COGITATIONES DE

£ ^{y (Ρ D.}

COGITATIONES DE

VERITAT1BUS

SENSUUM, RATION1S

ET

F1D Ε I.

Qtiarum

Partem Secundam,

Venia Amphff. Facult. Ρ biloj. UpJaL PRjESIDE

DOCT. PETRO NICOLAO

CHRISTAERNIN,

Log. et Metaph. PROF. Reg. et Ord.

PRO GRADU

Publica cenfura fubmittit

PETRUS K MÖLLER,

Veftmannus.

In Aud. Guft Maj. D. xin, Decembr. mdcclxxx.

Horis a. ni. folitis.

11 nrrive tons les jours, que lors qv' on coufu ettfemble des tet mes, dom ond

les idées, onf'imagine avoir mit quelque chofc dons la Noturc.

upsali.fi, typis direct. joh. edman»

§. χ.

Mctnca admodum effet cognitio humana, fi ultra nu-

das Jenfationes mens noflra argumentando £? ratio-

cinando ad mer as intelleäuales notiones i?

propofitiones progredi non pojfet.

Senfationes ^num _principia, ^externas _quibus ^& internas _nulla priora, & prima eiie experientiam cogitatio-

verum unicumque cognitionis humana; fontem ac fir-

ro ι (Ii roa ro regulam conrtituere, extra oronem dubitatio-

nis aleam hodierni ponunt Philoibphi. Qvotiescunque

fcilicet extra feniuum & experientias pomoeria noftras protendimus refiexiones, ^non folum nihil proficimus,

ve?um contra ea ballucinamur, inque immenfam erro-

rum vel ficlionum voraginem prsecipifes detrudimur,

unde ad nos & alios utilitas nulla redundat. Solis ta¬

rnen fenfationibus plantas tantum antecellimos & vege- tabiüa; pratrogativara vero pra; brutis inde probare mi-

nime fufficitj plurima fiquidern animantia, iisdem, &

eiiam perfeäioribus, ac homines inftruåa func fenfibus;

quin immo fieri poteft, ut ullibi terrarum exiient bru-

tä quxdaro aniroalia, qurs fenfus foriän habeant, qui¬

bus homines carent, nosque adeo longe fuperarenr, fl

fenfuum acie & numero , vis hominum tEilimaretur at- que excellentia. Nudis igitur fenfationibus, licet fua

hand careant utilitate, num, quaefo, contenti effe poffent

mortales? Senfus ^non reprjeientant mfi fingularia ob-

ieäa, eademque menti exhibent eodem ordine & eadem

A ² con-

26 De veritatibus Senfuum,

eonnexione, qua organis fentiendi irnprimuntür. Nova

ideo objeiki in fenfus impreffione quavis occafione o- pus eilet ad excitandam reproducendamque ideam, hanc»

que obje&i perceptionem anima fine memoria & debi-

ta intelle&us applicatione ftatim amifteret,& fi vel quo- tidie unius ejusdemque objeåi impreiFionem mens habe·»

ret, tarnen fioe recordatione, _teque nova effet & incon- fveta _centefima fenfatio, ^{ac erat} prima, Individua prx- terea innutnera funt, & res omnes fingulares,. qu«e in

fenfus incurrunt, innumeros nexus,. relationes & partes continent, quorum plurima nos fugerent, nifi unura ex

altero, ^ex fingnlaribus ad nniverfalia, ex concretis ad abftra£ta, ^ex materialibus ad enria, phantafrnate corpo-

reo carentia, & ex analogis antea perceptis, ad futuca fi-

roilia fine erroris formidine concludere podemus, Ut

so illuftrior eilet hujus univerfi pulcritudo, atque ut entia intelligentia ^per prseteritas obfervationes, futuras,.

a prsefentibus pendentes mutationes colligerent ^ac prte-

viderent, Suprerao Numini rerum naturam ita adorna-

re placuit, ut illaruni mutationes fecundum regulas ge- neraies & ccnftantes contingerent; has autem leges ne¬

mo cognofcit, qui in iolis fenfationibus fubfiftit, Prac-

fentia, qua partes internas, vix intelligeremus; praeteri-

ta nulli nobis ufui eflent & ad futura a praeteritis &

praefentibus non eil fperandum, fore, ut conjicere qui-

remus, fi extra fenfibilium fphasram mens noftra _evaga-

ri non auderet. Ad innumeras, quae in hoc univerfo contingunt, variationes, ofcftupefceremus quidem; led cauilaj, effeftus & ulus harum variationum nos plane·

fugerent, facultateque obfervandi & intelligendi bonita-

tis & omnipotentiae S. Numinis documenta, in Macro-

cosmo renitentia, omnino careremus. Perpauca fane,

eaque non nifi fingularia eo modo hominibus ^{nota eS-} fent. Quid, quod, quoniam fenfus _per accidens fint

fal-

Ratwnis if Fiåei.

fallaces rerum exiguaruro & remotarurn asftirmfores, in iimplieiilimis qtioque fenfationibus haud raro hallucina-

remur, Γι iis tantum, comparatione apparentias non

corrigente, fidem pratberemus. Solem e. g. ut difcuro

.& ftellas ut punåa lucida adhuc seftimaremus; non au*

tem a divcrfa magnitudine apparenti ejusdem corporis,

in remotiori & propiori diftantia obfervati, eam for«

rnare poifemus conclufionern, folem & ftelias in vicinia

immenfo modo difFerre ab ea figura & magnitudine,

qute in remotiflima telluris ab his corporibus diftantia,

oculis noftris objicitur» Innumera; _{quoque res} in coelo

& terra dantur , quas partim adeo funt exigua?, partim

a fenfibus longillime remotae, ut ne fenfu quidem ^ar-

mato detegi & fentiri queant. Quod autem mens hu¬

mana abftrahendo absque phaniasmate corporeo conci- piat univerfales notiones; cornparando plura inter fe ob-

;e£la, qualitates, relationes, efFe&usfiroilitudines &

difFerenrras rerum penetret, & ratiocinando fa-pe talium

rerum confequatur cognitionem ^, ad quas fenfus dire&e pervenit nulks, fummam utique noftram ^pra? bruds

indicat prasrogadvaro. Lynx & urfus vel centies ccelum adfpicient, non tarnen poterint de Creatore cogitare;ho<

mines tantum eura ex fuis oculis percipiunt fruclum, uf,:

•accedente debita attentione & reflexlone, ex coeli globi-

que terraquei ftupenda magnifieentia concludant ad Au£to-

rem. Nemo ex brutorum ^numero de fpha?rica fuperfi-

cie & fenfibus abdita telluris figura unquam cogitaverit„

Quod, quaeTo, animal da nucleo terra?, de legibus mo¬

tu s terreftrium & coeleilium corporumde actionum moralitate, de fenfu jufti & injufti* conceptus unquam formaverit ? Η om in i tantum conceffarn voluit Beni- guum Numen facultatem abditas rerum penetrandi late-

bras, receftusque rimandi caufTarum*

Ä 3 Tbm

De veritatibus Senfuum,

7ben fay not Man s imperfeS, Heav'n in fault ;

Say rather, Μaids as per feil as he ought,

i£ry knowledge meafur" d to bis ftate and place o") ld quod hominem ab homine in primis diftingvlt, eil

major minorve habicus refieclend!, arque ex rnultis ob- fervationibus argumeotandij unde oritur llationalis co-

gnitio iive fcienria ie um obfervandärum. Menüs fa-

cultatvs, ii modo iis recie utamur, fiat fuperque ollen' dunt, quas fit potentia hominis ^, quüdque iftius modus operandi in mundo fenfibiii acque intelligibili idem pro·

pemodum fit. Quo igitur altius fupra lenfibilium fiphx-

ram reflexiones noftras evehere valemus, eo puriorem

& perfeftiorem reddimus intelleclum, eoque magis ho¬

minis nomine nos dignos eile, oftendimus. Hominis

fcilicet officii eile, quis infitias ire audeat, naturam in- veftigare iftius cognitionis, quas cum animae noftrae fa-

cuitatibus maximam cognationem habet. Fa£ta naturas

& res veras fenfibus quidem perclpimus; Ted ^per ien-

iationum comparationem ^, induftionem & conftanter ^a-

nimadverfaul analogiam, adfcenditniis ad cogitationes

& propofitiones de rerum natura univerfales, quaj pro-

prie veritatum nomine veniunü Ratione adfequimur

veritates, fenfibus oceuitas, non omnes abfolute, fed

eas duntaxat, qute firniles funt iis, quae noftrx experi-

entise & refiexioni antea fubje&a fuerint. Inde oriuntur Vevitates Scientifica iive Rationis^ quarum genefin, indo- lem, ufum in fcientiis & vita communi abufumque, qualitercunque jam delineaturus, C. L, mitiorem ^expe-

to cenfuram.

XL

β) Pope's Ε (Tay on Man. Epift» I.

Ratiotiis z? Fidet. ₂₉

ΧΓ.

Fer ^{in eilt} is componendi, difcemendi & ahßrahendi facuitatem in numeras Juccejfive accipimus intelleciua-

les notiones, ?λγ fenfationibus nequaquam imwediette fendulas, qudque viam pandnnt intellcftui, genera*

les zf fenfibus abfeonditas verum introfpiciendi

proprietates, caujjas zf effeclus ^, fimilitudi-

nes, difcrepantias vet oppofitio?ies.

Haud fatis eft jufto rerum judici, multa fmgularia

obfervafie, Γι plane nefciat inveftigare, utruni du» per- ceptiones easdem an diverfas res indicent, inque quibus

notis charafteriiticis comparationis fint capaces, aut qaa ratione a fe invicem diferepent. Omnis etenim res, idea & fubftantia, infinitis fere roodis confiderari poteft,

innumerasque fubit relationes., habito ad res alias refpe-

£lu. In mundi icilicet feenam ^non nifi fmgularia prodeunf,

quae varietate faa vel fagacifiim» mentis aciem frange»

rent fugerentque, nifi univerfales notiones & induftio·

nes ex pluribus particularibus pbamomenis, inter fe col-

iatis, ratio paffet formare. Ne vero in tanta fingula-

rium ferie., pr» nimio negotio diilingvatur nihil, ideo

mens humana, feparatis adtendendi a&ibus, ea, quae in

rebus combinata funt, feorfum intuetur, unam rerum gfFectionem poft alteram fuccefiive confiderat, usque

dum omnia rei ingredientia, quantum liceat, pondera-

verit, qui cogitandi modus Abflraßio vocatur, quod

proprietärem unam ab altera, cauflam ab effedlu, mo-

dum & qualkatem a rebus, cum quibus conj'un&im fem

tiuntur, veluti feponat & a fe invicem trahat.^ Sic dli¬

ndern & fragilicatem fine corpore duro & fragil?, motum

(ine mobiii, extenfionern fine extenfo, lucem, ignem,

& calorem fine corporibus lucidis, ardenübus

& calidis, rvK

De veritatibus Senfiium,

obligationem & gratura animum ßne beneficio, injuriam

fine iénfu vindidas, feparatim cogitamus,

Intdledus hoc modo non tantum abflrahendo con-

cipit eas qualitates, quae adu & pofidve fenfus adfici-

unt; fed etiam rerum abfentiam, privationem &: defe-

dum imagmando menti fißit, quoties ficcitatem, ^tene-

bras

filentium, vacaum, ignorantiam, mortem , casci-

tatem, furditatem, iniipida, aliasque privationes bene

multas feparatim reprasfentat & fuis nominibus dißin- gvit. Ipfas prasterea rerum comparatarum relationes,

ut numérum, fimilieudinem, asquaiitatero, fucceßlonera

& dißantiam feoriim confideramus, & ab ipfis rebus,

ad fe invicem relatis, in mente feparamus. Inde ori-

untur rerum perceptarum dißindas ideas, notiones com*

munes, five abßradas anticipationes, per quas intelledus

in objedis poßmodum recurrentibus, non modo to- tum promte internofcit, fed ingredientia rei quoque,

antecedentia, confequentia, variasque notiones partiales fejundim fmgulas obfervare, prasvidere ac praßumere

valet. Quo plures de objedis occurrentibus & abfenei- bus perceptiones abßradas memoria retinet, &, data oc-

cafione, promte reproducere poteß, ^eo ampiior inde fit habitus comparanai, intelligendi, & de rebus ac neg- otiis judicandi; omne enim Judicium ⁱⁿ abßradärurri

notionum applicatione ad res alias, a iéniibus ^remotas, confißit.

individua pr&'terea innumera fenfibus fuccefiive of- feruntur, quibus fingulis feorfim explorandis, & memo¬

ria dißinde fervandis, ^mens noßra minime fufficit. la¬

de per Species, Getier a, Ordines & Claffes multas res fin- gulares in una cogitatione conjungere cogitur, _quoties

fimili & uniformi modo fenfus adficiunt, quas tarnen fi- militudinee five _genera & fpecies5 ^{extra mentem} fepa-

ra-

Rationis & Fi de/.

ratlm exfißere nequeunf. Ad formandum uniformes &

genericos de rebus conceptus., haud ncceilbm habemus,

omnia ejusdem generis objeåa coroparare 5Γ examinarej

fufficit mulra iteratis vicibus, in variis loci, temporis

<k connexionis cifcumftäntiis obferyaile, δζ per indu-

dtionern iine erroris formidine ad cetera concludere;

nam tamdm indu&io certa seftimatur, quamdiu exem-

plum vel cafus iinguiaris Ron probaverit contrarium.

Eodem icilicet colore hodie'in creta au t niye animad- verfo, quem anima heri a lacte vel iaccharo recepit,

earö fpeciem ^, negle£la creta?, nivis, laäis & fa.cchari difFerentia., nude confiderac ^, perque eam omnia reprss-

fentatjqua; ejusdem fun-c coloris, licet ^omnes poffibiles

creteVj läilis &c. variationes haud. viderit, impofitoque

ei albedinis nomine, per fonum iftum, qualitatem eana

ubicunque effe concipitur ^aut reperitur, iernper defignat.

Intellecjtus multa individua eorumque abftradas qualita-

tes inter fe confert, atque id duntaxat confiderat, quod

in iis commune eft, non vero quod fmguiis fuit pro¬

prium. ünde per ejusmodi plurimorum fingulanüm

conformitatem, indu&ione _perceptam, ad notiones com- munes, generales, & propofitiones univeffaiiilimas co-

gitando adfcendimus, Quod fi acumen mentis adhuc

fübtilius foret, ad novas detegendas atque ignotas in obje&is proprietäres..,· difcrimen certe videremus inter ea, quce hadenus ejusdem eile ordinis arbitrabamur, habe- remusque fundamentum lufficiens., fpecies in novas ite-

rum fpecies fubdividendi ρ).

Ejusmodi univerfaiibus propofitionibus, per indu-

ftionem obfervaeionum formatis, qus omnibus fub _ge-

nere comprehenfis adplicantur, Definitiones fuos debent

B na-

ρ) Lock de intelle&u hum. Lib. II. Cap. XI, §. 9, Dalbam de

Kit, rede cogitandi Ρ, I, Lib, I, C. II. §. 45,

3* De veritatibus Senßiumr

natalcs; unde jure putamus, definieiones debare ultimum potius in roeditationibus occupare locum, _quam pri-

mum fibi vindicare, ad quas tarnen perdifcendas, ne-

gle&a rerum in individuis obfervatione, fori feie olim dederunt Fhilofophiee ftüdiofi. Definitiones compendii

caußa funt _recept$ & inter folidiores rerum atftimatores

tantum udles. Qui uno veluci adfpe&u omnia, _quas ad

rem pertinent,, non polTunt afpicere, iinguiaribus enu-

rceratis, majori forfan cum fucceifu ^mentem occupanr, Hinc clare patet, idens fimplices denniri nee poile nec debere. Si enim definitio eil explicatio rei & vocis cu-

jusdam ^, per plures voces haud Synonymieas* plura få¬

ne in definifione adhibenda funt vocabu'a, ipfa fimpüci

jam definienda idea longe haud raro obicuriora, quae

nova iterum indigent explicatione, & fic explicatio ex-

plicationis in infinttum vel fagaeiifimas menris aciem tan¬

dem fatiget, neeeife eft. Ubi qualitates diH-ingvimos

nullas, i bi notas rei recenfere non valemus. Si quis in·

terrogaretar, qui nunqnam Scholarum deglutiit pulreres, quid fit η eins entis in potentia, quatenus in potential ca-

ptiuncuiam iioi injici exiftimaref ; at Schoiallici hoc ver- borum ambitu fe .clarius expücare & defmire Motum ja-

£Ure non efubefeunt*. Quis eft, qui, confpeclä Luce,

non illicq iimpiicem lllius idram obtinet, quam i i dem definiverc:: /Jcfus pevjpicui, ^quatenus perjpicuum eft. O- ptandum magis eilet, quam fperandum, fore, ^ut Tempo-

vis noro pe fedte fic dilucida, audiüa hac farragine: Nu¬

merus Jeeiindui?} prins of pofterius. Abfonum inte rei eilet,

omnem defin tionurn negare ufum ; quoties etenim non

mero Scriptorum, Syflematice errantium ^, arbitrio & fi- ftionibus, fed ciaris & indubiis nituntur obfervationibus, difeiplinis ^non parum ufui funt, & earum cultoribus

emolumento y).

Γη-

#) Dalham 325. Lock, L, III. Cap, IV. §. 7, ieqv.

Ra'tionis ef Fide i. ³³ Ingens utique acumen requiritur ad notiones ab-

flraétas ac propofitiones univerfales primo inveniendas;

fed organa renfuura dextre ad objeåa adplicare, qeali-

tates, in ienfüs incurrentes, obfervare, abilrahere, eas-

que verbis exprimere, pierumque ab aliis difcimus; ideo-

que notiones generales Sc abitra«5tee facile per verba alio-

rum excitantur Sc communicantur cum iis, qui ipfas

res fingulares, a quibus abilra&ae funt, fenfibus perceps-

runt. Singuli enim, quibus occaiio fuit videndi nivem

& carbonem, deguftandi faccharum vel abfinthium &:

fsevas hiemis patiendi tempeflates; ex ufu loquendi fa¬

cile inteiligunt , quid fibi velint vocabuia abftra&a, al-

ledo j nigredo ^ dulcedo, quamvis Corpora alba, nigra Sc a-

roara adeifent nulla ^, abfl:ra£hmque frigoris sdeam vivir

de concipiunt, licet diei folftitialis sftu ptene obtorpe-

fcerent; fine rerum vero fingularium fenfionibus, vo-

ces Sc propofitiones, ideas äbitra&as fignificantes, ad-

prehenduntur canquam vocabuia obfcura Sc myfteria,

de quibus nihil adhac praefumi Sc judicari poteft, adeo-

que nullum colloquium de ejusmodi rebus cum iis in-

ititui queat, qui easdem ac nos non experti fuere fen-

fiones. Hinc clare patet genefis «Sc fucceiliva origo no-

tionurn generalium & univerfalium a ienfationibus re¬

rum fingularium., in quibus pofitive vel negative, me-

diate vel immediate fundameotum habent. Quando igi-

tur fingölaria mittimus, univerfalia, quae remanent,

«lentis noftrae figmenta tantummpdo funt,, Sc generalis

eorum natura nihil aliud efi:, quam potentia, quam mü-

tuamur ab intelleclu ^, ad plura fingularia, qua partiales

notas, reprsefentanda. Univerfales etenim idex non ha¬

bent tale prototypum , i. e. obje&uru extra mentem,

quod hac ipia repraefentatur. Homo in genere non da-

tur, fed tantum generalis Sc idealis hominis in men-

te conceptus. Rotunditas non exfiftit, nifi in cor-

B ^s po-

34 * D? verkati bus Senfuum,

poribus lfoiundis Extendp non fejongi potefl ab ex- tenils r),

Cavendurn igttur, ne eandem in rebus ipfis eile diftin&ionem _{putemus, quam mens} abftrahendo exco-

gitac. Hinc enim mujta prorfus incredibffia Philofophi nugati funt, e. g. corpus in infinieimi eile diviilbile;

quod forte de extenfione, ^ut a nobis abftrahendo in

niente concipittiF, verum eft, ^non item ^de re extenfa,

quam in minimas tandem & inclivifibiies abire parricu- las, ionge probabilius videtur. Da η da quoque eft ^ope¬

ra, ne ejusmodi Metaphyfica? abftra&iones, quibus My-

ftici & Scholaftici induigent, nos ab ipfis' rebus quam

longiffime abducant; fpecioi» admodum eilen t & uti- les, ii quid reale in i ρ fa natura Iis refponderet; fed va¬

na quoniam fint roencis fomnia, nii nifi rixas pariimt &

difciplinse contemtum,

Admirationero nobis nori moveaf) quod, licet uni- verfa, q,u~ exfillunt, fint firsgularia, maxima tarnen pars vocutDj fint termini generales. Fieri eienim ^non pot¬

eil:, ut unicuique rei fmgulari diftin&um & pecuiiare aliignetur ^nornen. Tranfcendit vires ingenii burnani,

ferurn omni um fimgularium, qua? cumtilatim feie nobis ofFenint, diftmcta coofervare nomina $ fupervacänenna

pracerea; nam »ndividuorum nomina hominibus ad com·

manicandas fuas inter fe cogitationes, tanturn non in- ferviunt, ac amplificatur & latius exteodrtur cognirio humana per contemplationem & denomioationem ^re-

rum generaiium. Sine ejuscrsodi univeriaübus vocibus,

manca acfmodum eilet hominum fermocinuid, artium- que liberal um nomina in terris vix nota eile nr»

Per r) Lockius L. III, C. III, §, Ii. QraVefaade intröd, ad Phüof.

Lib, II, eriv. §, 354.

'Ration is Sf Fi det. ₃₅

Per mentis abftrabendi & de abftrach's. Judicandi fa- ffnltatem, hömines praicipue fuäm pfas animantibus o- iten'dunt prterogativam. Bruta icilicet anirnanria abftra«

étis carere ideis, ideoque r.ec fa^torum Sc fenfionurn r£-

ΕΓ-Ota antecedenna, nec remotiores confequentias, diftiti»

£te praevidere, iure vel exinde concludendum put?mus, quod ultra praeienrium fenfibiliura iphieram fuas videan-

tur haud longe poiie prc tendere compsrationes. Neque organis eorum, qua? minime funt rdonea ad forman-

dum fonos 'articulatos, virium illud tribuendum eil, quod nullum babeant ufum & notitiam vocum genera- lium; cum videamus qua?dam animalia taies poiie ede-

re foaos, & voces, a b ilradas ideas figrificances, diilin-

£te fatrs pronunciare, etjamfi fignificatum Sc adplieatio-

nem cum fono conjungere valeänf nullarr ; quum tarnen

contra ca, multi frommes ^, qi os Natura furdos finxit &

mutos, univerfales fuas ideas per figna externa expri- mendpj hunc quafi corrigant defe&ym s),

Quando mens humana hac via pergic, promtitudi-

neno feniim adquirit cogitandi, & refleäendi ad res

quasiIber. Hinc corporum generales proprietäres; hinc

entium immateriaium affe&iones nota? nobis fluni, in- telledusque fine corporeo -hantaimate de innunaeris ob-

jebtis cogitare adfvefeit, Haue autem mentis facultatem

in variis bomimbus vartam efTe, prout majorem vel"*

minorem occaiionem h buerint intelieclum in abftrahen- do exercendi, vel inde patec, quod haud parva pars hominura p'ane ign/oret de ttbiTs irnmaterialibus Sc ab-

ftravlis (ine _corporeo quodam idioo ate cogitare; mor¬

tem, fcilice't, förrunam, virtutem, pretium pecuniarum

exoticarum, (vexel-cutfen,) quin etiaro ipfum Deums

veluti perfonas in concreto flbi imsginantur, & enti, in

,

B_3 JU

g) Lock, L, II, C, XI, §♦ st»

36 ^De veritatibus Senfumrn,

illis cogltanti, partes ®que materiales ac digiiis ad Ögna-

re affveverunt. Quales vero rcflexiones & conclufiones

ex his pr®miflls förment, unicuique jufto rerum exa-

minatori, aobis vel tacendbus3 _pateat, neceile eft.

§. XIL

Ratio humana progreditur ad ^ea dijudicanda? qu<#

a Jenßbus funt ^remota, atqüe organis nondutn explorari & perfecie fubjiei pojfunt.

In negotiis h«tmnis de fingulis rebus occurrentibus

per immediacam ienfuum percepdonem cogkave & fta-

tuere haud licet. Omnia igitur, qu® ieniuura'examini

baud fubjiei poifent» nos fugerent, ideoqué maxima

pars natur® nobis taceret, niii hujus defedus medela, ra- tioni pr®fto eflet. Quid, quod,. nifi qualitates, qu®

femper, ubi experimenca inflituere lieuie, conjund:®

fuere, pro certo ■& infallibiliter connexis habeantur, ef- feftustfoe fimiles ex cauffis iimilibus oriri prsiamantur, quis per moraeneum tranqaillus vivere, & negotia, ad

gratas fenfiones adquirendas, & ingratas a fe & aliis re-

movendas, fufeipere poilet ? Sine habitu radöcinandi,

& fuiuros effe&us ex iimilibus antecedendbus deducen- di, nec mala remotiora & deftruåionem minitancia qo-

gnoicere, vitare .& propulfare, ^jnec ad vit® coniervatio-

nem ac jueunditatem adjumenfa neceffaria ^, longe ante ufum adquirere & pr®parare poilemus. Quam prim um

pingvia larda, una cum pifis co£ta. pr®coces fruftus &

hprdaceus potus, usque ad ultimam f®cem exbauffus,

oculis meis objiciuncur, ftatim pr® video, me, majore

horum fercülorurn portione fumta, grayiiHmis affe&um

iri torminibus, ideoque experimento opus eit nullo, ied ejustnodi eibaria, quia valetudmi ^me® noxia, ratio fva-

det

Ratwnis & Fidei. 57 det ftatim eile relinquenda. Ubi Cieutam video, do¬

lores & mortem, ab ipiius confumtione orituram judi-

co, licet de hac ipfa, quae oculis fubjicitur, experimen-

tuni fumfero nullum. Qui talis ludunt tellerisque, lon-

gam ja£luum feriera praefumunt, igiturque otbes fuos

aieatorios ita collocanr, ^ut feliciflimi adver fariorum ie-

niones damnum iilis non inferant. Corpora humana

lunt fecundum externam figuram Tibi invicem fimiüa;

inde Anatomicus pra?iumits viventi homini onmes sh-

teriores comperere (imiles partes, fangvinem, oiTa, vi-

fcera, ^nervös &c. ^ac in cadavere, examini jana iubjedto,

occurrunr, licet experiundi poteftas jam ei fit nuila in·

viventibuS; Per regulas Mechanico - phyikas, antea ob-

fervatas, Äflronomi curfus & eccüpies corpcrurn ccele-

ftium praenunciant, Si Phyfici ^corporum, in teliure col- lidentium, ^motus δι ^mutuas mutafiones iniecuturas- in-

dubie prajfag unt. Periti Medici ^a iyraptomatibus ergro-

torum _r longam ieriem cauflarum & effe&uum sd raor- bum, mortem vel ianitatem efiiciendam, mcnte prse- vident: vifcerom difpofitio videri quidem in tegrotis na- quir * per combinafionem tarnen eorurri, qua? exterius- ientiuntur, pullum pura & excretiones, cum interiori corporis- ftatu, ad morbi genus baud infelicker conji-

eiunr. Perfpicaces Pölitici futura legum, bellorum &.

negotiorum publicorum fafa, a fenfibus maxtme remo·

ta, d"iu faepe veroiimiüter, pra?vident, evenrusque haud

raro eorum comprobat judcia. Ärr fices operum , a fe imagicando concepfo? um, effeflus & ilrudhuram, longa

& concatenara itrie intuentur, longo utique tempore ante, quam parata <k cile^la ienfibus examinari poffint.

Nee η inus hominem, cujus vultus figna refert atiimte perturbationis, intima experientia nobis nota?, eodem

modo adfectum eile animo, certiilime judicamus. Α convenientia icilicet unius rei, qua* jam agit, cum alio-

rum*

De veriiatihm Senjuum,

rum agenttum, antea obférvatorum, natura, argumen¬

tum ducinnus, fimilern quoque fore illius ac horum ef-

fectum. Et viciffim", ob animadveriam firniüiudinem

ioter _res, qua? a cauffis pendenf, flatuimus, fimilitudi-

nem quoque inter harum rerum caudas abl'entes, debe-

re intercedere. Nec η an a perfpe&a majori vi & for»

tioii actione c-auflte, prsvidemus majorem & copiofio-

rem efFeJt im futurum: & ft minor cauffa efFe£tum _pro-

ducere obiervatur, roulto magis majorem & perfeåio-

rena cauflam idem pra?fl:are pofle, tuto concludimus.

Eadem rabone a majori Sc perfediori obiervato effe-

cflu, ad iuperiorem & copiofiorem virium & actionis graditm in caufla non obiervata ^, argumentari folemus.

Quis eil:, qui ignorat, quod a fumoad ignem, & a flam¬

ma ad ca! _orera, corporumque combuftibilium deftruiflio-

nera concludamns; quodque a copioiiori fumo, ad. ma¬

jorem ignem, & ab ampliori flamma ad vehementio-

rem ardorem tuto confequentias negiere fokamus.

Ha?c ratiocinia frequentlilima ■& quotidiana, fepifli-

rne confirmant obiervationes; unde _per experientiam

Sc communem indudionem flngularium mutationum, in

natura occurrentium, hunc formarunt Pbilofophi cano-

nem: Si ades ejfectus ^η ßmilibus cauffis pvoficifci. Et hic utique canon in efFeflibtis iimplicibus, ab unico agente

& unica actione procedentibus, evidentiilimis obiervå-

tionibus flabilitur. Omnes enim lapides ex eadem ^caus«

fa cadere, ignem calefacere, pluviam humefliare, nulli

dubicamus. Sed quando eflreilus effc compoßtus, omnes cauila agentes diflficulter obfervari, Sc in unius cauflf#

actione, cogitatione raro conjungi poilunt. Sic venco flaute, asr movetur. Sed quis animadvertit diverfas in

ve ito aeris agitationes & ^a corporibus coeleilibus adtra-

äiiones ? Temeraria ergo eilet adfertio: omnem ven-

tum eidstn corpori agenrci trrbuendurn efle.

Quan*

V

Ratio nis Fi der. 39 Quando igicur qua;ftio efl de indole, proprietatibus,

eaufTis & effectibus recum extra ideas exfiftentium, quo- ties nonnulla tan tum & non omnla Qarum prsedicata, fenfibus exammari & percipi poflunt, in ratiocinando

ud folemus argumenta», ab \amlogia ^{cum antea obierva-}

tis deiumto. Hu jus vero argumentionis ^ea in _genere

ratio elfe videtur> ut ex iimilitudine^ qua; fenfibus pa«

tet, fimiiitudinem, qua; in dato cafu fenfibus haud ob- via eft, colligamus &: praefumamus, idque ob utriusque connexionem, antea itepius fine ulia exceptione obler«

vatam. Ejusmodi analogia; du$u, de remotifiimis

abdidffimis rebus, etiam nunquam confp'e&is, fjscure pro-

nunciamus, fi modo fimiiitudinem referant cum iilis

corporibus, quorum proprietäres certis experimenfis ipfi cognovimus. Cognitionen! quoque, quam Tneologia

Naturalis tra&at de Dei ellentia & attribut is, tam Me-

taphylicis, quam Moraiibus, nanciicimur per analogiam

ex obferv2tis anima; humana; affe&iorfibus & iis, _qua;

homines perficiunfc eosque amabiles & veneratione di- gnos reddunt, quasque, omni remota imperfefbonis idea^

S. Nuraini eminentifiimo utique gradu tnbuimuso Hac analogis, per abftradUonem ^a plunmis fingularibus, fen- fu examinatis, & indudione iorrriata, fundatur primus

graaus Ratioois humana;, qui eft habitus inter multas

perceptiones imgulares & particuiares, & ex iilarum ul- teriort oom parat ione forma tas abflradlas ger.eraieSj ^ac vicifiim inter magis univeriales notiones aui propofi-

tiones

& eventus fingulares, relationem

nexum &

dependeotiam perfpiciendi. Ratio enim aut prog edityr

ab analogia & conformitate percepta inter prqpfentes &

pra;teritas caufias, ad pra;videndurn futuras analogas len- fiones & efFe$a$ aut ab obviis effecbbus prsefumjt ^re¬

mota s & latentes caufias, cum sntecedentibus _obferva- tionibus maxime analogas. Quo longtorem cauilarura

€ _&

4* De veritatibus Senfuutny

& efieftuum fcriem in abfirä&is confiderafionibus pro¬

vide re & prtefumere valemus, eo major ert in nobis &

excellentior Rationis gradus. So'ce ratiocinationes ex indubiis obfervationibus, ad veras &; rationales cogitatio-

nes nos ducunt« Uf enim errores, fifiiones & organo¬

rum vitio depravatas ieniationes, non funt rationis o-

pus; ita neque inde derivata legifiraa ratiocinia, radoni

tribui poflunr.

Vt vero argumentatio ab analogia re£le atque or-

dine procedat, id tantummodo videtur efie tenendum,

ut ieniui obvia fit, non ficta, qute adiumirur inter res comparatas fimiiitudoj deinde ut in determinanda caus·

farum vei efFe^uum data analogia, jurti limites obier-

ventur, fenfationum indubiarum moduio conrtiruendi,

Ut enim effeftuum fimilitudo fimilitudinem caufiaj in-

dicat, & viceverfiaj ita etiam effe&uum diverfitas dis-

parkatem caufiarum, omnino declarag Hax fi obier-

ventur, confenriens cum ratione judicium, quod tali

argumento nititur, adfenfum meretur, eoque certius

aertimatur, quo minus ui!a ratio auf obfiervatio adferri

potertqua contraria opinio (ufFulciatur. Etiamfi ^vero

cognitionem nortram cohibere nequimus, ubi conveni-

entia femel percipitur y neque afienfum, ubi, perpenfis

oronibus, probabiiitas plane anparet; pofiumus tarnen

tam cognitionem ^, quam afienfum noilrum impedire,

famltates nimirum animi a veri inquifitione avertere, &

Judicium fufpendere*

§. XIII.

Idearum & propofitionum qeneraliuw concatenata Jeries & mutua ad fe invtcem relatio, coro-

nidis loco 9 adßruttur„

Nodones & propofriones generales, qua? in Scien-

dis proponuntur & tia&antur, modis, ut iüpra dictum _ert;

Rat iOlli ^$ if Fideh

eft, comparanaus & adplicamus. Si cogico bis duo eile

quatuor, fres angulos in triangulo reitilineo eile duobus

rc&is squaies5 ens cogitans eile fimplex, legem eile re«

gulam, homicidium eile flagitium, juftitiam eile virtu-

tem

iatis patet, noentem non direkte relpicere ad res exfiftentes & lenfibus iubje&as«, led ^unice occupari in comparatione abilra&oruro conceptuum, ^ut in2 iis intui¬

tive percipiat vei connexionem ^s vel difcrepantiam* vel oppofitiönero idearum. Ides generales etiam ad fc in-

vicem relationern habent, quemadmodum res & muta- tiones fingüfares, a quibus abltra&s lunts ue una alte-

ram vei involvat, vel excladat«, vel prscedaf, vel fe*

quatutv Inde oriuntor verae propoiitiones ideales vel icientifics, quando- icilicer ides, a rebus ipfis abftra£i:ss

iinice ponuntur& confiderantur, qusque evidentiam idea¬

lem & immufabilem in mente gignunr. Sed ^omnes idea¬

les & icientifics conclufiones, ad res tantum hypothe-

tice adpiicantur? ii nempe ides abftra&s cum rebus qui-

busdam conveniant; hoc vero iplam fuentiam non fpe-

&at, ideoque veritas realis ^{5 non per} iolara ratiocin'atio«

nem & _per fpeculationes abftravtas, Ted per ipiarum re-

rum natutaiium cbfervationem comprobari debet. Ve- rifates _ergo conjunds funtj; alis primitivs, derivativs alis2 & pofleriores omnem lucem & evidentiam a prio-

ribus accipiunt* Primitivis veritaribus univerialibus\ nul-

ls veriores & clariores praemitti poflunt, ^a quibus de- monitrentur^ id oque per communes & indubias tbier-

vationes clarilhme Egnofci debent, ut indubis St indu-

£lione firma:. Qus converJunt eidem rertio, ea eatenus

& intet fe convcniunt; Π ab squalibus vel limilibus ee~

qualia vel iimilia aufer ntur, refidua erurt squalia vel iimilia; Π adpcianruf (imilibus iimilia & squalibus squa¬

lia, tota bunt Iimilia vel a qualia. Totum eil majus qua- Übet fua parte &c. Hs & fimiles propoiitiones ίυηε

C 2 pri«

42 De veritatibus Senfuum? Rationis & Fideu primae Veritates abilra&ae & in ipfis1 ideis evidentes, a

quibus alias bene multa? rariocinando eliciuntur, ut in Arithrnetica, Geometria, aliisque feientiis manifeftum efh

Nonnullae propofitiones contment tanrem nomina idea-

fum, earumque relationes ad voces, ex υία reeepto eas-fi- gnificantes exprimunt. Plurima? Scholafticorum loquen-

di formuiae, funt enunciationes mere verbales, qua? nul-

lam rem vel proprietatem defignant: ^v. gr. Propofitiones

1

omnes rdenticae: Quodlibet dum eß > nece(Je eß ejfe, ahx»

que locutiones compiures» Veritates tarn abfträ^x quam verba'es, ob inteliefhis noflri imperfe&ianem, tantum inventae funt. Deus enim non cogitat per ciailes rerum neque per verba; fed in qualibet re fingulari, omnes rei adiectiones, relationes & connexiones cum aliis fimul-

taneis & Succeflivis, perfe^iiTione perfpicit & pervidet.

Reales autem veritates five propofitiones univerfales de

rebus exfiftentibus

non nifi poil longam obfervationem

.& ratiocinationem naneifeimur. Ex obfervationibus enim

conftabit, _quaenam res extra ideas fintEimiles aut acquales,

.ante quam allati canones abftrawH ad ^eas rite adplicari

„poffint.

Veritaeum

qu?e teflium nituntur fide, indolem, u-

fiuna & criteria, fi mitiora ita tulerint faca, oiim, exponendi occafio forfan erit.

TANTUM\

Ratio, etiamß in mavis alti(ßmi & telluris abditt ρ ene· .

tret, etiamft efficiat, ut cog.it ationes noflra per cceli templa & immenfi bujus univerfi fpatia omnia per vo¬

lenti multo tarnen angußior eß reali entium com pre ben- fione; in quibus ipfa nos deficiat, muh a poßunt

smpla afferri, Loeiuus.