli (Vg 45) . . . 45 Leibring, Katharina & Nyman, Eva: Thorsten Andersson (1929–2018) . . 191 Myrvoll, Klaus Johan: Det avgjerande i å skilja millom e og æ. Til
upphavet åt mannsnamni Erlingr og Erlendr . . . 7 Raunamaa, Jaakko: Margareta, Katerina and Kristina. Female names
in medieval Finland . . . 73 Ryman, Lennart: Studia anthroponymica Scandinavica (SAS) 1–35,
1983–2020 . . . 5
Smärre bidrag
Fridell, Staffan: Adis . . . 201
Recensioner
Arping, Åsa: »Hvad gör väl namnet?». Anonymitet och
varumärkes byggande i svensk litteraturkritik 1820–1850 (2013).
Rec. av Sonja Entzenberg . . . 205
Bechsgaard, Katrine Kehlet: Hvorfor skal barnet hedde sådan? En undersøgelse af motiver bag valg af børnenavne og social variation i forhold til navnevalg (2015). Rec. av Emilia Aldrin . . . 207 Blomqvist, Carl Oliver: Flerspråkighet eller språkförbistring? Finska
segment i svenska medeltidsbrev 1350–1526 (2017).
Rec. av Terhi Ainiala . . . 210 Gustafsson, Linnea: Moderna vardagliga binamn i Sverige (2016).
Rec. av Lennart Ryman. . . . 213 Kruken, Kristoffer: Personnamnarbeid av P.A. Munch (2016). Rec. av
Benedicta Windt-Val . . . 214 Møller, Nuka: Kalaallit aqqi/Grønlandske personnavne/Greenlandic personal
names. Isumaat tunuliaqutaallu/Deres betydning og baggrund/Their meaning and origin (2015). Anmälan av Lennart Ryman . . . 216 Namn och identitet. Handlingar från NORNA:s 46:e symposium i
Tammerfors den 21–23 oktober 2015. Red: Unni-Päivä Leino m.fl.
(2017). Rec. av Emilia Aldrin . . . 217 The Oxford handbook of names and naming. Ed. by Carole
Hough (2016). Rec. av Mats Wahlberg . . . 220 Saarelma-Paukkala, Minna: Etunimikirja. Suomalaiset nimitrendit
2000-luvulla. [Förnamnsboken. Finska namntrender på 2000-talet]
(2017). Rec. av Leila Mattfolk . . . 224 Uspenskij, Boris Andreevič & Uspenskij, Fedor Borisovič: Inočeskie imena
na Rusi. [Munkenavn i Russland] (2017). Rec. av Erik Egeberg . . . 226 Veka, Olav: Norsk etternamnleksikon. Norske slektsnamn – utbreiing,
tyding og opphav. 2. utg. (2016). Rec. av Ingvil Nordland . . . 227 Författarna i denna volym . . . 233 Förkortningar . . . 235
LENNART RYMAN
Studia anthroponymica Scandinavica (SAS) 1–35, 1983–2020
Detta är den sista volymen av tidskriften Studia anthroponymica Scandina- vica (SAS). SAS kommer att efterträdas av Nordisk socioonomastisk tidskrift/
Nordic Journal of Socio-Onomastics (NoSo), med en första volym planerad till sommaren 2021 och med årlig utgivning under redaktion av Emilia Aldrin och Linnea Gustafsson (båda vid Högskolan i Halmstad) samt undertecknad (vid Institutet för språk och folkminnen, Uppsala). Som namnet visar kommer den nya tidskriften att vara öppen för studier av alla namnkategorier, även utanför Norden, och ha inriktning mot egennamnens roll i samhället. Som en följd av denna kursändring har redaktionen för Namn och bygd glädjande nog bestämt att även välkomna bidrag om personnamn (se NoB 107, 2019 s. 5). I Norden finns dessutom Namn og nemne som ett viktigt publiceringsorgan för namnforskare.
Denna volym av SAS, nr 35 (2020) följer direkt efter SAS 34 (2016, tryckt 2017). Bidragen har i många fall redigerats om under den förflutna tiden. Jag vill tacka författare och recensenter för deras tålamod och samarbetsvilja, liksom alla kolleger som har hjälpt mig på vägen, i synnerhet Leila Mattfolk och Daniel Solling. Det har även varit en trygghet att ha Katharina Leibring till hands som rådgivare. Slutligen vill jag tacka Lars-Erik Edlund, preses för Kungl. Gustav Adolfs Akademien för svensk folkkultur, för stöd under arbe- tets gång.
Volymen saknar ett femårsregister, vilket är ett medvetet beslut. Ett digitalt register över tidskriftens uppsatstitlar och författare genom åren kommer inom kort att publiceras på tidskriftens hemsida. Förhoppningsvis blir tidskriftens samtliga årgångar så småningom digitalt tillgängliga och sökbara.
SAS har genom sina 35 årgångar haft en central roll i nordisk namnforsk- ning. I inledningen till SAS 1 (1983) skriver grundarna, Thorsten Andersson och Lena Peterson, att SAS vill belysa personnamn i de nordiska länderna och nordiska personnamn i och utanför Norden. Med det latinska namnet vill redaktörerna »markera vår önskan att höra hemma i en större internationell gemenskap, inom vilken vi vill göra den nordiska personnamnsforskningen känd». Detta program har kommit att fullföljas. SAS har haft en enorm bety- delse för nordistisk personnamnsforskning och även för forskning om person-
namn i Norden över huvud. Den internationella ansatsen är också ett genom- gående drag.
Som redaktör kvarstod Thorsten Andersson till SAS 18 (2000), varefter han efterträddes av Eva Brylla. Lena Peterson kvarstod till SAS 28 (2010) och efterträddes av Katharina Leibring. Från SAS 31 (2013) inträdde jag som tredje redaktör. Eva Brylla avled strax före utgivandet av SAS 32, tryckt 2015, varef- ter redaktionen återigen bestod av två personer. Katharina Leibring lämnade redaktionen 2019. Från och med årgång 27 (2009) har Kungl. Gustav Adolfs Akademien varit huvudman för tidskriften.
Historien om Studia anthroponymica Scandinavicas verksamhet och infly- tande vore väl värd att skriva. Här vill jag endast understryka det stora värdet av allt engagemang och all tankemöda som tidskriftens redaktörer, redaktions- råd, bidragsgivare, granskare och läsare under åren har lagt i dagen.
Lennart Ryman
KLAUS JOHAN MYRVOLL
Det avgjerande i å skilja millom e og æ. Til upphavet åt mannsnamni Erlingr og Erlendr
Studia anthroponymica Scandinavica 35 (2020), 7–25.
Klaus Johan Myrvoll, Department of Cultural Studies and Languages, University of Stavanger: The importance of distinguishing e and æ:
On the origins of the Old Norse men’s names Erlingr and Erlendr.
Abstract
On the basis of an analysis of early spellings of the Old Norse men’s names Erlingr and Erlendr, this article rejects the widespread etymol- ogy that relates these names to the common noun jarl m. ‘earl’. An alternative etymology of Erlendr as an original byname *ørlendr ‘out- landish’, ‘foreign’ is reassessed and further substantiated, while a new etymology for Erlingr is proposed, deriving it from Old Norse ǫrn/
ari m. ‘eagle’, with the diminutive suffix -linga-. According to this hypothesis, the name is an original byname with the literal meaning
‘little eagle’, but most likely an honorific title denoting ‘the one who acts like an eagle’.
Keywords: Old Norse men’s names, Erlingr, Erlendr, Old Norse pho- nology, Old Norwegian, runic inscriptions, runic orthography, ety- mology, diminutives.
Innleiding
Eldre nordisk namneskikk er sermerkt av at visse namneleder (både fyre- og etterleder) kann nyttast i mange og ulike kombinasjonar, jf. t.d. dei mange namni med ein fyreled som norr. Þór- eller ein etterled som -olfr (kombinerte i mannsnamnet Þórolfr). Det er difor bisnelegt at det er berre tvo namn som byrjar på Er- eller Erl-: Erlingr og Erlendr, og me er ikkje eingong visse um koss desse namni skal analyserast. Erlingr er eit serskilt norskt og (etter kvart) svenskt namn, men finst ikkje i Danmark i millomalderen (ingi uppføringar i DGP), og det er berre eitt døme i svenske diplom frå fyre 1300, d.e. ‹ærlíngus›
i 1286 (SD nr. 911, Nordberg 1926 s. 133); Otterbjörk (1979 s. 87) synest å meina at dette kann ha vore ein nordmann. Derimot hev namnet Erlendr fun- nest i alle tri landi frå gamalt av, men i litt ulik form: I norrønt mål er formi Erlendr (Ærlændr), dessutan Erlandr ein hende gong i gamalnorsk, eldst i gen.
Ellanz i 1314 (Lind sp. 238). I gamaldansk er formi Erland den ålmenne (DGP s.n. Erland), men i gamalsvensk er både Ærland(er) og Ærlænd(er) nytta (full yversyn yver dei eldste fundane hjå Nordberg 1926 s. 133).
Ingi av mannsnamni Erlingr og Erlendr er sikkert uttydde (sjå NRL s.n.
Erlingr, Erlændr). Vanlegast er det å setja Erlingr i samband med hovdingtit- telen jarl, og det skal då vera eit minkingsord (diminutiv) med tydingi ‘jarleæt- ling; jarleson’ (soleis alt hjå Munch 1857 s. 43; dessutan t.d. Magnússon 1989 s.v. Erlingur; NPL s.n. Erling). Erlendr, på si sida, vert oftast tolka som eit upphavlegt tilnamn, norr. *erlendr (*ørlendr) «or-lendsk»; ‘utlendsk, framand’
(soleis t.d. Janzén 1947 s. 70; NPL s.n. Erlend). Sume granskarar (Lind sp. 240;
Hellquist 1948 s. 188) hev vilja sjå ein samanheng millom dei tvo namni, utan at dei segjer eksplisitt kva sams stomn dei då skulde vera avleidde av,1 men det rimelegaste må då vera ordet jarl, jf. Janzén 1947 s. 70, som avviser at det kann vera ein slik samanheng.
Ved ei reint ytleg vurdering skulde det ikkje vera noko i vegen for nokon av desse uttydingane. Erlingr måtte då ganga attende på eit urn. *Erlingaʀ, der framljoden vilde verta verande uendra, medan simplekset *erlaʀ vilde få brjoting av rotvokalen e > ja på grunn av a-en i den utyngde stavingi; i-en i
*Erlingaʀ vilde hindra slik brjoting. Soleis måtte resultatet verta dei norrøne formene jarl og Erlingr. Um namnet var gamalt nok, kunde ein ha venta eldre i-ljodbrigde av e-en i *Erlingaʀ til eit *Irlingaʀ, som i urn. irilaʀ (uviss tyding) av eldre *erila- (den urnordiske formi erilaʀ, som er funni attved irilaʀ, er venteleg analogisk, sjå Bjorvand & Lindeman 2019 s.v. jarl), men dette er ikkje ei avgjerande innvending. Når det gjeld Erlendr, skulde det ikkje vera noko problem å rekna dette som ei proprialisering av eit adjektiv *erlendr, *ørlendr (med det atterhaldet at sjølve adjektivet ikkje er funne i norrønt mål, berre det tilhøyrande adverbet ørlendis ‘utanlands’), medan tilknytingi til *erlaʀ er meir problematisk, med di det då måtte vera eit ordskap på -endr, ei upphavleg adjektivavleiding av typen heilendr ‘helseleg’ (soleis Lind sp. 240), med etter- leden av urn. *wandija-, med den upphavlege tydingi ‘vend imot’ (Torp 1909
§ 55); eit adjektiv *erla-wandija- med tydingi ‘vend imot jarlen’ (soleis Vágslid 1930 s. 85) gjev ikkje serleg god meining (jf. Janzén 1947 s. 166).
Ved nærare gransking viser det seg meir grunnleggjande problem med å knyta Erlingr og Erlendr til jarl. Det kjem av framljoden, den stutte e-en, som i normalisert norrønt mål er eit samanfallsprodukt av tvo tidlegare ljodar, stutt e og stutt æ. Medan den gamle stutte e-en svara til urnordisk e, hadde den gamle stutte æ-en upphav i urnordisk a som hadde fenge i-ljodbrigde (t.d. urn.
*fallijan > eldste norr. fælla, seinare fella v.), dessutan i dei tilfelli der tviljoden
1 «Erlingr ock Erlingr vore i så fall olika avledningar av samma stam» (Lind, loc.cit.); «[Erland är] väl sammanhängande med fno. Erlingr» (Hellquist, loc.cit.).
ai > æi hadde vorte monoftongert fyre konsonantsamband (t.d. urn. *hailag- >
*hæilg- > norr. hælgr, seinare helgr f.). Framleis hjå den fyrste islendske gram- matikaren kring midten av 1100-talet vert desse tvo ljodane haldne i ser (sjå FGT), men dei må snart etter ha falle i hop i islendsk, for det er ikkje råd å finna islendske handskrifter som gjer konsekvent skilnad på deim. Derimot finst det gamalnorske handskrifter som gjer det; det skal me koma til.
For ord som er normaliserte med norrøn stutt e, må ein difor gjera seg upp ei meining um denne e-en gjeng attende på eldre e eller æ. Det ser det ikkje ut til at dei som hev etymologisert namni Erlingr og Erlendr, hev gjort. Men det er heilt avgjerande for etymologien: Dersom Erlingr og Erlendr skal vera avleidde av jarl (urn. *erla-), må den stutte e-en i framljod vera gamal, med andre ord må namni ganga attende på urn. *Erlingaʀ og *Erlawandijaʀ, og dei må alt i eldste norrønt mål, fyre samanfallet av stutt e og æ, ha havt formene *Erlingr og *Erlændr. Um derimot Erlendr skulde vera ei proprialisering av adjekti- vet *erlendr ‘utlendsk’ (av eldre *ørlendr), må det ha havt framljoden æ fyre samanfallet, d.e. Ærlændr, etter di ø vart avrunda til æ, som påvist av Hreinn Benediktsson (1964 s. 82), jf. t.d. pret. gørði > gærði (formi gerði er analogisk etter gera, som sjølv er analogisk etter skera, bera, for eldre gæra, som på si sida er analogisk etter pret. gærði, for eldre gærva < gørva, sjå Hreinn Benediktsson 1964 s. 88). Sameleis må ein rekna med ei eldre form Ærlingr dersom vokalen fremst i dette namnet på eikor visi gjeng attende på ein i-ljodbrigd a, d.e. æ. Eg set ingi stjerna framfor namneformene Ærlændr og Ærlingr, for det viser seg at dei finst.
Det er i hovudsak tvo slag kjeldor til eldste norrønt mål, som ein lausleg kann setja til perioden ca. 800–1150. Det er poesi – skalde- og eddakvæde – og runeinnskrifter. Frå um lag 1150 kjem yverleverte handskrifter, både frå Island og frå Noreg, og språket i dei eldste handskriftene vik òg ein del av frå den målformi normalisert norrønt mål byggjer på. Ved å granska desse ulike kjeldetypane vil det i mange tilfelle vera råd å slå fast eldre former av norrøne ord enn deim ein finn i standardordbøkene.
Evidens frå edda- og skaldekvæde
Me skal byrja med poesien. Korkje Erlingr eller Erlendr er funne i eddakvædi, og det hadde i alle fall ikkje hjelpt stort, sidan eddakvædi ikkje hev innrim som skaldekvædi; innrimi kann segja noko um m.a. kvaliteten på vokalar. Båe namni er derimot funne i skaldekvæde; Erlingr i mange, på grunn av dei nor- ske stormennene Erling Skjalgsson og Erling Skakke som skaldane hev kvede um, medan Erlendr berre er funne i éi lausavísa um ein nordmann, av Einarr
Skúlason (lv 2, truleg frå 1120-åri). Ingi av kvædi kann likevel segja noko um kvaliteten på rotvokalen i namni, for den delen av namni tek ikkje del i noko fullrim (derimot i halvrimi Erlingr : jarla i Sigv Erlfl 9 og Erlingr : árla i Ólhelg lv 6, båe frå ca. 1028). Andre del av namnet Erlingr, -ingr, tek del i seks fullrim, og då ymsar vokalen i etterfestet millom i og e; i tri tilfelle rimar det med -eng-, d.e. Erlengr : lengi og Erlengi : engi (Sigv Erlfl 5, 10, ca.
1028) og snarfengr : Erlengi (Þorv lv 2, 1163), og i tri tilfelle med -ing-, d.e.
Erlingr : finginn (BjH Kalfsfl 2, ca. 1050), brynsting : Erlingi (Þorv lv 1, 1162) og Erlingr : víkingum (Þskakk Erldr 3, ca. 1170).2 Med andre ord kunde i-en i etterfestet fylgja det utyngde vokalsystemet i norrønt mål, der det ikkje var fonologisk skilnad på i og e, og soleis svaga i identifiseringi, noko skaldane visste å utnytta. Men det segjer ikkje noko um rotvokalen, må vita, so i det stykket er det liti hjelp å få i skaldekvædi. No er det i alle høve evsamt um det hadde hjelpt med eit fullrim med etymologisk -erl- eller -ærl-, for det er ikkje visst at eingong dei eldste skaldane på 800- og 900-talet gjorde nokon skilnad her, endå Finnur Jónsson (1921 s. 236 ff.) meinte det (motsett t.d. Hreinn Bene- diktsson 1964 s. 73–76). Dette kunde fortena ein eigen etterrøknad, men det fell utanfor emnet her.
Den legendariske Olavssoga (DG 8 II)
Ei mykje betre kjelda for skilnaden millom /e/ og /æ/ er dei eldste gamalnorske handskriftene. Serskilt lovande er den sokalla legendariske soga um Olav den heilage som finst i ei pergamentshandskrift i Uppsala universitetsbibliotek (DG 8 II) og som skal vera frå um lag 1225–50. Alt Keyser og Unger peika i innlei- dingi til utgåva si av denne handskrifti på at «æ bruges […] = e, fornemmelig foran dobbelt Consonantforbindelse og foran enkelt Consonant hvor e-Lyden er Omlyd af a» (Leg. saga 1849 s. viii). Same åtgåing gjer Marius Hægstad i si utgreiding um målet i handskrifti, berre at han hev fenge det fonologisk meir korrekt når han skriv at «æ er teikn […] for stutt æ (= e i normalskr.), som er i-ljodbrigde av a» (Hægstad 1922 s. xxix). Hægstad legg dessutan til at æ er ljoden som vert nytta ved samandraging av æi i t.d. bundi form hælgi av adjek- tivet hæilagr.
Hreinn Benediktsson hev i artikkelen «Old Norse short e: One phoneme or two?» frå 1964 røkt etter um det er fonologisk skilnad millom stutt e og æ i dei eldste islendske og norske handskriftene. Han konkluderer med at det ikkje er det i dei gamalislendske handskriftene, men at skilnaden finst i sume gamal-
2 Avstyttingane av skaldar og kvæde fylgjer tradisjonen i Lex.poet., og nummereringi av skal- destrofor viser til den nye utgåva SkP. Dateringane er stort sét etter Finnur Jónsson i Skj.
norske handskrifter, framfor alt dei som vert rekna for å vera frå Trøndelag.
Millom desse handskriftene er – ikkje uventa – den legendariske Olavssoga i DG 8 II, forutan nokre mindre fragment, men derimot ikkje den lengste av dei yverleverte tidlege gamalnorske tekstene, den norske homilieboki (AM 619 4to) frå um lag 1200; ein reknar med at den hev nordvestlendsk språkform og er skrivi i Bergen (sjå Haugen & Ommundsen 2010 s. 12 f.), og det peikar på at samanfallet var tidlegare i nordvestlendsk enn i trøndsk. Me skal difor halda oss til den legendariske Olavssoga i framhaldet. Det som gjer denne teksti so veleigna til å studera bruket av stutt e og æ i eldste gamalnorsk, er at ho er so lang – ho er på heile 41 blad skrivne med éi einskild hand. Det gjev eit stort og einskaplegt tilfang av ordformer å arbeida med, og det gjer det mogelegt ikkje berre å få stadfest at bytingi millom e og æ stort sét fylgjer det etymologiske upphavet, men òg å finna fonologiske og analogiske mynster for dei avviki som finst.3
Det er ingen tvil um at det er fonologisk skilnad på /e/ og /æ/ i DG 8 II.
Hreinn Benediktsson syner at dette er tilfellet i mange ulike posisjonar, og han gjev minimale par som 3. sg. etr (av eta) mot ætr (av *ætia), kveðr (av kveða) mot kvæðr (av kvæðia), 1. sg. ber (av bera) mot pl. bær n. ‘bær’, akk. sg. sel m.
‘sel’ mot 1. sg. sæl (av sælia), og mange fleire. Det tyder likevel ikkje at e og æ i alle tilfelle og i alle posisjonar svarar til det etymologiske upphavet sitt. Bene- diktsson finn døme på både einskildord, som vætr ‘vetter’ med æ 56 gonger der ein skulde venta e (< urn. *wintr-), og posisjonar der bytingi av e og æ ikkje fylgjer upphavet. Eit døme på det sistnemnde er fyre st, der handskrifti nyttar æ ikkje berre for i-ljodbrigd a som i verbet fæsta og substantivi fæstr og næsta, men òg for upphavleg e i verbet bræsta og substantivi bræstr, fræst og væst-, og motsett e for eldre æi i superlativane flestr og mestr og for i-ljodbrigd a i gestr og hestr (Benediktsson 1964 s. 86). Serskilt relevant i vår samanheng er det Benediktsson skriv um stoda fyre likvid + konsonant, som i namni Erlingr og Erlendr (tali i parentes i sitatet er talet på døme i handskrifti):
Before liquid+consonant ‘æ’ is predominant, not only for umlaut-e and e < ei, but also for original e, viz. in str. v. hværfa (9), kværk (4), sværð (26), værða (14), adj.
værðr, værðugr (5), -værðr (2), værk (5), comp. værr, værra (2), str. v. þværra (1), adj. neut. þvært (1), Ærlingr (55), kvælld (11), guðspæll (1), str. v. vællta (1), and in the loanword klærkr (1). There are rare examples of ‘e’, mostly in frequent words usually spelled with ‘æ’ (e.g. -ferðum 2933, Erveðes 5312, merki 5810). (Benediktsson 1964 s. 84 f.)
Det er forvitnelegt at Hreinn Benediktsson nemner Ærlingr millom dei ordi som skal ha upphavleg e. Han må då ha gjenge ut frå den vanlege ordsoga
3 Eg byggjer på den uttømande yversyni som finst hjå Hreinn Benediktsson (1964 s. 81–88), i tillegg til uppslag i Oscar Albert Johnsens utgåva frå 1922 (Leg. saga 1922).
med tilknyting til jarl. Andre døme det kann setjast spyrjeteikn ved, er lånordi guðspæll (frå geng. godspell) og klærkr (frå lat. clericus gj. geng. cler(i)c) – ved lån må ein rekna med at ordi kann ha fenge e eller æ på anna grunnlag enn vokalen i upphavsmålet. Um me held desse ordi utanum – medrekna Ærlingr – hev alle ordi med æ for upphavleg e i sitatet ovanfor denne vokalen etter v og fyre r eller l. Dette er eit tilhøve som Benediktsson ikkje nemner, men som kann vera med og tyda ut andre av dei undantaki som hev æ for historisk e òg, t.d. vær- ‘mann’ (1) og adv. væl (64),4 truleg òg innbyggjarnemnet Værdœla (1), der Vær- nok gjeng attende på eldre *Ver- (av eit vassord, ieu. *u̯er-, sjå NSL s.n. Verdal). At vokalen e veks onnorleis millom v og r enn elles, er velkjent frå nordisk, jf. at infinitiven vera hev a i svensk vara og i mange norske målføre (t.d. i nordmørsk varra og romsdalsk vare), der a-en må ha gjenge gjenom æ.
Eg vil difor rekna yvergangen e > æ i flestalle dømi Benediktsson gjev i sitatet ovanfor, for styrde av posisjonen millom v og r eller l og halda namnet Ærlingr utanfor her – det er ingen grunn til at ein upphavleg e ikkje skulde halda seg her, i framljod, ogso med tanke på den høge i-en i andre staving. Formi Ærlingr, som er nytta konsekvent dei 55 gongene namnet finst i Olavssoga i DG 8 II (som alle gjeld stormannen Erling Skjalgsson), bør vera upphavleg og peikar på at framljodsvokalen her ikkje er upphavleg e, men æ, d.e. i-ljodbrigd a (eller monoftongering av æi, men det er minder trulegt). Det same gjeld formi Ærlæn(n)dr, som er nytta like konsekvent um stormannen Erlend frå Gjerde 5 gonger i handskrifti, men siste gong han er nemnd, er han ved forbyting kalla
«Ærlıngr or gærðı» (Leg. saga 1922 s. 85); dette siste kjem helst av at namnet var avstytt («Ærl» el.dil.) i fyrelegget. I Ærlændr hev òg etterleden vokalen æ, som ein skulde venta um dette namnet kjem av eit adjektiv urn. *oʀ-landijaʀ >
(a-synkope) *oʀ-landīʀ > (i- og ʀ-ljodbrigde og vokalstytting i utyngd staving)
*øʀlændiʀ ⟶ (analogisk endring av suffikset som i namn på -ríkr, sjå Noreen 1923 § 358, Anm. 5, og -ʀ > -r) *ørlændr > (avrunding) Ærlændr.5 Med andre ord er skrivemåtane Ærlingr og Ærlæn(n)dr i DG 8 II eit ålvorlegt skot for baugen for uttydingi av desse namni som avleidingar av tittelen jarl, medan uttydingi av Erlendr som eit upphavlegt adjektiv *ørlændr ‘utlendsk’ er deri- mot styrkt.
4 Ordet verr ‘mann’ hev interessant nok æ ogso hjå den fyrste islendske grammatikaren um lag 1150 (FGT s. 221). Benediktsson (op.cit. s. 142) er skeptisk til um det enno var fonologisk skil- nad millom stutt /e/ og /æ/ i språket åt den fyrste grammatikaren, etter di dette eine av tvo døme på skilnaden ikkje er i samsvar med etymologien. Men evidensen frå den legendariske Olavs- soga peikar på at dei tvo fonemi i alle fall ikkje var strengt etymologisk bytte, og ordet verr er di meir eit av undantaki i gamaltrøndsk òg. Innvendingi åt Benediktsson er difor ikkje vektig.
5 Som alt nemnt finst attved Ærlændr, Erlendr òg formi Erlandr ein hende gong i norsk, eldst i gen. Ellanz i 1314 (Lind sp. 238). Venteleg er ho sekundær i høve til formene på -lændr, -lendr, både i norsk, svensk og dansk, jf. at det er berre i dansk ho er den ålmenne.
Erlingr og Erlendr i runeinnskriftene
Me skal no venda oss til runeinnskriftene og sjå kva former av namni som finst der. Gjenom søk i Samnordisk runtextdatabas (i versjonen som er gjord tilgjengeleg på rundata.info) viser det seg at namnet Erlingr er funne i heile trettan innskrifter frå millomalderen, elleve av deim frå Noreg, éi frå Orknøy- ane (Maeshowe) og éi frå Grønland, og at Erlendr er funne i ti innskrifter, alle frå Noreg.6 I eit stort fleirtal av desse innskriftene er den fyrste ljoden i namni skriven med variantar av a-runa (runenamn ár), som er vanleg ved attgjeving av /æ(:)/, men som ikkje kann standa for /e(:)/ (jf. Seim 2013 s. 173). Dette gjeld i 8 av dei 13 Erlingr-innskriftene og i 7 av dei 10 Erlendr-innskriftene. Dei innskriftene som nyttar teikn for /e/, anten ᛁ = i eller ᛂ = e, hev eit visst tyng- depunkt i Bergen (N 287: erlens; N B420: elender; N B246: erlinkr) og på Austlandet (N 22 (Sørum): ellingr; N 40 (Lom): (e)(r)li...); ogso innskrifti frå Grønland høyrer til her (GR 1: e͡likr). Mange av innskriftene er so stutte, frag- mentariske eller vande å tyda at det ikkje er råd å segja um dei skil på stutt /e/
og /æ/. Desse innskriftene kjem eg ikkje til å kommentera nærare. Det gjeld av Erlingr-innskriftene N 40 (Lom kyrkja), N 269 (ukjend stad), N 494 (Nidaros- domen), N A148 (Trondheim), N B246 (Bergen) og N B300 (Bergen) og av Erlendr-innskriftene N 186 (Bygland), N 588 (Moster kyrkja), N 686 (Bergen), N A64 (Tønsberg), N B420 (Bergen), N B549 (Bergen) og N B599 (Bergen).
Dessutan vil eg sjå burt frå innskrifti frå Grønland (GR 1) i denne saman- hengen, etter di målformi der er til dels ei onnor og ikkje skikkeleg utgranska (men jf. Imer 2017). Då sit me att med 6 innskrifter med Erlingr og 3 innskrif- ter med Erlendr. Eg tek innskriftene med Erlingr fyrst, so innskriftene med Erlendr, i kronologisk rekkjefylgd innanfor kvar gruppa:
1) Den truleg eldste innskrifti som hev namnet Erlingr, er på ein steinkross frå Stavanger (Stavanger III, N 252). Innskrifti er i mange stykke vand å lesa, men Aslak Liestøl (i NIYR III s. 245 ff.) set henne i samband med historiske hendingar i 1028 (fylgd av t.d. Spurkland 2005 s. 125 f.). Innskrifti nemner ein prest som reiste steinen aft:arlik trotin:sin, d.e. æft Ærli[n]g dróttin sinn ‘etter Erling, herren sin’, ishan:bariþ isk:uiþ olaif, d.e. es hann barðisk við Ólæif
‘då han slost med Olav’. Dette høver vèl med Erling Skjalgsson, som me veit av både sogone og skaldekvæde at fall i strid med Olav Haraldsson, etter Heims- kringla (II s. 312) «túmásmessu fyrir jól», d.e. 21. desember 1028. Ristaren nyttar her a-runa ᛆ (stuttkvistvarianten) både for a og æ, jf. bariþ isk = barðisk og aft = æft (kontaminasjon av aft og æftir, sjå de Vries 1962 s.v. ept), og skri- vemåten arlik må då tolkast som Ærling (akk.). Med andre ord er namnet åt
6 Bugge og Rygh (1902) vil dessutan lesa namnet Erlendr (i gen.) i sekvensen ælæns på eit beinstykke frå Trondheim (N 461), men Bugges tolking er her svært tvilsam, sjå Liestøls kritikk i NIYR, bd. 5, s. 27 ff.
Erling Skjalgsson skrive likt i runeinnskrifti som i den legendariske Olavssoga i DG 8 II. Innskrifti nyttar i-runa for /e/ i ordi bristr = prestr m. (lånord, av lat. presbyter gj. geng. prēost, jf. de Vries 1962 s.v. prestr), þina = þenna pron.
akk. sg. m. og is = es ‘då’, og me kann trygt ganga ut frå at det er fonologisk skilnad på /æ/ og /e/ her.
2) Ein del yngre enn Stavanger III er runeinnskriftene i Maeshowe på Orknøyane, som det er vanlegt å datera til kring midten av 1100-talet (sjå Bar- nes 1994, serleg s. 40–43). Ei av desse innskriftene, nr. 9 hjå Barnes (1994 s. 95–102), hev namnet Erlingr skrive med løynrunor. Innskrifti nemner ei viss ingibiorh·hinfahra·æhkia, d.e. Ingibjǫrg, hin fagra ækkja ‘Ingebjørg, den fagre enkja’, som ristaren rimeleg nok hev vore hugteken i, framleis at mǫrhk·kona·hæfer·faret·lu(t)inher, d.e. mǫrg kona hæfer faret lút inn hér
‘mang ei kona hev gjenge lut inn her’. Innskrifti hev klåre seksuelle under- tonar, og ristaren kann vel ha havt sine grunnar til å dylja namnet sitt med løynrunor. (Rett nok meiner Barnes at bruket av løynrunor her er del av eit større upplegg i Maeshowe der ristarane hev vilja syna fram runekunna si.) Fyrste teiknet i namnet hev formelen 2/4, d.e. fjorde runa i den andre radi, som er a-runa i den yngre futharken, og attåt er staven på løynruna forsynt med ein kryssande kvist, frå vinstre opp til høgre, som i langkvistvarianten av a (ᛅ), som elles i innskrifti er det teiknet som er nytta for æ, medan stutt- kvistvarianten av a (ᛆ) stend for a. Her må me då dechiffrera løynrunone som ærlikr (Barnes 1994 s. 99). Barnes vil helst ikkje spekulera, men han meiner det er «a faint chance that No. 9 records the name of Erlingr skakki» (Barnes 1994 s. 101). Eg vil segja det so sterkt som at det er all grunn til å tru at det er Erling Skakke som hev rist namnet sitt her. Erlingr høyrer ikkje til dei vanle- gaste namni i Noreg og på Island på denne tidi (sjå Lind sp. 240), og me veit av Orknøyingesoga at Erling Skakke var på Orknøyane i samband med krossferdi han gjorde i lag med Ragnvald jarl til Jorsal, som sette ut frå øyane sumaren 1151 (sjå Orkneyinga saga, kap. 86). Sogone veit å fortelja at Erling var glad i kvende, m.a. hadde han fire frillesøner med tri ulike kvende (Heimskringla, soga um Magnus Erlingsson, kap. 30), og då er det ikkje uventande at han kunde leggja sin elsk på den fagre enkja Ingebjørg medan han gjekk ikring på øyane og venta på bør til jorsalferd. Dette er ikkje noko hovudpoeng her, men eg meiner ein ikkje skal vera so rædd for å knyta namn i runeinnskrifter til historiske personar. Me lyt hugsa på at det ikkje var so mange den gongen som fekk høve til å setja litterære spor etter seg. Forutan i ærlikr nyttar inn- skrifti den nye æ-runa (langkvistvarianten av a) i ordi æhkia = ækkja f. ‘enkja’
(< urn. *ainakijōn, jf. Bjorvand & Lindeman 2019 s.v. enke) og hæfer = hæfer (pres. til hafa), båe i samsvar med ordsoga, men innskrifti hev ingi døme på e anna enn i utyngd staving (hæfer, faret).
3) Frå Torpo kyrkja i Hallingdal er det varveitt ei innskrift som fortel um kven som lét reisa denne kyrkja (N 110). Uppføringi av kyrkja er sett til tidi 1150–75 (NIYR II s. 108), og innskrifti vart etter alt å døma laga i same bilet.
Millom deim som lét reisa kyrkja, er nemnd ein viss ælikr = Ælli[n]gr i fyrste lina. Som i Maeshowe er langkvistvarianten ᛅ i denne innskrifti nytta konse- kvent for æ, medan stuttkvistvarianten ᛆ stend for a. I tillegg til den utvitydige æ-vokalen hev me her eit tidlegt døme på assimilasjon av rl til ll i namnet Erlingr, som i manuskript med latinske bokstavar er funne fyrst um lag 1300 (sjå Lind sp. 241; NPL s.n. Elling). Dette vert soleis eit døme på at munnlege variantar hadde lettare for å slå gjenom i runeskrift enn i latinsk skrift. Forutan ælikr hev innskrifti æ i pret. gærþi = gærði (for eldre gørði < urn. 3. sg. pret.
*garwiþē, jf. Bjorvand & Lindeman 2019 s.v. gjøre), men e i pronomenet þesa
= þessa (akk. sg. f.), båe i samsvar med ordsoga (meir um det sistnemnde ordet nedanfor).
4) I ei innskrift frå Hurum kyrkja (N 564), som kann daterast nokolunde sikkert på bakgrunn av innhaldet, møter me namnet Erlingr tvo gonger.
Mange av teikni er vande å lesa, men innskrifti kann lesast soleis: þ(a) (⁞) um (⁞) þat (⁝) su(mar) (⁝) .... (:) þæir : brøþr : ællingr (:) (o)k : auþun : hokoa : til : kirkiu : þessar : er : ærlinkr : i(a/æ)... ...(l) : i · niþar:ose (⁞). Aslak Liestøl (i NIYR V s. 174) fyller ut og tolkar dette som (i mi normalisering): þá um þat sumar [léto] þæir brǿðr Ællingr ok Auðun hoggva til kirkju þessar er Ærlingr j[arl fel]l í Niðaróse ‘Den sumaren lét brørne Elling og Audun hogga til denne kyrkja då Erling jarl fell i Nidaros’, d.e. i 1179. Her er det æ i namnet Ællingr/Ærlingr båe gongene (men både assimilert og uassimilert rl), men e i pronomenet þessar (gen. sg. f.). Eg kjem som sagt attende til dette pronomenet nedanfor.
5) Noko yngre enn dei tvo sistnemnde kyrkjeinnskriftene er truleg inn- skrifti frå Frogner kyrkja i Sørum på Romerike (N 22), som Magnus Olsen set tentativt til um lag 1200 eller litt fyre (NIYR I s. 54). Ikkje so ulikt dei fyrre innskriftene fortel denne både um byggmeisteren (rett nok anonymt) og kven som stod attum byggjingi av kyrkja: [g]uþ · sihni þen man er gerþe auk þen er gera let þat e(r ellingr lo[....], d.e. [G]uð signi þenn mann er gerðe, auk þenn er gera lét, þat er Ellingr lo[gmaðr?] ‘Gud signe den mannen som gjorde (kyrkja), og den som lét (henne) gjera, det er Ellingr lagmann (?)’.7 Her er det
7 Magnus Olsen (NIYR I s. 53) fyller ut med farsnamnet Loftsson og meiner å ha ein viss stud- nad for dette i dei for det meste ulesande runone. Han avviser (s. 54) at det kann dreia seg um den ellinger logh ᛉ [= maðr] a raumariki som er nemnd i 1266 i samband med ei grensetilmåting millom gardane Frogn og Bjerke på Follo og seinare (som erllinger loghmadr) kring 1270 i ei avgjerd um riksgrensa (sjå tilvisingar i NIYR), m.a. med grunngjevingi at eit logmaþr eller lohmaþr ikkje synest å høva med restane av innskrifti. Likevel er mannsnamnet Loftr (Loptr) sjeldsynt i Noreg (sjå Lind sp. 747), og det er freistande å sjå den nemnde lagmannen som byg- gjar her. I so fall må kyrkja vera ein del år yngre enn ein hev rekna med.
ikkje bruka anna enn stungi i-runa (d.e. e) både for etymologisk /e/ (partikke- len er, pres. e(r) og /æ/ (gerþe, gera, mogeleg òg þen), men i dei sistnemnde tilfelli (med historisk /æ/) kann òg rotvokalen vera analogisk (sjå ovanfor um verbet gera). I alle høve kann ikkje denne innskrifti nyttast til å segja noko um etymologien til Erlingr, her skrive ellingr.
6) Endeleg finn me namnet Erlingr i ei innskrift frå Hegge kyrkja i Valdres (N 78). Kyrkja vart truleg reist tidleg i det 13. hundradåret, og innskrifti lyt vera yngre enn det. Her er namnet skrive ælæng:r, d.e. Æll-. Attåt assimilasjo- nen av rl til ll som i innskriftene frå Torpo og Hurum gjev skrivemåten med æ i etterleden «et utpreget folkelig, ikke-litterært inntrykk», som Magnus Olsen skriv (NIYR I s. 221), men jf. rimi på -lengr i skaldediktingi (sjå ovanfor). Det viktugaste i vår samanheng er likevel at den fyrste vokalen her òg er skriven æ, medan stungi i-runa (e) er nytta i pronomenet þesar = þessar (akk. pl. f.).
So til dei relevante dømi på namnet Erlendr:
7) Den eldste av dei tvo innskriftene frå Gjerde kyrkja (N 271) lyder arlantr : ris(t) : runar : þisa(r) aftir : alui : faþur, d.e. Ærlændr r[æ]ist rúnar þessar æftir Ǫlvi fǫður ‘Erlend riste desse runone etter Olve, far (sin)’. Som Magnus Olsen peikar på (i NIYR IV s. 4), vert a-runa ᛆ (stuttkvistvarianten) i denne innskrifti, som i innskrifti på steinkrossen i Stavanger (N 252, sjå ovanfor), nytta «som tegn også for omlydsvokalen æ̆». Det ser me i preposisjonen aftir
= æftir og i namnet arlantr = Ærlændr, med æ i både fyre- og etterleden, som høver grant til skrivemåten i DG 8 II, medan þisa(r) gjev att pronome- net þessar (akk. pl. f.). Etter Magnus Olsen (i NIYR IV s. 3) var det W. F. K.
Christie som fyrst (i 1837) peika på at denne Erlend måtte vera identisk med den Erlendr ór Gerði som er umtala i kongesogone (jf. ovanfor). Erlend var, i lag med Aslak frå Finnøy i Ryfylke, førar for bøndene frå vestlandsfylki som stridde mot Olav Haraldsson i 1030. Både Erlend og Aslak fall på Stiklestad.
Olsen skriv at denne identifiseringi «synes å hvile på bærekraftig grunnlag», og Gjerde-innskrifti må då vera eldre enn 1030, truleg ein god del år eldre.
Interessant i vår samanheng er òg at denne Erlend frå Gjerde etter Heims- kringla (III s. 323) var farfars farfar til Erling Skakke. Det kunde peika på ein etymologisk samanheng millom dei tvo namni, eller i minsto at folk i norrøn tid meinte at dei tvo namni hadde same fyreled, noko som ikkje er so merkelegt med tanke på formi deira (Ærlændr og Ærlingr); det fanst ikkje andre namn med same framljod. Um det verkeleg er ein etymologisk samanheng, skal me koma attende til.
8) Namnet Erlendr er òg nemnt i ei innskrift på eit gravminne frå Ber- genhus (N 287), som er fragmentarisk, men der ein kann lesa at þo(r(b)erker erlens son = Þorbergr Erlendsson lét leggja (el.dil.) steinen etter […]nuo(ro ko(no sna, d.e. truleg [Gun]nvǫro kono s[í]na. Det vert òg venteleg sagt at årtiddagen hennar er þri mnottom æftir b(o)[…], þrim nóttom æftir Bó[tolfs-
messu]. Lind (sp. 1144) identifiserer denne Torberg med den bror av erkebiskop Øystein Erlendsson († 1188) som er nemnd i Arnmœðlingatal i B-versjonen av Fagrskinna (s. 39117), av Magnus Olsen umtala som «en høist rimelig formod- ning» (NIYR, bd. 4, s. 46), og innskrifti er i so fall frå andre helvti av 1100- talet. I alle fall er det interessant at far til Torberg og erkebiskop Øystein, som altso heitte Erlend, var ein etterkomar av Erling Skjalgsson: Han var dottersons son av Torberg Arnesson, kong Olav Haraldssons mann, og Astrid, dotter av Erling Skjalgsson. Med andre ord fær me endå eit indisium på ein samanheng millom namni Erlingr og Erlendr, og fyrekomsten av namnet Þorbergr nære ved Erlingr styrkjer gissingi um at båe namni fylgde denne ættleggen; dei var statusberande namn i ætti som det galdt å nytta upp att. Når det gjeld skrive- måten i innskrifti frå Bergenhus, må det nemnast at stuttkvistvarianten av a (ᛆ) her vert nytta for a (sna = s[í]na), medan langkvistvarianten (ᛅ) vert nytta for æ (æftir = æftir), som er vanleg i millomalderen (Seim 2013 s. 173). For e vert stungen i nytta (d.e. ᛂ). Det er evsamt um det er fonologisk skilnad på /e/
og /æ/ her, for æ-runa er berre funni i det nemnde æftir, medan e-runa er nytta både i konjunksjonen en og i fyrrtidsformi gerþi, båe ord der me skulde venta /æ/ etymologisk (men jf. ovanfor um pret. gærði/gerði), forutan på båe stader i namnet Erlendr. At det ikkje synest vera skilnad millom /e/ og /æ/ i denne inn- skrifti, høver med at ho er frå Bergen i det nordvestlendske målvaldet, jf. det same tilhøvet i den gamalnorske homilieboki (sjå ovanfor).
9) Ei innskrift på eit runekjevle frå Trondheim (N A162 = N 825), datert til ca. 1225–75, hev attåt namnet ælæt(r = Ællæ[n]dr òg skrivemåten þisar = þessar (akk. pl. f.), rett nok med ei litt usikkert lesi i-runa (Hagland (ms.) s.
[93]). Dette minner um tilhøvet i innskriftene frå Torpo, Hurum og Hegge.
Som sagt kjem eg attende til rotvokalismen i dette pronomenet nedanfor.
For å uppsummera: I alle desse innskriftene nær på tvo – innskrifti i Frog- ner kyrkja og på gravminnet frå Bergenhus – er framljoden i namni Erlingr og Erlendr skriven med runeteikn som svarar til æ (d.e. ᛆ = a eller ᛅ = æ) og ikkje med teikn som svarar til e (d.e. ᛁ = i eller ᛂ = e), som me kunde venta dersom namni hadde upphavleg /e/ (av urn. *Erl-). I dei same innskriftene er det dessutan andre døme på både stutt e og æ, som synest vera korrekt bytte etymologisk. Det peikar på at det var fonologisk skilnad på dei tvo vokalane på tidi då innskriftene vart riste. Det gjeld i Stavanger III, som hev bristr = prestr m., þina = þenna pron. akk. sg. m. og is = es ‘då’, men aft = æft prep.
forutan arlik; i Torpo, som hev þesa = þessa pron. akk. sg. f., men gærþi = gærði pret. forutan ælikr; i Hurum, som hev þessar = þessar pron. gen. sg. f., men ællingr og ærlinkr; i Hegge, som hev þesar = þessar pron. akk. pl. f., men ælæng:r; i Gjerde, som hev þisa(r) = þessar pron. akk. pl. f., men aftir
= æftir prep. (og arlantr); og i Trondheim, som hev þisar = þessar pron. akk.
pl. f., men ælæt(r. Innskrifti frå Maeshowe hev berre døme på historisk stutt
æ, ikkje e, d.e. i æhkia = ækkja og hæfer = hæfer attåt ærlikr. Når eg likevel hev teke med denne innskrifti, er det av di alle desse æ-ane er historisk korrekt plasserte, og av di ei samla vurdering av innskriftene frå Maeshowe peikar på at det er fonologisk skilnad på /e/ og /æ/ i deim.
Michael Barnes (1994 s. 56) nemner distribusjonen av ᛅ = æ og ᛂ = e (evt. ᛁ
= i) i Maeshowe-innskriftene under «Orthography» og hevdar litt bakvendt at
«[h]istorical /e/ and /æ/ are consistently written ᛅ [d.e. æ] except in menn ‘men’, er ‘is’, er ‘who’, ‘which’, ek ‘I’, þenna ‘this’, þessar, þessum ‘these’, vel ‘well’».
Det bisnelege er at so godt som alle desse ordi hev historisk /e/, og ᛂ = e eller ᛁ
= i er det ein då skulde venta. Um ein gjeng nøgje gjenom materialet i Barnes’
bok,8 finn ein at det same gjeld dei ordi som er skrivne med ᛅ = æ: So godt som alle dei hev historisk /æ/. Det gjeld i desse ordi (talet i parentes viser til innskriftsnummer i Barnes’ bok): sæhe = sæge, pres. 1. sg. (4), sæhia = sægja, pres. 3. pl. (8), hæltr = hældr adv (4, 23), æn = æn (4), æhkia = ækkja f. (9), hæfer = hæfer, pres. 3. sg. (9), hælhe = Hælge (av *Hæilgi) (10), hærmuntr = Hærmundr (19), igikærþ = I[n]gigærð(r) (21), hænar = hænnar (23), sæm = sæm (23) og mtsæilia = m[a]tsælja (24). Truleg kann trænil- ≈ Trandil- (20) leggjast til her, attåt ærlikr = Ærli[n]gr (9). Etymologisk /e/ er derimot skri- ven e eller i: ir = er, pres. (1, 20), er = er, pres. (20, 25, 27), er = er ‘som’ (4, 20x2, 26, 27), ir = er ‘som’ (8), ek = ek (4). Her kann venteleg det lånte namnet binitikt = Benedikt (22) leggjast til.
Dei einaste problematiske ordi i Maeshowe-innskriftene er nom. pl. av maðr
‘mann’, som er skrive både min (14) og mæn (23), adverbet vestan (historisk e), som er skrive uæstan (20), og preposisjonen með (historisk e), som er skri- ven mæþ (20). Det er interessant at desse ordi òg høyrer med til undantaki til at vokalane e og æ er historisk korrekt bytte i DG 8 II. Der er formi menn nytta konsekvent (27 gg.), mot venta *mænn, likeins væst- (27 gg.) mot venta *vest-;
prep. með vert vanlegvis skriven med e, men det er tri døme på mæð i ein stutt passasje (Benediktsson 1964 s. 83–86). Med andre ord ligg den konklusjonen nære at skiftingi millom ᛂ = e (evt. ᛁ = i) og ᛅ = æ i Maeshowe-innskriftene speglar ein fonologisk skilnad millom /e/ og /æ/ i talemålet åt ristarane lik den skilnaden me kann observera i DG 8 II.
Ei sak for seg er skrivemåten av former av demonstrativpronomenet sjá/
þessi ‘denne’, som ikkje er konsekvent i Maeshowe-innskriftene. Det gjeld akk. pl. f. þessar (alltid i samanstellingi rúnar þessar), som er skrivi både þesar (2, 15, 16), þisar (7, 20) og þæs(a)r (17), þæsar (18), dat. sg. m. þessum, som er skrivi þisum (28), og akk. sg. m. þenna, som er skrivi þæ(n)a (22). I dette tilfellet er det ikkje beinkløyvt å segja kva vokal ein skulde venta, for det
8 Eg ser burt frå ord som er vande å lesa eller tolka, t.d. tilnamnet harþeksi i innskrift nr. 19 (sjå Barnes 1994 s. 142 ff.).
er berrsynt at dette pronomenet hev gjenge gjenom fleire umgangar med analo- gisk umlaging, men etter alt å døma er e mest upphavleg her (frå gen. sg. m./n.
þessa, laga etter gen. sg. m./n. þess til sá ‘den’). Dette vert studt av skrivemåten av dette pronoment i alle dei norske innskriftene som er hermde ovanfor (þina i Stavanger III, þesa i Torpo, þessar i Hurum, þesar i Hegge, þisa(r) i Gjerde og þisar i Trondheim), og dessutan av at formene av pronomenet þessi alltid er skrivne med ‹e› i DG 8 II (þenna, þetta, þessi o.fl., sjå Hreinn Benediktsson 1964 s. 85–86). Skrivemåtane med e eller i er òg dei mest frekvente i Maes- howe (6 døme på e/i mot 3 døme på æ).
Etymologien åt Erlingr og Erlendr
All evidensen eg hev lagt fram ovanfor, styd at dei eldste formene av namni Erlingr og Erlendr i norrønt mål er Ærlingr og Ærlændr med æ (i Ærlændr òg i etterleden). Det tyder at den tradisjonelle uttydingi av Erlingr (og Erlendr hjå sume granskarar) som avleidt av tittelen jarl (< urn. *erla-) ikkje kann vera rett, i alle fall ikkje um desse namni skal vera ljodrett framvaksne i nordisk.
Då skulde me ha venta *Erlingr alt i dei eldste kjeldone (evt. *Irlingr med eldre i- ljodbrigde). Derimot høver den eldre formi Ærlændr godt med at dette namnet skal vera eit proprialisert adjektiv norr. *erlendr, *ørlendr; den fyrste æ-en må då vera avrunda (delabialisert) ø, medan den andre er i-ljodbrigd a (*-landija-). For namnet Erlendr kann me soleis velja å slå oss til ro med den tradisjonelle uttydingi.
No kunde det tenkjast at båe desse namni var lånte frå kontinentet, som sume granskarar hev orda um (m.a. Otterbjörk 1979 s. 87); i so fall kunde /æ/-en i framljod vera ei litt tilfelleleg fonetisk attgjeving av vokalkvaliteten i formi i långjevarspråket, jf. det som er sagt ovanfor um lånordi guðspæll og klærkr. Otterbjörk (loc.cit.) peikar på ght. Eriland for Erlendr (sv. Erland), ei tilknyting som er nemnd alt hjå Naumann (1912 s. 45), men som Janzén (1947 s. 165, fotnote 300) skriv, kann ikkje det vera rett, av di Eriland er ein variant til Hariland og høyrer til stomnen germ. *harja- ‘hèr’, noko Naumann (loc.cit.) òg er på det reine med. Når det gjeld Erlingr, skriv Janzén (1947 s. 70) derimot at «[m]an kan kanske våga räkna med att namnet är inlånat från kontinen- ten eller åtminstone stått under inflytande av sådana kontinentalgerm. former som Erlunc, Ærilunc, Erling, vilka torde innehålla en mot jarl svarande fhty.
form». Eg kann ikkje sjå anna enn at dei nemnde tyske formene òg lyt førast attende på germ. *harja-, i minsto fører Förstemann (1900 s. 466 f.) upp formi Herilunc attved Erlunc og Erling, og han viser til motsvar i nht. Herling. Det er dessutan eit poeng at sjølve utbreidingi åt namnet Erlingr peikar burt frå at det
skulde dreia seg um eit lån: Dersom namnet Erlingr kom frå tysk, skulde me venta å finna det i det landet som ligg millom Tyskland og Noreg, d.e. i Dan- mark. (Eit slikt mynster finn me t.d. ved namnet Harald, som må vera lånt inn i norsk gjenom dansk frå kontinentet, sjå Janzén 1947 s. 78 og sidan Kousgård Sørensen 1958 s. 246 f.) At namnet Erlingr ikkje finst i Danmark frå gamalt av, er ei vektig innvending mot lånehypotesen, og det er mest rimelegt å sjå norr.
Erlingr isolert frå dei – rett nok liknande – tyske namneformene.
Um me ser burt frå lån, er det likevel grunn til å spyrja um det kann vera ein etymologisk samanheng millom namni Erlingr og Erlendr, etter di det finst genealogiske samband millom dei tvo namni. Eg hev alt nemnt at Erling Skakke var tippoldebarn av Erlend frå Gjerde,9 og at Erlend, far til erkebis- kop Øystein, sameleis var tippoldebarn av Erling Skjalgsson. Eit endå ster- kare prov på namnesamband er det når orknøyjarlen Erlend Torfinnsson hadde sonen Erling (attåt Magnus jarl den heilage, sjå Orkneyinga saga, kap. 34). For å kunna svara på um det er ein etymologisk samanheng, må me vurdera alter- native etymologiar for Erlingr. Framljoden æ må, som alt nemnt, mest truleg ganga attende på ein i-ljodbrigd a. Dette ljodbrigdet må vera valda av i-en i etterfestet, anten dette skal analyserast som -ling- eller berre -ing-; i det fyrste tilfellet vert Erlingr ein parallell til minkingsord som gæslingr (til gás), kett- lingr (til kǫttr) og kiðlingr (til kið; sjå Torp 1909 § 36), i det andre til tilhøyr- sleord som strendingr (til strǫnd) eller her òg minkingsord som eskingr (‘fint driv’, til aska, sjå op.cit. § 43). Etter di det er vandt å finna ei rot *arl- som høver, ser det ut til at me må analysera namnet som ei -ling-avleiding til ei rot
*ar-; minkingsordi på -ling- er elles òg mykje vanlegare enn dei tilsvarande på -ing- i norrønt mål, og eit minkingsord høver godt som semantisk utgangs- punkt for laging av eit fyrenamn. Det som då ligg nærast å knyta namnet til, er ordet og namneelementet ǫrn ‘ørn’, som finst både som usamansett person- namn Ǫrn og som vanleg fyreled i norrøne personnamn, i Arnfinnr, Arnkell, Arnórr, Arnbjǫrg, Arndís og fleire, dessutan Ǫrnulfr (med u-ljodbrigde pga.
etterleden, sjå Kock 1896 s. 252).
Her kann det synast vera eit problem at namnet Erlingr ikkje hev nokon n; ein skulde venta *Ærnlingr av Arn-. Dette kunde koma av at n-en hev falle burt i stoda millom tvo andre konsonantar (sjå Noreen 1923 § 291, 9), jf. at slikt n-burtfall ligg fyre i nokre andre namn på Arn-, t.d. Ar(n)bjǫrn, Ar(n)móðr og Ar(n)viðr, men formene utan n her er gjerne ein god del yngre (sjå Lind s.nn.).
Ei alternativ, meir truleg uttyding er at n-en aldri hev vore der, jf. at ǫrn hev ei sideform ari, både som appellativ og i mannsnamnet Ari. Dette ordet for ‘ørn’
9 Men dette kann vera tilfellelegt. P. A. Munch meinte til dømes at Erling Skakke hadde namnet sitt frå Erling Skjalgsson, som han då skulde vera ein kognatisk etterkomar av (sjå Koht 1926).
Det kann me ikkje vita, men utrulegt er det ikkje med tanke på fråstandet frå Sola til Gjerde.
er ein gamal n-stomn i indoeuropeisk (germansk an-stomn), og ari er då det me skulde venta i norrønt mål (som hani). Når det hev kome upp ei sideform ǫrn, heng det saman med at det var ljodsprang (Ablaut) i suffikset (germ. -ō(n)-, -an-, -n-), og at former med nullstiget av suffikset, -n-, hev vorte reanalyserte til å ha ein annan struktur der n-en var ein fast del av ordet. Med utgangspunkt i m.a. akk. sg., germ. *ar-n-um hev det vorte laga ein ny u-stomn, germ. *arnu-
> norr. ǫrn (sjå Bjorvand og Lindeman 2019 s.v. ørn). Denne nye u-stomnen måtte i samansetningar (som dei nemnde namni) få formi arn-, men varian- ten ari, der n-en motsett hadde vorte jamna burt (ny obl. sg. ara), måtte få ein samansetjingsstomn urn. *ara- og ein tilsvarande avleidingsstomn *ar-, som i eit urn. *Ar-linga- kunde gjeva norr. Ærlingr. Ein tilsvarande vokster hev me i norr. bjǫrn m. ‘bjørn’, det òg ein upphavleg an-stomn som hev vorte umlaga til u-stomn (Bjorvand og Lindeman 2019 s.v. bjørn), der ein attved den vanlege samansetjingsstomnen bjarn- i t.d. bjarndýr n. ‘isbjørn’, bjarn- feldr m. ‘bjørnfeld’ o.fl. hev den eldre stomnen ber- i samansetningane berfjall
‘bjørnfeld’ (Vǫlundarkviða 10), berharðr ‘bjørnhard’ (Atlakviða 38) og ber- serkr (Haraldskvæði 8, sjå IED s.v.),10 dessutan i avleidingi bersi m. ‘hann- bjørn’ (< germ. *bersan-, jf. de Vries 1962 s.v. bersi, bessi). Her er det tydelegt at an-stomnformene på ber- er eldre enn u-stomnformene på bjarn-, m.a. er samansetningane med ber- berre funne i poesien. Ei tilsvarande utbreiding hev formi ari (sjå IED s.v.).
Um ein legg *Arn-linga- eller (meir truleg) *Ar-linga- til grunn, vert tydingi den same: ‘liten ørn’. Dette gjev isolert sét ikkje so god meining som aristo- kratisk mannsnamn, men kann henda ligg det i diminutivet ein kjælande eller heidrande funksjon, jf. at eit diminutivisk l-suffiks skal ha vore nytta på same måten i norr. Áli, Óli og Sǫrli (sjå Janzén 1947 s. 58 f.). Ein kunde alternativt tenkja seg at Erlingr var ei upphavleg tilhøyrsle- eller ættesambandsnemning og tydde ‘som høyrer til el. ættar frå *Arnu-/*Aran-’, jf. ættenemningar som Sturlungar og Ynglingar (av Sturla og Yngvi). Både Ståhle (1946 s. 81–99) og Kousgård Sørensen (1984 s. 52–67) hev derimot avvist at namnelagingane på -(l)ing- og -ung- i nordisk kann ha vore eigenlege patronymika, som ein finn på vestgermansk, serskilt frisisk, umråde, av di det ikkje er råd å påvisa ein slik genealogisk samanheng og heller ikkje avleidingar til dei vanlegaste mannsnamni. Ståhle (1946 s. 94) peikar m.a. på at det er sjeldsynt at grunn- ordet i namni på -ing- og -ung- kann knytast til eit velkjent personnamn; dei einaste frå gamalsvensk er Arung, Karlung, Svenung (òg Svening, SMPs), Tob-
10 Det hev vore ein del usemja um etymologien åt berserkr. Sume hev i ber- vilja sjå adjektivet norr. berr ‘berr, naken’, men det gjev ikkje meining – kva skulde ein berr serk vera? Dessutan er det til alt yvermål tydelegt av Haraldskvæði, str. 8, der berserkir er nemnde i same andedrag som ulfheðnar ‘ulveskinn’, at det dreiar seg um krigarar som er klædde i dyreskinn eller som vert jamførde med ville dyr.
bung (Ståhle: Tubbung) og Ylving. Ståhle kastar so fram ein tanke um at «[d]et är dock icke otänkbart, att namn som Karlung og Svenung från början varit hedrande binamn med betydelsen ‘han som uppträder som en karl, sven’», men at ein etterrøknad av dette lyt venta til alle gamalsvenske personnamn er publiserte. Um Ståhle skulde ha rett i hypotesen sin um heidrande tilnamn på -(l)ing- og -ung-, vilde norr. Erlingr fint kunna leggjast til på lista yver slike upphavlege tilnamn og vera ein parallell til serskilt gsv. Arung, likeins ‘liten ørn’, som er funne fleire gonger i gamalsvenske kjeldor, og til gsv. Ylving ‘liten ulv’ (sjå Lundgren 1886 s. 4, 6; SMP, SMPs s.n.).11
Når det gjeld sjølve formi på namnet *Ar-linga- > norr. Ærlingr, ser me at etterleden -ling- hev ført til i-ljodbrigde av fyreleden. Det peikar på at namnet hev vorte til fyre gjenomføringi av i-ljodbrigdet, det er seinast um lag 500. Det er i og for seg ikkje noko i vegen for at namnet òg kann ha kome til seinare, av di vokalskiftet i denne typen avleidingar på -(l)ing- må ha vore produktivt (gjenom analogi) lenge etter det eigenlege i-ljodbrigdet, jf. at so godt som alle ord på -ing- eller -ling- i norrønt mål hev i-ljodbrigd vokal (sjå Torp 1909 §§ 36 og 43 for døme). Her kann nemnast ættenamni norr. Arnmœðlingar og Knýtlin- gar, det fyrste um etterkomarane av ein Arnmóðr jarl som må ha livt på 900- talet (farfar til brørne Kalv, Torberg og Finn Arnessøner, som var samtidige med Olav Haraldsson, sjå Fagrskinna s. 389), og det andre um ætti åt Knútr inn ríki, Knut den mektige (ca. 995–1035); i båe desse tilfelli må den i-ljodbrigde vokalen vera analogisk. Likevel ligg det nære å rekna med høg alder for eit namn som Erlingr, då sjølve namnetypen (diminutiv av dyrenemne) ikkje synest å ha vore produktiv i vikingtidi.
Med den uttydingi av Erlingr (av ǫrn/ari) som er framlagd her, kann det vera eit upphavlegt tilnamn til liks med Erlendr, men det er ikkje råd lenger å tenkja seg at dei tvo namni hev same fyreled; eit urn. *Ar-landija- ‘frå landet åt ørnane’ (for Erlendr) gjev ikkje god meining og vilde heller ikkje gjeva det naudsynte i-ljodbrigdet. Det ser med andre ord ut til at den koplingi som seinast i norrøn tid hev hendt millom dei tvo namni, slik at ein kunde nytta deim um einannan ved uppattkalling med namneleder (det sokalla variasjonsprinsippet, sjå t.d. Janzén 1947 s. 32 ff.), er sekundær, og at dei tvo namni hev radt ulike upphav: Erlingr i eit urn. tilnamn *Ar-linga- ‘liten ørn’ el. (med Ståhle) ‘(mann) som ter seg som ein ørn’ og Erlendr i eit urn. adjektiv *oʀ-landija- ‘utlendsk’.
Det som i alle fall synest sikkert, er at desse namni ikkje kann knytast til ordet jarl, urn. *erla-, på grunn av framljoden Ærl- i dei eldste norrøne kjeldone.
11 Det er interessant i denne samanhengen at Sigvat skald nemner i ei av skaldestrofone um Erling Skjalgsson at Erling svara Olav Haraldsson, då Olav var komen um bord i skipet hans i den siste striden ved Bokn, med eit ordtøke at «ǫndurðir skulu ernir klóask» ‘andlet til andlet skal ørnar slåst’ (SkP I s. 636; jf. Heimskringla II s. 316). Det kann tenkjast at Erling (eller Sig- vat) her alluderer til Erlings namn som ‘ørnen’.
Litteratur
Barnes, Michael P., 1994: The Runic Inscriptions of Maeshowe, Orkney. Uppsala: Institutionen för nordiska språk, Uppsala universitet. (Runrön 8.)
Benediktsson, Hreinn, 1964: Old Norse short e: One phoneme or two? I: ANF 79. S. 63–104.
Bjorvand, Harald & Fredrik Otto Lindeman, 2019: Våre arveord. Etymologisk ordbok. 3. utg.
Oslo: Novus forlag.
Bugge, Sophus & Karl Rygh, 1902: Et benstykke med runeskrift fundet i Trondhjem. I: Det kgl.
norske videnskabers selskabs skrifter 1901: 4.
Fagrskinna = Fagrskinna. Nóregs kononga tal. Utg. for Samfund til udgivelse af gammel nordisk litteratur av Finnur Jónsson. København: S. L. Møllers Bogtrykkeri, 1902–03.
FGT = The First Grammatical Treatise. Utg. Hreinn Benediktsson. Reykjavík: Institute of Nor- dic Linguistics, 1972.
Förstemann, Ernst, 1900: Altdeutsches namenbuch. Bd. 1: Personennamen. Zweite, völlig umge- arbeitete auflage. Bonn: P. Hanstein’s Verlag.
Hagland, Jan Ragnar, u. år: Runer frå utgravingane i Trondheim bygrunn 1971–94. Med eit tillegg av nyfunne innskrifter elles frå byen (N774–N894). (Uprenta manuskript til Norges innskrifter med de yngre runer, bd. 7.)
Haugen, Odd Einar & Åslaug Ommundsen, 2010: Nye blikk på homilieboka. I: Vår eldste bok.
Skrift, miljø og biletbruk i den norske homilieboka. Red. Odd Einar Haugen & Åslaug Ommundsen. Oslo: Novus forlag. S. 9–33.
Hellquist, Elof, 1948: Svensk etymologisk ordbok. 3 uppl. Lund: Gleerup.
Heimskringla = Snorri Sturluson. Heimskringla. I–III. Utg. Bjarni Aðalbjarnarson. Reykjavík:
Hið íslenzka fornritafélag. 1941–51. (Íslenzk fornrit 26–28.)
Hægstad, Marius, 1922: Um maalet i Ólafs saga hins helga. Delag. samling i Uppsala, no. 8 fol. I: Olafs saga hins helga. Efter pergamenthaandskrift i Uppsala Universitetsbibliotek, Delagardieske samling nr. 8ii. Utg. Oscar Albert Johnsen. Kristiania: Den Norske Historiske Kildeskriftkommission / Jacob Dybwad. S. xxviii–li.
IED = An Icelandic–English Dictionary. Red. Richard Cleasby & Gudbrand Vigfusson. 2. utg.
ved William A. Craigie. Oxford: Clarendon Press. 1957.
Imer, Lisbeth M., 2017: Peasants and Prayers. The inscriptions of Norse Greenland. Odense:
University Press of Southern Denmark. (Publications from the National Museum, vol. 25.) Janzén, Assar, 1947: De fornvästnordiska personnamnen. I: Personnamn. Red. Assar Janzén.
Stockholm: Albert Bonniers Förlag / Oslo: H. Aschehoug & Co.s Forlag / København: J. H.
Schultz Forlag. (Nordisk kultur 7.) S. 22–186.
Jónsson, Finnur, 1921: Norsk-islandske kultur- og sprogforhold i 9. og 10. årh. København:
Andr. Fred. Høst & Søn.
Kock, Axel, 1896: Fornnordisk språkforskning. I: ANF 12. S. 241–269.
Koht, Halvdan, 1926: Erling Skjalgsson. I: Norsk biografisk leksikon 3. S. 577–581.
Kousgård Sørensen, John, 1958: Danske bebyggelsesnavne på -sted. København: G. E. C. Gads forlag. (Navnestudier udg. af Stednavneudvalget 1.)
— 1984: Patronymer i Danmark 1. Runetid og middelalder. København: Akademisk forlag.
(Navnestudier udg. af Institut for navneforskning 23.)
Leg. saga 1849 = Olafs saga hins helga. En kort Saga om Kong Olaf den hellige fra anden Halv- deel af det tolfte Aarhundrede. Efter et gammelt Pergaments-Haandskrift i Universitets - Bibliotheket i Upsala, tilligemed et Anhang, indeholdende Brudstykker af et endnu ældre Haandskrift af samme Konges Saga i Det norske Rigsarkiv, samt Anmærkninger, Ord- og Navne-Register. Utg. R. Keyser & C. R. Unger. Christiania: Feilberg & Landmarks Forlag, 1849.
Leg. saga 1922 = Olafs saga hins helga. Efter pergamenthaandskrift i Uppsala Universitetsbi- bliotek, Delagardieske samling nr. 8ii. Utg. Oscar Albert Johnsen. Kristiania: Den Norske Historiske Kildeskriftkommission / Jacob Dybwad, 1922.
Lex.poet. = Lexicon poeticum antiquæ linguæ septentrionalis / Ordbog over det norsk-islandske skjaldesprog. Oprindelig forfattet af Sveinbjörn Egilsson. Forøget og påny udgivet for Det Kongelige Nordiske Oldskriftselskab ved Finnur Jónsson. 2. utg. København, 1931.
Lundgren, M. F., 1886: Om fornsvenska personnamn på -ing och -ung. Stockholm: Isaac Mar- cus’ Boktr.-Aktiebolag.
Magnússon, Ásgeir Blöndal, 1989: Íslensk orðsifjabók. [Reykjavík]: Órðabók Háskólans.
Munch, P. A., 1857: Om Betydningen af vore nationale Navne tilligemed Vink angaaende deres rette Skrivemaade og Udtale. I: Norskt Maanedskrift. Bd. 3. Utg. P. A. Munch. Christiania:
Chr. Tønsbergs Forlag.
Naumann, H., 1912: Altnordische Namenstudien. Berlin. (Acta Germanica. Hrsg. von R. Hen- ning. Neue Reihe. 1.)
Nordberg, Stig Olsson, 1926: Fornsvenskan i våra latinska originaldiplom före 1300. I. Uppsala:
Almqvist & Wiksell.
Noreen, Adolf, 1923: Altnordische grammatik I. Altisländische und altnorwegische grammatik (laut- und flexionslehre) unter berücksichtigung des urnordischen. 4. utg. Halle (Saale): Max Niemeyer.
NSL = Norsk stadnamnleksikon. Red. Jørn Sandnes & Ola Stemshaug. 4. utg. Oslo: Det Norske Samlaget. 1997.
Orkneyinga saga. Utg. Finnbogi Guðmundsson. Reykjavík: Hið íslenzka fornritafélag. 1965.
(Íslenzk fornrit XXXIV.)
Otterbjörk, Roland, 1979: Svenska förnamn. Kortfattat namnlexikon. 3. utg. Stockholm: Esselte studium. (Skrifter utg. av Svenska språknämnden 29.)
Seim, Karin Fjellhammer, 2013: Runologi. I: Handbok i norrøn filologi. Red. Odd Einar Haugen.
2. utg. [Bergen]: Fagbokforlaget. S. 128–193.
Skj. = Den norsk-islandske skjaldedigtning. Red. Finnur Jónsson. 1–2. A. Tekst efter håndskrif- terne. B. Rettet tekst. København og Kristiania: Gyldendalske Boghandel / Nordisk Forlag, 1912–15.
SkP = Skaldic Poetry of the Scandinavian Middle Ages. I–. Turnhout: Brepols, 2007–.
Spurkland, Terje, 2005: I begynnelsen var fuþark. Norske runer og runeinnskrifter. [Oslo]:
Landslaget for norskundervisning (LNU) / Cappelen Akademisk Forlag.
Ståhle, Carl Ivar, 1946: Studier över de svenska ortnamnen på -inge på grundval av undersök- ningar i Stockholms län. Uppsala. (Skrifter utg. av Kungl. Gustaf Adolfs akademien 16.) Torp, Alf, 1909: Gamalnorsk ordavleiding. I: Gamalnorsk ordbok med nynorsk tyding. Utg.
Marius Hægstad & Alf Torp. Kristiania: Det Norske Samlaget. S. xxviii–lxxi.
de Vries, Jan, 1962: Altnordisches etymologisches Wörterbuch. 2. utg. Leiden: Brill.
Vágslid, Eivind, 1930: Norsk navnebok. Døypenovn med tydingar. Oslo: Noregs Boklag.
Summary
KLAUS JOHAN MYRVOLL
The importance of distinguishing e and æ: On the origins of the Old Norse men’s names Erlingr and Erlendr
This article discusses the etymology of the Old Norse men’s names Erlingr and Erlendr, and also the merger of short /e/ and /æ/ in Old Norse (particularly Old Norwe- gian). A widespread etymology of the names Erlingr and Erlendr derives them from the common noun jarl m. ‘earl’, Proto-Scandinavian *erla-. A thorough analysis is made of the spellings of these names in the earliest extant Old Norse sources, in order
to decide whether their initial vowel – decisive to the etymology – was in fact /e/ or /æ/ before the coalescence of these two short vowels into classical Old Norse /e/ (the spelling used in normalised Old Norse). This investigation includes all instances of the names in eddic and skaldic poetry, runic inscriptions, and one of the most extensive early Old Norwegian prose texts from the 13th century, the Legendary Saga of St Olaf in DG 8 II, which clearly distinguishes short /e/ from short /æ/ phonologically. The analysis reveals that the initial vowel of both names was in fact an original /æ/, the outcome of i-umlaut of Proto-Scandinavian a. This makes the jarl etymology, which prescribes an original /e/, impossible.
From this it follows that the name Erlendr should be given an alternative explana- tion as an original byname *ørlendr ‘outlandish’, ‘foreign’, an etymology that has had its proponents before. For the name Erlingr, on the other hand, a new interpretation is proposed, deriving it from Old Norse ǫrn/ari m. ‘eagle’, with the diminutive suffix -linga-. According to this hypothesis, the name, which in Proto-Scandinavian would have had the form *Arlinga- or (less probably) *Arnlinga-, depending on which of the forms ari or ǫrn served as its basis, has the literal meaning ‘little eagle’. This should most likely be understood as an honorific use of the diminutive, denoting ‘the one who acts like an eagle’, for which there are parallels in the Old Swedish names Arung, also
‘little eagle’, and Ylving, meaning ‘little wolf’.
