FA VO RE Μ

mnomine Jesu cnnmi♦

DISSERTATIO

FA VO RE Μ

1ΜΡΕ R ATORIS

CAROLI ν

IN

LITERAS

^et

LITERATOS

LEVITER

ADUMBRATURA,

Quam

SONSENSU AMPLISS. SENATUS PHILOSOPH»

IN REGIA ACADEMIA tltSALIENSI,

PRAiSIDE,

VIRO CELEBERRIMO,

Mag. PETRO

EKERMAN,

ELOQV. PROFESS. REGIO

et

ORDINARIO;

Facult. Philos. h. t. DEGAN 0 _, PUBLlCO EXAMINI MODESTE SUΒ ΜITTITy

Stipendiarius Regius

CAROLUS DAVID DONNER,

CALM ARIE NSIS,

IN AUD. QUSTAVIAN» MAJ. DIE 24 SEPTEMB.

Ann. MDCCXLIII.

^ ^ ^ ^ ^ ^ <o>

UPSALLE

ImpreiTa.

S:x R:x M:tis |

MAGNiE FIDEI VIRO,

Rcverendiffimo

PATRI ac

DOMINO,

HERMANNO

SCHRÖDER,

S. S.

Theologie DOCTORI Celeberrimo,

Diceceieos

Cafmarienfis

EPISCOPO EminentiiR·

mo, VenerandiConfiftorii PRiESIDI Gravis-

iimo,

Reg. Gymnafii

Scholarumque

E-

PHORO Adcuratiifimo,

MACENATl MAGNO.

IN

^vor,

Mufas

Reverendissime

^earumq; fedulos

PR/ESUL,

eultores tantus

ut fibi

Tuus eil fa·

^{de eo} gratu- lari poffintac debeant, ubiquelocorum, Calmarien-

ses, quibus propenii Tui in literas adfeétus magnitudi-

nem propius cognoviiTe contigit.1 Gratum & ego pro innumeris beneficiis declaraturus animum, fcetum hunc juvenilis ingenii immaturum, Venerandam Tuam fubire jubeo Faciem. Leve eil, fateor munufeulum, fed a Tuo Nomine omnem illi polliceor lucem, dum fimul ad pietatis fubfidium confugio, Deum pro florentiilimo ^re·

rum Tuarum ftatu calidiifimie imploraturus precibus.

Revercndisßmi NO MW IS 2Ul

tultor & cliensbumillimus CAROLUS DAVID DONNER.

A

MONSIEUR

LE BARON

LOUIS

FAHLSTROM.

G O LONEL D' INFANTERIE

au REGIMENT de CALMAR.

MONSIEUR,

ΡÖur

particuliere

Vousdonnerdes

^que j3

preuves

ai pour

de

toutes

la réconnoifancetoute

Vos graces en~

vers mes parens ^, permetteζ,

Monsieur,

mejeVous

fajfe

^unpetit prefent

dé

ce premier ejjay de

mes études. J3aidepeint ici les merites du GrandEmpe-

reur CHARLES Venversles beaux arts& les_gensdes lettres, par les quelles il rendoit fon cmpirefleurijjant.

Cétoit ungenre du politique, dont jefouhaite que Vufa-

trepour le bien dugenre humainferoit ^{receu cbez} toutes

Jes

Nations.Jene doutepas du moins,Monsieur,_qu"ilne

le foit mis en effet dans ndtrePatrie, ou nous avons Va- bondance degrands Protetteurs desJav.ans, &_panni eux

Vous, Monsieur, qpt avez uni

lagloire

de Mars avec

cellede Minerve. Jeferoit^torta lavivacitédesVosbelies kmieres, fije montrerois ^{tout ce} quipeutparroitre de-

fettueuxdanscesfevilletspnaisjeV^ouspriefeulementMoN-

sieur_, denepointjuger de moi par cet ottrage, mais_par la matiere , &par la pajjton avec la quellejefai Voeu

d3etre toute ma vie,

MONSIEUR,

Voire tr«-Jiumble &freiobeiffänt icrviteuc

CHARLES DAV. DONNER.

YIRO Aämoäum Rewfenå* åtque Prtclariftmo;

Dn. Mag. ANDRERE

SWEB1L10,

PASTORI in «Stein Meritiifimo & PR/EPOSITO

ibidem Vigilantiffimo, PATRONO & FAUTORl

ob plurima in fe fuosque beneficia, nullo ^non·

tempore, Colendo, Venerando.

YIRO Confultifjtmo Probat# Integritatis & Fidei,

Dn. CAROLO DAN.

LUTHMAN,

REGIS Regnique

Suecorum & Gothorum

Dicafte-

rii COMMISSARIO Dexterrimo, Officinarum Ferrea-

rum ad ^9« ©flfottan & ÄOttforfcn POSSESSORI

ac DIRECTORI Perinduftrio, PATRONO &

PROMOTORI jugiter Colendo.

VIRO Admodum Revercndo tf PrxclariJJtyno,

Dn. LAÜRENT10

Η ÖÖK.

PASTORI in Meritiffimo, ut olim PRJfr

CEPTORI Fideliflimo; ita nunc FAUTORl CertiiTimo.

Ε ^Rit.

_Pivnus.

H#c.

_Änimi.

Charta. Devot

Debitorum. Perprtuo.

^t. Mentis. Teflimonium.

Memoris.

Erit.

Erit.

Occafio. Qua. Ardentijftma. Sub. Pio. Ρettore.Pre[fa. Vota.

Fiant.Publica. Lcti. Et. Incolwnes. Diu. Vivatis. Vigea-

tis. Floreatis.

Adm. Rev.Confult.&Praeclar. Nominum VESTRORUM

Cultor obicrvamifCmM«

CAROLUS DAVID DONNER.

Dem Edlen undHochwohlachtharen HERREN*,

HERR. LEONH. PINCKHARDT,

FACTOREN und KAÜFFMAN in Stockholm,

Meinem HochwertheßenGÖNNER.

Dem Edlen und Hochwohlachtharen HERREN_f

Herr JACOB ENGESTRÖM,

RATHSHERREN in^Calmar,

Meinem Hochwertheßen GÖNNER.

Dem Edlen und HochwobIgeachteten HERREN,·

Herr PETER LÖHNGREN,

KAUFFMAN und BURGER in Calmar,

Meinem Hochgeehrten

WOHLGÖNNER.

Ehmt IHR GÖNNER, diefes Blatt, welches die

Verdiente preiset,

WelcheseinesKIisers Gunst_gegendie Gelehr¬

ten weifet;

Nehmts,ich bitte, alseinPfandundelnZeugnifTdeffen an,' Dafs in danckbarn Hertzen heg, wasIHRmir je Guts

gethan.

So viel Zeilen diefe Schrift, fo viel Lettern in fichfaiTetr

Soviel Gunft und Liebes-Frucht IHRmir Uetz erfcheinen laiTet.

Binzwarnoch garnichtGelehrt, dochmeinwifTenmei¬

ne Kunft

Das ichEUCH zuLobGefleh, hab zudanken EURER

Gunfl.

WasvonCarldesfunftenGunftfurgelehrten danzulefen, Seh't! dergleichen,GÖNNERDREY, ieyt IHR fle^zgen

mich geweferv;

ErwardenGelehrtenHuld,dieeswurklichhochgebracht^

IHRerweiftmirEURE Gut1, derszuwerden bin bedacht.

Meine HERREN

EUER gchoriämftcr Diene#

CARL DAVID DONKEIL

3

©iupclftaccu Calmar,

l&OttbWtlt Οφ <3<$0w«l<Kt)ta&e ·ό<Σ9191<Σ>Κ/

§Éetr ^{SVEN Larsson, ßRU}

bögtäbeabe Sßdlgpnare.

Sfeab _Sögb «Φ 5W ftr Sreftiab gerf 3J?an fer Tempel uff €32

£err £51320Φ2βξΚ8{3?/ foni beggc ibfaf.

©US bar meb 2utfa af ftn oidb

€32 fugnat i αί SGBerf οφ 324b/,

3Jt fig €322 förra OUe blibfaf.

3 belin anbrom.bwab 3 fdft/

Set witnar 3ag: fom moctef gobf 3 €S322l £anbec plågar flnna.

€322 £iert« albrfg flutit war/

€r ©unft war ftörre/ Ätt ett gar jftrn Ät ftit 25am bewifa bfnna*

βδ bör ^ ©obbef dr frdn dr

3Ru giorbt min efulb mong Cemner fwdrt

3«ί wet ei bor ben ffal betala*.

Sag benna $drf af Dallas 6db Οφ ϋηίϊαη (or €32 SSdlgdng sieb/

©•«t ei ffal i mitt £ierta fwalafc 3a/ £3W2€fc ftclf brlStte €31 ΟΦ SJ2TO132 Sfufroa! 3ag nu ber

»faf ti ratt funtroget £ierta :

©US lät' €32 lefwa mdngett Sag

Sil fitt οιαηιηί 2of βφ SSBalbebag/

Οφ bet fbrutan «llan ©mdrt«.

£er* £5ffiS£2©9Ä2m^(E9iS

-56rfamite Jictiarf CARL DAVID DONNER.

£il

ξΡϊίη

g 51 ©em

ecc

SVEN DONNER,

3ö g513? / €9? dr jag fTplbig alt/

] 53?irt lif/ uproflroti ; tufenbfait Daglig fdtt &ΪΚ fdrief niuta.

&i fdrief ju fa wiba går/

511 aö mitt iancfe bdpnab flår^/ Οφ fan fin rdfnmg albrig jluta»

5lt lag få n?tba fommen dr/

gör froppen båbe mat οφ fld't J$at ©UD οφ 3 mt0 tt>üat ffdncfa·

Φ3? tacfar jag för ftåienö rpcft;

0om alt i öbmiuft minne trieft Ctg albrig fTal t glömflo fdnfa»

Ddnbligt ffort mit Debet blir/

<2ιΙ Credit jag cj iitrndg fir

%\) fraffen min dr alt för fpdbet:

€Olin ftprcfa bitr fom ftdber lått/

5Sftin tocbcrgdimng ganfTa fldt / 3a/ orben lifna fnart et rodber.

£οφ fdnner jag en trötb|am brift

0om itfivar op båb blob οφ fTrift

0amt banben rör/ at mörbnan röja.

2!ag benna papperö gåfman an;

©UD giöre bet/ fom jag ej fan/

φαη todtbeö fdübei på £9? böja.

» l^tåtjrafre al|Mge ftare 35i©0@

ipbijiile ©ott CARL DAVID DONNER.

"Domino

jéOCIÖRl.

^PuiNTI

_^

^dum

CAROLI

defcribis,

Amice,

favör

em

In doftosi doftum Te adferis ipfi

choro:

Te

vigili

curafacras toluijfeSorem,

Sat monfirat, rm/o, pagitta

dofta

Tua.

Serge,

favente DEO, cceptis infiflere fultris, Atque NUMEN frtemia fuhra Tibi,

J. L. B.

Få^{g ν} ε-Rim.

Ofιόer Sin Kiåre broder, Dåhanutgaf iitt yfcademifka Prof

De FAVORE IMPERATORIS CAROLI V

In UTERUS Et LITEÄATOS.

inBror, når Eder handoch richtigtfkurnapenni Lår ofs Den FemteCARL, de Tyskars heder,

kånna;

Då J defs egen flit i ftudier fkildren af,

Och fedan wifen ut den gunft han lårde gaf.

Hur under Hadrian han konft och bokvett ofwat,

Hur fen deis fpiras glans harBarbariet dofwat;

Hur han med lårde mån förnött hwar ledig ftund,

Och hur han fomnar af med råtta tron i mun.

Dä låggs Er egen dygd o«h lårdoms kraft å daga5 Då banas wåg för Er at höga mån behaga:

Ty hwar kan deras gunit wel båttre anwånd bli, Ån dår fom de til lön et mogit loford fi?

Den fallhet onfkas Er, och alllköns annor lycka,

At Lagerkranfen fnart må Eder hieifa fmycka,

Sen all den trefnad bli Ér ^unt af Himlens hand,

Som nånfin redlig Bror fin Broder önfka kan!

Ifrån

Konglörlogs

Flåttan ftACOB DONNER.

widDabMöd.Bat.prid, widCalm.Reg,

Ρ R JE F A T I α

ft h<ecliterarumpropria

laus, quod laude c5*elo~

giis anxie

tonquifitis

^non inåigeant.

Etenim

ampliilirnum ^earum praemium,ex Omni¬

bus prasmiis virtutis, habetur gloria

a).

Vere erw ditifelicitatem fuam in

tranquillitate animi,

non

in fa-

fcibus, furpura, aut caducis divitiis _quxrunt.

In

re~

rumtognitione, ^non in

pojfeftione,

fita eft ^eorum

voluptas

omnis. Modo bene vivendi rationem teneant,

perinde

efl illis tommode ξβaffluentius, an

angufte, vivant. U~

nicde tpforum divitiuefunt, quas ex

tabula

naujragus

SI¬

MONIDESfecum

portabat quibus

^pertotam

vit

am

erat

locugletijfimus,

dumfocii ejus, fortunte mancipia^, miferidefiiß notas fat diu circumtulerunt. Interim ta¬

rnen animus, jejunantiflomachojunBus,male

philofopba-

tur. Etpaucisdatum eft literarum excellentiamitaper- tipere ^, atque amore earum adeo

abripi,

ut,

dies

no

ffes-

que,

in iis elaborent

ac

dejudent,

fi, loco

honorisxf

pr<e-

miorum_, qiide prde aliis meruerunt, illos

fequantur

pau- pertas

ξβ

contemtio. Hinc teftantur omnis <evihiftorine,

liter_as, honoribus ö frcemiis excitatas, magis magis-

que

emicuiße. llio

rurjus tempore, quo

honos honis

ar-

tibus non fuit habitus , nec prdemia

condigna data, ad

occafiim interitumque ruere cceperunt,

quemadmodum

fatet, nonjaäat<ε ^,

exftingui folent. Itaffeculis fotifft-

A muw

mwn barbaris, in

limine

mortis

conßitutä

Uferte^y poffin*

Bore

quafi egebant, fiquidem vix femieruditus

unus aut alter

reperiebatur. Dum

vero

adfummas dignitates

pa~

tebat oltmper

literas aiitus

^,

£?

put

ab

^{atur civi-}

tas, reBores ejjent Philofophi, plurima furrexere fcientiavum lumina. ALEXANDER MAGNUS, /p/£

Hteratißtmus, quando Uterisfavetymoxexferit ARISTO¬

TELES caput, denfaflipatuserudittrumcaterva. Simul

ut Mufas amore profequitur ÄUGUSIUS,inParnaiTum ß&tim converti videtur rnons Capitolinus^r & primifub- fellii eruditis abundat Roma. linde jure cecinit MAR¬

TIALIS^:

Sint Maecenatej, non cieerunt ^- Marones, Virgilitimque tibi vel ^tuarura dabunt b).

Seivix clarius apparebit, quantum ad boms artes con- tulerit Imperatorum tf potentiorumfludium, quam exhi- βorta renatarum, fub initiofeculi XVI, literarum. For- taflis etjamnum nox ftientiis incumberet atra, nifi tum FRANCISCUS/, Gallie vexy eruditos patrocinio &fa-

vore maBafiet, liberalitate fiiaque fuftentajjet, &publi-

tasfeholas honeßis ftipendiis ^Lutetia Parifiorum conflitu- ifiet c>. Teneretforte barbari^es aähuc regnum AngIi£,

nifi babenis admotusJuiJJet HENRICUS Vlllfipfe, ultra quod necejjumfuit imperanti, eruditusy & eruditorwn patronus. Infeptentrionenoftro GUSTAVUS /, eodem

£voy ex doBrina multa ^, exfavere in Mufarum fiami- liamy ^ac reflitutione fcienti<z divime &bumante^y gloriam reportavit immortakm. Palmarium vero· infiruraentum9

quo in literarum renovationem ufa e(l divin^aProvidentia, fuit ImperatorRomano-Germanicus, CAROLUS V, cu¬

jus in artes liberales merita bis pagellis percenfere anni-

tar. Tuum efi, B> L.juvenileséfimmaturos conatus in mitiorem interwetari_partem.

a) CICERO orat. pro Milone cat.jp. h) Lib.

VIII. epigKjd. ad Flaccum. c) DION. PETAVII Kation» tempor,part.L Lib. IX.p.?n.joj+

Mperator

CAROLUS V in

fago

& toga vix ulli Principum fecundus ,

unde Gallis re&e audit: homme_{de guerre}

& homme de cabinet *), Gandami, d*

XXIV. Februar. Anno faeculari 1500, lucis hujusufuram accepit. De majo- ribus ejus, rerumque ab iis geilarum magnitudine, non vacat quidemagere; nec ut ipfius CAROLI domi foris- que afta fmgula enarremus, fert inftituti ratio. Rarior

apud hiftoricos fit mentio meritorum hujusimperantis m

rem publicam literariam, & haec paucis deguflare nobis

animus eft. Vifuri _ergo primo fumus progreffus, quos

ipfe in literis fecit, dein ravorem, quem eruditis aliis ex-

hibuit. Contigit illi in pueritia informator, tum Deca-

nus Lovanienfis, qui, fub HADRIANI VI nomine, in-

tcr fummosPontincesRomanostandem inclarefceret. Vir,

pro ratione illorum temporum, in feientiis optime ver- iatus. Sed idem erat natura leniflimus, & auéloritate impar dirigendo regio puero. Forte id etiam potius o- peram dedit,ut Catholicifmi in mente tenella fundamen-

ta jaceret, quam ut elegantium literarum femina ibi fpar- geret. Id certum eil, ^uon magnopere illius informatio-

A _{2 «©}

4

)

°

C

Μ»-

ne& duéluprofeciffe CÄROLUM. Nec tamen omnis hujus reiculpa in HADRIANUM conjicienda» GUI-

LIELMUSCROYUSy Principisnutritius, ut integrae- jus pofleffione frueretur^r avulfit eum jufto maturius a fiudiis_, & militaribus addixit difciplinis ä), Dicitur et-

lam: ipfe CAROLUS fuifle prseditus tall ingenio^, quod

tardum abinitio, poilea celeriter accrefcit, ^nee in pue- ritiaoftentat, quantae magnitudinis, adulta aetate, futu¬

rum fité). Interim non pepercit admonitionibusInfor¬

mator _,, uti isindigaret difeipulum ad Theoiogiam pne- fertim hauriendarn, ex qua libros Regum facros,ceu fidei confirmanda? fubiidia,. & bene regnandi cynofuram, ei prsecipue commendabat f) & ad linguam Latinam addi-

feendam. Nonintermifit illi oboculos _ponere,pceniten--

tiam mentem illius aliquando fubituram, nifi,juvenil!^ae- fate, fedulo ad literas incumberet..Adeo quidem,utCA¬

ROLUS poftea, cum imperio jam pneeiTetfe ipfum potius,quamHADRIANUM,r eum agerethujus infeien-

tiae. Auditoenirn ,. nec intelledlo Legato peregrinicu»

jusdam Principis, Genu£y Latxna lingua eum alioquen-

te, asgerrime tulit, alienis auribus & alieno ^ore fe uiu-

sum ad haec excipienda, & intaliaerupiffe fcribiturver- ba:· dårefe puerilis incnricepocnaf, &pr<efagumRadria-

numprtceptorem fuißeg). Fecit tamen h«c de tardita-

teingenii CÄROLI fufpicio, ut Imperator, plurimorum

EleåorumfufTragiis, eligeretur, quamvis competitor e-

jusdem, Rex Galliarum, FRANCISCUS I, omninifu ie imperio tum obtrudere ^cuperet» At Ele&öres, ne li- bertati ipforumIngenium FRANCISCI igneum officeret,,

fub CAROLI tardiore fe magis in tuto fore collocatos

fperabant hy Quantopere autemeos fefellerithaecopinio,

inde apparet, quod & gravis cervicibus eorum poftea

immineret CAROLUS, quodque, semnlatione accenfis commiflisinterfe CAROLO&FRANCISCO*, utrin-

qu&

*8

) ^° c

S»

⁵

que veremagnis, CAROLUS tamen & in ipfis confi- Iiis, & in coniiliorum exfecutione, femper vi<Roriara reportaret.

*) Magnificum eR elogium, quod huic Imperatori

tribuit donJEAN riNTOINE de VERA & FIGVEROA in t hifloirede /' Emp. Charles Vp. 21: Ce Prince etoit

plus^grand,^queJafortune, &CaJortune a ete plusélevér

que celle d aucun Prince. d) ]AC. MASEN II hiftor.

CAROLI V. & FERDIN. Lik _{L p. 7. e) BA1LII}

Lexicon art. CHARLES V. tf HADRIEN VL f) Les Ä&ions heroiqvef deL Empereur CHARLES V. p. 23$»

g) jfAC BURCKHARDU S de linguä Lat. in Germania fatisρ. p. &pag.466. b) BAILIXJSart.CHARLES V

§. IL

Mirari profe&o convenit CAROLUM fuiife ma-

gnitudini imperii parem, licet nondum vicennis, ^a Ru^

diis abduceretur. Conftantiilime ille reverentiam Iitera- rum,ubicunque potuit,propagavit. Et quamvis circa fer-

monem Latinum percipiendumnovercam experiretur^{na^}

turam Imperator noRer, non tamen illa circa linguas vi-

vas eum deRituit. Gallice ita do<Rusfuit,^ut annales hoc ftilo fuos ipfe confcripRRe perhibeatur. Hifpanica ^vero iingua,quam prae priori adamavit,orationesvarias de_gra- viiiimis _negotiis conRruxit & publice habuit, ^{non tam} follicitus, ut rnulta, quam ut multum, diceret/).. Itali-

cum Germanicumque idioma infuper calluit. Specimen eloquentise'ejus illuRre eR oratio, quam ad ordinesGer- mani«, imperio fefe cum abdicaret, habebat k). Hifce Unguis ufus eR ad variam rerum cognitionem fibi _acqui-

rendam. HiRoriaomni &: Mathematum cognitione _prse- cipue dele&abatur. Leriaquaelibet profundaexcuHit ^me-

ditatione. Negotia etiam gravioris momenti aggreRu-

rus, diu ea animo vohmbat: publico abRinuit, inter- dummorbumRmulando/). Hinc erant ejusconRlia pro^

priis

β 4Η )ο( S»

priis, non alienis cogitationibus,

exquTfa

& elaborata.

THUCYDIDEM,Ganice translatum, diligenterconfule- bat, & fuit audlor hic probus & terfus, individuus ejus in caflris comes. ^4deandemdifciplinam inflituit etiamauli«

gos fuos & cubiculaiios. Jubebatur horum^unus,quovia

mane, antequam furrexit Imperator ^, HERODOTUM evolvere, alter THUCYDIDEM,tertius LIVflJM, quar-

tus alium aliquem hiftoricum ^ex optimis, & dein, quae bauferat, Imperatori jufto ordine enarrare ?n). LU-

DOVICI prsefertim XI, R. G., apud COMINÄUM illu-

ftris memoria dicitur hunc Imperatorem eadem«mulatio-

ne inflammafle, qua gefta ALEXANDRI M. prsecordia

olim CiESA RIS aecendebant n\

i) BAILIUS L c. k) MASEN. Lib. VIT. hift.

GAR. V. FERD. p. 1S4. /) VERNULAEUS in viru Auguft. Gent. Aufl. ^{1,2. c.}3. η.j. m) LANSII conful-

tat. de princip♦ inter provincias Europa ρ. nu 47.

BURCKHARDUS l. c.p. 466. n) MASEN. p. 207.

§. III.

Sed videamus merita ejus in quamlibet fcientiaruni partem, quo ita de immortali ejus gloria aequiuspoilimus

ferre judicium. Patres ipfe diligentiillme legit, & ^prse- cipue S. BERNHARDUM, & ex illis Theologiam hau-

ferat. Pietas ejus prsedicatur tanta fuiiTe, ut ex lepteni

Pfalmis pcenitentialibus preces fibi formaverit; quas, bis, quovis die,etiam in eaftris ^coramuniverfo exercitu, fle-

xogenu & fumma devotione fudit,undepedtora fpe&an-

tiura& audientium duriflimafaepe emolliebat o). Eratvero

Pontificise religioni addi&us,ejusque defenfor acerrimus:

interim tarnenacutiffimum ejus ingenrum non potuitnon

perftringere Religionis Papifticae deformitas, & emenda·

t« puritas, quippe utramque in apricum protulere LU-

THERUS & flatus i-mperii Proteilantes. Velut fulmi¬

nis idtu, fic ipfa veritatig evjdentia perculfus Imperator,

ne

"•Η )ο( ΜΙ» _?

ne a lacrymis quidem fibi temperare potuit, dum illant, öppreflam antea, caput erigere Auguflee Vindelicorum, in

praele&a iibi Auguilana Confeflione, videret. Sed de-

territus rei difficultate, & cieri Pontificiifuggeflionibus

permotus, non folum non favit _purioris religionis pro-

greflui, fed etiam quovis modo illi obicem ponere fate- git *). Eo (altem nomine Iaudandus, quod a violentio«

ribus confiliis, quae fuggerebant illi Pontificise hierarchiae patroni, interdum abftineret. Ita, dum eum adhorta«

rentur ad fidem LUTHERO, utpote haeretico, datam frangendarn, qua tarnen fifus LUTHERUS in comitiis

Wormatienfibus fe pracfentemfliterat, vocem emiiit ve- re imperatoriam: Fidem ^,β vel ^totoorbeexfularet, debe«

re reperiri in ore bnperatoris. Sed, abdicato imperio, adeoque ceßantibus humanis flatus rationibus, vacivan®

magis mentem veritati confecravit. Hinc fidedigni hifto-

rici referunt illum, merito Chri^li unice innixum, tu- therano more _, fpiritum exhalaiTe ; & reperta fuifle in cellula ejus multa fcripta de juftificatione, & gratia in Chriflo, manu ejus exarata ; Teflamentum etiam ejus

non fuiiTe, ritu Pontificiis folito, legationibus _piis re«

fertum, autde operibus fruftraneac pietatis poflhumis ali«

qua ordinale; inde & apud patres inquifitionis Hifpa- nic«, & apud filium, in haerefeos notam incurrifie p),

Ita plerumque tum iapere incipimus moriales, cum vi-

vere definimus!

o) Les AB. Heroiauet de Charles _{V. p. 24} & 206.

*) Fuit tarnen poftea, fi ZINCGREFIO fides, _pceniten«

tia du&us nimige 'hujus fu« in clerum Pontificium _pro-

penFonis. D'xit enim aliquando fe omnia fua ecclefia- ßici flatus d'fenfioni impendiffe; pojfe quidem ^reparari pecunias &fumtus in idopusfaBos; fedimpendia fanita- tis, exiflimatioris &favoris apudflatus imperii

&

quos- que privatas, qua clero itiferviendofeeerat, eße irrepa*

rabilia

$ ) o

<

541"

rabilia. Apophtbegmata der Teurfchen, ρ. ρ) Ο«·

fer de häc§.

hifloricos

pojfm ^tam civiles, ^*/«<?/« eccle- fiaflicos,ex. gr. BAILI IM, SLEIDANUM, HUBNE*

RUM Uc.

f IV.

NoluitImperator C A B OLUS leges eile viperisfi-

miles, ut ouerradmodumiliae matres iuas tollere dicim-

tur, ita pofteriora decreta priora obliterent q). Hinc

itiam dicere folebat de frequentibus comitiis Germano¬

rum: Ein Tag wacht den andern, aber die Geburterflic¬

ket die Mutter. In jure tarnen civili Romano varia e-

mendavit, quse iingula recenfere ^a noilro inftituto alie-

num utique erit. Id tetigiiTe fufficiat, Imperatores, an·

te ejus tempora, referipta, privilegia & literasnon fem-

per fua manu fubfcripfiiTe; CAROLUM vero, perfpe-

$is inde ortis incomrnodis, primum fuifle, qui iingula adla publica ipfe fubfignaret

r).

Fuit & is Imperatorum primus, qui fub facramenti vineulo promifit: quodfocie-

tates ornnes, quarumfinis veleffe&usfunt monopolia, un- de verum extottifolent pretia, plane tollere, rejicere ac damnare velit /). Nec, quod feiam, aliquis imperan- tiura,ante CAROLUM, longiores titulos,&amplaregno¬

rum ac ditionum fuarum enumerationeconftarites, adhi-

buit. Dicitur vero hoc fugillaiTe FRANCISCUS I. &

tantumdem fpatii infumfifle repetitioni vocis Gallide in

fuo titulo. Interdum etiam feripiit Roy de France & de Genefe, a pago, ubi coquitur panis regiae menfae f).

Quamvis, vel ob dignitatem, vel imperium^, aut juris

praetenfionem, nullo vanitatisargumento, licite hoc fe-

cerit CAROLUS; illo vero nomine nefcio, an laudan-

dus vituperandusve fit, quod, poftquam MAXIMILIA-

NUS declaraiTetidioma & Latinum, & Germanicum fo- renfe, hic primus in capitulatione fua reeeperit, fe cura- iurum, ut"Latim lingua ufus ^{una cum}' patriofermone in impe-

K

•m )β( im> ₉ tmperiiforis ac judiciis confervaretur. Ut enim ex una

parte dignitas Latini fermonis hac via fuit confervata, ita ab altera confitendum eil, rei publica: quam maxime in-

tereffe, ut in foro folavernacula frequentetur. In tranfi-

tunonpoiTumus, cum alia ^non innotuerint nobis ejus in

artem medicam merita, quin verbo tangamus curam il- lam, quam adhibuit podagrcc malignce, qua vexabatur.

Qusefitus enim, quonam midicamine mali ^vim leniret, refponderat: Gedult und ein wenig Schrej'en, find mei¬

ne heften Artzenejen u). Botaniei immortali gloria in fua arte digniffimum judicarunt hunc Imperatorem, ^un-

de plantxCarolin# nomen ejus infcripferunt, ferse poile-

ritati tradendum χ).

q) REINKING, de regim,ftecul. S. Imp, Rom. Lib.

II.cl.II.c. p. r) VOLLRATHFURSTENHOLDSvon eigenhändigen ^unterSchreiben der Furftenp. 54. s) Vid1 Capitulat. CAROLI Vart. /7. t) RECHENBERGIT

dif. hift. pol. pag, 14T. ü) Η UBN. hift. Τ. I. & ZINC-

GR EFS Apophthegmata der Teutfchenp-j)J. χ) LIN-

ΝJEI Critica Botanteα, pag, jC.

j. V.

Sed prseeipue elucent ejus erga Philofophiam & li-

teras humaniores merita. Exhibebatur illi, dum recens eiTet Imperator creatus, epiilola fupplex, confcriptacoin-

muni iludioforum Germaniae nomine _, a Comite HER- MANNO de NUENAR, qua petebant, utharbariem ^eχ¬

ιerminaret_, quam invexerantbarbarorum tumultus; ut

renafcentium bonarum artium curam hoher_et,foveretflu- dioftz ingenia, &' prremin bene merentibusredderet', utque demum Theologiftas fratcrculos, magnis titulisinfam-^-

entes,coereeret, pnecipue facohum Hoftratum y). Ne-

que excidere ^voto & defidcrio fuo. Infignia enim res o- mnis literaria, fub ejus imperio , ceperat incrementa.

Jugum enim Pontificis ecclefiailici non modo excü-

• -

, B tere

«ο -m )ο( Ht

tcre fkiduit _{magna pars} imperii, fed etiam

fradta

tum eft

Pontificis Philofophici, ARISTOTELIS, dominatio, &

In libertatem fefe vindicabant ingenia, Philofophia di¬

gna. Sed & litern Graecae, Hebräer & Latinae, quae in

Germania _, fub MAXIMILIANO I, ortae, tenuem vi-

vebant vitam, fub CAROLO paulatim fuccreverunt,

fiorem & vigorem induerunt & demum vi & impetu quodam proruperunt. Artes etiam aliae, quae antea ne-

gle&ae jacuerant, CAROLI aevo & munificentia, Caput

exferebant. Quantum navigandi ars , ejus tempore, Increverit, quantumque univerfa Europa inde commodi hauferit, per dete&um & occupatum a FERDINAN-

DO CORTESIO Imperium Mexicanum^, Peruanum per FRANCI5CUM PIZARRO, jretum denique iliud, quod

ab inventore ΜAGELLANICI nomentraxit, fciens,vi- dens, praetereo z). Pi&urae excolendae ingentes addidit ftimulos, ^cum celebri artifiei, TICIANO Italo, praeter nobilitatis jura, & proventus huic ftatui digne gerendo a^ceflarios, mille flörenos aureos, pro qualibet fua effi- gie, quam pinxerat,numerari juberet a); Ipfe vero o-

mnes pi&urae elegantias & defe&us aecurate difccrnere

valuit b{. Quae vero pietatis, virtutis, invidli animi, cxa&iflirnaeprudentiaspoliticae, atque acerrimi judicii de-

dit fpecimina ipfe CAROLUS, tot funt & tanta, ut iis

recenfendis ^non fufficiam, principium dicendi ubique,

finem nuspiam reperiam c).

y) PoJJunt illte liter£ inte%r&legiinjfAC. B URCK-

HARDI Ith. cit. cap. Vp. 438-fiq- z) Don A. de VERA FIGVEROA l. c.p. 24. & 162.feq. a) Lcs, Abiions heroiques de CHARLES V. 222. b) FIG VE¬

ROΑ p. 323 c) Conf^er pajjim Hißoricos> & ZINCK- GREFIUMHb.cit. _ρ. 8ß-feqv.

§. VI.

Politici praefertim confummati effigiem exhibet

#Mf univerfa CAROLI vita, cxhibent eonfilia, exhi-

ben*

•€1

Α°

(

§3»

^ι»

bent axiomata, quse orc ferre folebat. Ita omnemreipu- blictefalutemverti non raro dixit in confiliis tfeorum ex- ecutione. Moram & profundum judicium ejfe animam tonßliorum, celeritudinem& animum imperterritum exe- cutionis. Utriusque conjun&ionem ejfe quintam ejfentiam

boni principis & corßliarii. Gfficia vero Imperantis fe¬

stem comprehendefcat iimilitudinibus. Ut Saturnus, in- quiebat, fupremus planetarum, tardijßmo _graducirculum juum abfolvit, ita debere _principemejjegravem, necfä¬

dle mutabilem. Debere ^eum cutquejuftitiamdiftribuere, utßf absque refpe&upcrfonarum, omnibus äqualesJpar- git radios. Utjuneftcefunt folis edipfes, ita vitia &er- rores imperantum ejfe damnefos. Clementiam fuperioris

nonnullosßefferc, alios indurare, ut radiifolares ceratrt

liquefadunt, argiüam obdurant. Ut luna minimo _gau- det lumine, dum foli proxima eft, ita imperanti proximos

nonfempergratia & opibus aßluere. Fulmen es, jer-

rum, cbalybem liquefacere, non vero lanam tfceram;ita debere imgerantem fuperbis reßßere, humiles gratia wnple&i d).

d) ZINCGREF. loc. dt.

$. VII.

Eft inter laudes Imperatoris hu jus haud poftrema, quodneque natus fuerit_imperator,neque imperatorobie- rit, fedmagna virtute fua imperium obtinuerit, majori depofuerit. Abdicationis CMROLI V. varias perhiben-

tur cauffe. Putant multi, quod,mortalium _regnorumfa- tur, & inftabilem fortunae lufum perofus, hoc coniilium

inierit. Sed hane eandemfententiam fuam, ante o<ften- nium, poft vi&oriam ^a Proteftantibus _{reportatam ,} &

antequam adverfamaliquam fortunam fuerat expertus, in teftamento profeflus eft, quod FRANCISCO BORGI/E,

ad religionem fe convertenti, filentium ftipulatus, ^o-

ftenderat e\ Nec erant infortunia ejus tanta, utiis ad

B ₃ fee*

is 4M ) ® C HP1

fceptrum

deponendum adigeretur, & inde

nutare

tant!

dPrincipis excelfus anirnus potuerit» Non eil idcireo, :quod dubitemus,

voluiffe

eum, dum

adhuc

viveret,

de

morte difponere, & literarum voluptate captum in otio philoiophico vitee ultimam

fcenam tranfigere. Abiit

ve-

ro ad provinciam Kifpanias Extremaduram, & in mona-

•fteriumD.JUSTI,eremitisD.Hieronymiinfolitudinead- didum, fe contulit. Ibi in eedicula, prope ad conven-

tum exilruda, paucis ilipatus miniilris, plebejo ritu ,

vixit, & Deo falutique fuse setatis reliqvum confecravit.

Erant tarnendevotionis exercitia divertieulis & obleda-

mentis diilinda» Unicum equum ufui fuo fervaverat

■ totterrarum dominus f) hoc aliquoties, animi cauffa,

ferebatur. Interdum triumphales manus ferendis autar- tificiofe difponendis plantis admovebantur, vel etiam

infitione furculorum erant occupatas. Mathematica ^a-

4iis horis ^non tradavit modo, fed etjam ingeniofa ibi quamplurima adinvenit. Horologia itemconilruxit cx- adiilima. Dicitur_quoque fua mentis perfpicacia promo- Viffe TURRIANI, celebris Mathematici inventum, quod poil obitum CAROLI fecit publicum, & quo Ta-

gum amnem ex

Toktana

valle in montern traducere

conatuseit g), Erathie TURRIANUS indivulfus ejus

in eremo eomes; &, velut ARCHYTAS redivivus,

|am aves ex fuo finu emifit evolantes; jam

fabrefadas

militum phalanges in menfa pugnare, & tympanis tubis-

que fibi prseeinere coégitj jam aliis novis inventis &ar-

tis miraculis diilinuitanimumImperatoris, ^afeverioribus

ftudiis avocatum. Interdum,cumImperatore communi-

eatis confiliis , molas eonfecit ferreas, adeo exiguas,ut fub manica poifent occultari, fed tarnen indies farinam,

odo hominibus alendis fufficientera, fuapte machinatio-

ne & proprioimpulfu molentes. Mufica magnoperede-

ledabatur Imperator nofler. Ideo fanda

officia

mufice

cani juffit, artis ipfc adeo peritus, ut piagium , abau-

öore

•m u (sn· <3

Äore compofitionum muficalium illuftri

commiflum,

mox animadverteret, ab iis, qui erant in arte magiftri,

non obfervatum h). Hiiloriarum le&ioni & bellorurn motuumque publicorum confiderationi erant & in hoe

feeeffu fuse horae defignatse.

e) 3AC. MASENI US l r.p. i$$. f) Idemp.

ipfc

g) Ibid. b) De VERA & FIGVEROA

i.

^{c. jp. 303*}

VIII.

Vidimus ha&enus , quod eximia rerum cognitio se»

quaverit CAROLUM Imp. fummis inrepublica literaria

viris. Quod vero humanitas & facilitas ejus reddiderit

eum etjam infimis äqualem, idjam breviter vifuri eri-

raus. Deledlabatur doélorurn familiari conluetudine, & r

illam eruditionem, quam fibi deeffe doluit, in aliis, ut proximum poilvirtutem humani generis donum,

fufpi-

ciebat. Anguftior eft hsec pagina, quam ut omnium

eorum Principum aut magnatum nomina caperet, qui, exemplo CAROLI, ad deeurrendum literarum

Radium

fuere incitati. Multo minus praefinita iinit brevitas,

Scholas & Academias recenfere, a CAROLO vel fun- datas, vel lautis ftipcndiis au<Ras5 ^aut illorum hominum

contexere catalogum, qui, humili loeo licet nati, ad-

minicula fuppeditante hoc Imperatore ^, ad eruditionis^»

opum & honoris poiTeflionem fuere eveéli d). Unum

al-·

terumque mirifici ejus in viros eruditof amoris

teftimo-

nium adduxiiTe fufficiat. Pracceptori, HADRIANO ^,

eamretulit gratiam,utnon modo eum per varios hono¬

ris gradus ad purpuram Cardinalitiam promoveret, ve¬

rum infolio etjam Pontihcio collocaret Cum Cardi¬

nali ΧΙΜΕΝΙΟ, Hifpaniarum prsefe&o, qui fcripturam

f. orientalibus literis

Aomanoque

fermone quam

cultiffi-

me vulgari curavit, & nobilifiimam Complutenfium

Academiam condidit, intercefiit illi in juventute per-

magna familiaritas. Academiam Rcgiomontanam Å:o

1554erexit, & diredione©ejus GEQRGIO

SABINO,

Η 4Κ ) ο ( Μ»

Viro eonfumrratiiEmo, dedit. Cui etiam nobilitatfstl-

tulos, &infignia, Pegafum argenteum, capite eredlo&

panfis alis, verfus calum tendentem, ad defignandam Ii-

terarum gloriam conceflit. Prag#difputantes per qua- tuor integras horas audivit, & cum prandii prorfus ob-

litus videretur, has eile delicias fuas & belJaria profite-

batur A). LUTHERUS ^, MELANCHTHCN, E-

RASMUS ROTERODAMUS, OECOLAMPADIUS,

HUTTENUS, & magno numero alii, iub ejus aufpiciis floruerunt, qui certatim & pro rata parte quisqve vel Collapias religionis res reftituebant, vel Philofophiam e

Iqualore & fitu fuo repurgabant, vel linguas, Hebr^am,

Graecam & puriorem Latinam in fcholas introducebant.

Praeter TURRIANUM, cujus ^antea fecimus mentio- nem, APPIANO etiam, inlignt mathematico, familia·

riter utebatur. AUGUSTINUM NIPHUM, eruditum Italum, conftietudinis gratia, ad fe evocavit. Immo,

CO usque humanitatis erga eruditos e faitigio fuo fe de- miiit, ut Reffori AcaäemicoLovanienß loco cederet &

latus clauderet. Sic UliJßngse, adverfo detentus _vento,

cum Dodlore G.S. SELDIO in multam nodlem collo-

quium protraxit. Quid, quod ad nolac fignum quia nul¬

lius ex familia apparebat, Ipfe Imperator Dodlori, mul-

tum licet reludlanti, lychnumper gradus domus praetu- tit. Hoc tibi monumentwn, inquiens, Cafaris illius

Caroli habeto, Seldi, tot exercitibus & excubiis flipa- ti, quem nuncfolum,& λfamilia etiam defertumvides;

tf cuitu tot annosferviißi, is nunc tibi etiam ferviit,

Hf tibi lumen prstulit m). Vidimus, quanta incremen-

tanonexemplo folum fuo, fed & ipfo opere, non didtis modo, fed & fadlis, literis dederit CAROLUS V Im¬

perator. IJnde non poffumus non fubfcribere verbis CHRONICI CARIONIS, quae ita habent: cum CaroL

Vnafiente omnes bona artes, litera ac linguae erudita

renafeiin Germania &flor^ereintota Europa _eseperunt,

quarum