JU
DISSERTATIO CHEMlCA
DE
'å iATA«
QTJAM
SUFFRAG. .4MPUSS. ORDIN. PBILOS.
PUBLIC« CENSUR« SUBM1TTUNT
ANDREAS GUST. EKEBERG,
PHILOSOPH IAE MAGISTER,
ET
NICOLAUS A. BERGSTEN,
FJERDHUNDRENSIS.
IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XIV DEC. MDCCXCIII.
UPSALI^,
LITTERIS VIDVJE DIRECTOR. JOHANN. EDMAN.
HONUNGE NS
TROMAN OCH HOFRÅTTS-RÅD
HÖGÅDLE HERR
CARL
JOHAN NORELL»
Tillägnas detta arbete af
DESS
\
ötlmjuknfte tjenare
NILS A. BERGSTEN,
KONUNGENS
TROTJENARE OCH LECTOR
HÖGÅDLE OCH HÖGLÅRDE HERR
Mac.
CARL BERGSTEN,
SAMT
HÖGÅDLA FRUN
™«CHRIST.SCHRÖDER.
MIN VÖRDADE FARBROR och FASTER!
BeggeunderhafvenEdert handledandeNi omt och faderligenhar jag börjatvSrdat mig frän fpädafte åldren;min lefnads bana. Bäg¬
ge ägen Ni fäledes den ftörfta rätt till detta offer och den liflligafte
tackfamhet af den kånflofulles hjerta, fom med all aktning och vörd¬
nad har åran vara
MIN VÖRDADE FARBROR OCH FASTER!
EDER
Sdmjukåfie tjtmrt NILS. A. BfiRGSTIN.
APOTHEKAREN
ÄDLE HÖGTFÖRFARNEoca HERR
L A
LUT
RSSAMT
IVÄLÄDLA FRUN
FRU
BEATA H
EGG ARTH,
J Ttur fiånd fatt, att nog värdigt kunna ådagalägga min erkänfla
LJ for'de valgerningar, jag underflere år uti EDERThus åtnjutit,
nyttjarjag detta tillfälle,'att infor Allmänheten betygaden. Uptagen
derfore desfc bladfåfom et ringa prof deraf, jemte den aktning och
tillgivenhet livarmedjag altid framhärdar att lefva
EDER
odmjukafle tjenare
NILS A. BERGSTEN.
DE
CALCE PHOSPHORATA.
•= . "Sgjgcs ■-==»•
Indeacidi ab illophosphoreitempore,naturamqnoegregiisCeleberrimusexperimentisMarggrafexpo- nebat, hujus acidi cum terra calcarea conjunétio erat Che-
micis nota quidem, non tarnen fatis accurate explorata
& illuftrata. Abhinc viginti quatuor annis excellentisfi-
mi Chemici Gahn & Scheele calcem phosphoratam
in osfibus animalium detexerunt. Ex iis didicimus aci¬
dum phosphori ope acidi vitriolici fecernere, quae me- thodus deinde plures habuit emendationes. Primum e-
nim necesfarium putabatur, ut osfa ufta acido nitri fol-
verentur, atque tum demum compages eorum acido vi-
trioli divelleretur. Deinde vero excludebatur acidum ni¬
tri, & folo acido vitrioli eadem ineta contingebatur. Tan¬
dem illuftris ilie Chemicus Wiegleb a) docuit ope al-
caii volatiiis acidum iftud ex osfibus extratftum a terra, qua inquinatutn eft, purgare. At nondum queinquam i'cio, qui accurate determinavit partes confiituentes in
calce phosphorata pura; nam fatis notum eft plus calcis
in osfibus contineri, quam ad acidum faturandam opus esfet. In id igitur operam infumfi, ut naturam hujus conjuncftionis diiigentius perquirerem. Tentamina in hac
materia a me faéta pubiico jam examini lubmitto, fpe-
rans veniam dari juveni, fi hoc periculum magis volun-
tatem proficiendi, quam facultatem indicaret; & fatis me habere exiftimo, fi peffeélioribus Chemicis causfam tan-
tummodo attulerim, fcientiam amplius ditandi.
A 3 Ca-
a) Crells neneße Entdeckungen in der Chemie 2 Th. pag. 3.
4 De Calce Phosphorata.
Calx phosphorafca in omnibus natur® regnis occurrit,
Ted regnu»n animale huc nsque hac materia ditisfimum
fe pr®buit. Nam in oslibus JMammaiium, Avium & Pi-
Icium ac in cruftis Infe<ftorum, qu® hucusque examina- ri potuerunt, continetur. E Vegetabiiibus forfan plurimis
obtineri poteft, led parce, ut accuratiore opus ßfc exa-
mine ad illam detegendam b). Sic in carbone glutinis
Tritici inventa eft cf & ipfe illam e carbone Sinapis e- duxi. Regnum Minerale nuper inexfpetftatam hujus
materi® copiam prodidit. Nam Dominus Proust inve-
nit in Eftremadura Jatisfima illius ftrata & colles illa re-
pletos; df & Dominus Klaproth in Apathitis Saxoni-
cis eam cryftallifatam detexit ef.
Notisfiina eft methodus acidum phosphori ex osfi-
bns expellendi, dum fcilicet ufta osfa & in fubtilempulve-
rem redaefta acido vitrioli perfunduntur, ex quo fit, ut lioc
acidum cum terra calcarea Gypfum difficulter folubile for¬
met, & acidum phosphori liberum in liquido exfiftat, quod deinde vaporando & urendo in crucibulo formam
vitri acquirit. Multum vero abeft, ut acidum phosphori
hac ratione comparatum purum fit exiftimandum, cum haud exigua terr® copia fit inquinatum. Itaque Dominus
Wiegleb excogitavit huic incommodo remedium. Sci-
li-
h) Acidum phosphori in plantis integris exiftere, non urendo generari, extra dubium pofitum eft. (Vide Crells Chemifche
Annalen 1789. 1 Band. pag. 106.) An vero calx illa phosphorata,
quse de cinere illarum obtinetur, etjam ante uftionem ita compofita in
iilis exftiterit, alia eft quseftio. Ad iidem mihi pronius videtur, aci¬
dum phosphori in plantis plerumque in connubio qnodam falino neu- trali adesfe. Sed compage calcis faccaratae, quse planti» ineft, ignis
vi divulfa, acidum phosphori cum calce conjungitur.
e) Crells Chemifche Annalen 1785 x Band.
d) Crells Chemifche AnnaL 1790 2 Th. pag. 527.
e) Bergmånnifches gfournal 1788 P« 294.
De Calce phoipbor&ia. 7 licetfolutioni hujusimpuri acidi alcali voiatile inflillavitjquo
terra dejicitur & alcali volafciie phosphoratum in liquido
manet, quod ad liccum vaporatuin & igni expolitum
alcali volatiii iterum denudatur, ut acidum folum reitet»
In& hac operatione femper terra calcarea dejici putata eft, quidem ita ut alcali caufticum tantummodo excesfum acidi tolleret & calx phosphorata dejiceretur, Ted alcali
aeratum (Taltem fixum/j revera vi duplicis attradlionis i- pium acidum e calce divelleret, ut calx ae'rata exilieret.
Sed qualecumque alcali adhibeatur, lemper calx cum a- cido phospliori conjun&a obtinetur; & eftervefcentia
quoque demonllrat, acidum aereum fub praecipitatione
otiolum abire. Hanc terram prascipitatam Dominus
Richter prorfus novam esfe credidit, quum, licet alcali
aerato dejedta cum aciais non ferveat; led non aliam es¬
fe ac calcem phosphoratam, jatii fuperiore anno experi-
mentis meis reperii, g) deinde vero vidi idem a Do- minis Klaproth & Goettling esfe demonllratum.
Mirum fane videtur, heic non dejici potius Gypfum,
cum exiftimandum fit, acidum vitrioli calcem omnem fu-
fcepisfe. Sufpicari quidem posfemus portionem adhibi-
tam acidi vitrioli non fu/Fecisfe ad omnem calcem phos¬
phoratam decomponendam. Itaque eam auxi usque ad quin-
Vmm m ,mmm , ■,, .
f) Bergman. Opu/c. Phiß. & Chem. Vol. III. p. 380.
g) Lefto libro Domini Richter (Ucber die neuen Gegenßande-
der Chymit, vorzüglich das neu entdeckte Medall Uravium) quoniam
fiatim fuipicabar in terra difputata adesfe acidum phospliori, eam aci- do nitri ad faturationem folvi & deinde plutnbum acetatum inftillavi, quamdiu aliquid dejeftum eft. Hoc prseeipitatum tuba ferruminatorio expofitum in globulum pellucidum coibat, qui fub refrigeratione repen- te colorem lafteum & figurum polyedricam asfumebat, unde plumbum phosphoratum agnefeebatur. (Vide Creli.s Chemi/che Vlnnalen 1786
i Band. pag. 156.) Liquidum alcali aerato faturatur» veram demifit calcem aeratam.
8 De Calce phosphorata.
q,uinque partes acidi vifcrioli concentrati ad dnas partes
osfiuin uftorum. Neque eo minus ope alcali caicem phos-
phoratam dejecr. Sed caus'a haec eft: ipfum acidum phos-
phori partem Gypfi foiutam tenet. Addito alcali exiftit
alcali phosphoratutn, quod vi duplicis attraéfcionis Gy-
pfum decomponit, ut habeantur alcali vitriolatum & calx
phosphorata. Rem vere fe ita habere, fequens expe-
rimentum demonftrat. Gypfum cum acido phosphori e combuftione phosphori obtenfo coxi. Solutionen» per-
colatam alcali faturavi, quo dejefta eft terra, quae non
folum tubo ferruminatorio expofita in globulum Ja&eum
coibat, Ted etjam acido nitri absqne eftervefcentia facilli-
me folvebatur, cni l'olutioni inftiliatus mercurius nitra-
tus dedit praecipitatum album, quod tubo ferruminatorio
exploratum mercurius phosphoratus esfe agnofcebatur b
E liquido remanente caicem liberam dejeci.Patetigitur ter-
ram e folutione Gypii in acido phosphori ab alcali volatili dejeétam veram fuisfecaicem phosphoratam, compageGy¬
pfi divulfa. Etjam folutio G}'pli in aqua ab alcali volati¬
li phosphorato decomponitur, non vero a folo acido phos¬
phori, nec, ut notum eft, ab alcali volatili puro.
Calcis connubium cum acido phosphori prsecipitatio-
ne jam memorata ex acido phosphori impuro obtentum,
valde ab ea terra diverfuin eft, quam osfa animaliurn u-
ftione relinquunt. Haec enim femper aliqua effervefcen-
tia
U) Solutiones plumbi & mercurii in multis occafionibus praeftan-
tia prsebent reagentia ad acidum phosphori detegendnm. De plumbo phosphorato fupra locuti fumus. Mercurius phosphoratus tanquam pul¬
vis albus deje&us, tubo ferruminatorio in carbone exploratus, cum effervefcentia & viridi flamma in vitrum pellucidum luteum liquefcit, quod fub refrigeratione hyalinum fit. Scilicet mercurius reducitur &
avolat, qui cupro polito fupra porrefro excipi poteft; acidum vero reftat & paullatim in phosphorum convertitur.
De Calce phosphorata. 9
tia cum acidis calcem aeratam immixtain prodit & gas
extricatum aquam calcis praecipitat. Iliud vero quiete fol-
vitur absque uilis effervefcentiae veftigiis. Hasc igne
difticillime liquet & vix tubo ferruminatorio in giobulum
cogi poteft. lilud ftatim cum phosphorefcentia in gio¬
bulum laéteum funditur. Hsec ita decomponi poteft, ut feparetur calx phosphorata ab excesfu calcis, qni adeft
in osfibus. Ut haec decompofitio Jocum habeat, osfa
ad alborem ufta primum acido nitri folvantur, deinde ali-
quod alcali inftilletur folutioni, usque dum veftigia acidi
difparere incipiant, ita ut vix charta Heliotropiifubrubeat.
Quodjam prsecipitatuni eft fecernatur, &liquido remanenti
iterum alcali aératum inftilletur, tamdiu, quam aliquid
adhuc dejici reperitur. Primum prsecipitatum eft: calx
phosphorata absque ullo calcis excesfu & 0,95 efficit.
Alterum eft calx aerata & 0,45 conftat, quae fimul fum-
ta = 1,40, adeo ut osfa hac operatione ponderis aug-
mentum 0,40 in centenario acquifiverint t).
In illa calce phosphorata, quae fub hac operatione
primum dejicitur, utraque pars conftituentium illud con-
nubium iniisfe videtur, quo natura liberrimejunguntur.
Licet igitur excesfum quendam acidi fovere videatur,
tarnen quoniam femper talis obtinetur, dum praecipitatio
rite inftituitur, cum illa inprimis experimenta feci. Quo-
ad mihi experiri licuit, in omni parte cum illa terra a- /
nimali Richteri convenit, quae ex acido phosphori cal¬
ce inquinato ab alcali dejicitur. Brevitatis causfa indico,
me pofthac fub denominatione calcis phosphoratae illud
connubium folum intelligere, quod harum alterutra vi-
arum eft produétum, nifi expresfe aliud fignificaverim.
Ut in hac calce phosphorata quantitas acidi inno-
tefceret, eam fequenti modo traétavi. Centenarium illius
cum duplo pondere alcali mineralis cryftallifati, quod ab
omni inquinatione acidi vitrioli & falis depuraveram, us-
B fi
«I" »i.i..nWW 1'II I«==■ It1» - ».■ .1 , t ■ ' 1 r1 niIIII' 1 ■" ■'1
0 Mca experimenta in osfibus equinis fatta funt.
PSfi—i
10 De Cnlce Pbospborata.
fi per höram in crucibulo argenteo. Masfa frigefafta
a,4o pondus habebat. Salinum aqua deflillata eluebatur
& remanebat terra, cujus pondus erat —: 0,72. Haec terra
acido nitri folvebatur & alcali dejiciebatur, ita ut metho-
do antea defcripta calcis phosphoratas 0,5a & calcis ae-
ratse 0,25 feparatim colligerentur, adeo ut 100—52 =48 calcis phosphoratse deeompofitae esfent. Liquoren! fali-
num in masfa ufta abluenda colle<5tum, alcali excedente fcatentem, acido nitri puro laturavi, cui deinde folutio-
nem plumbi acetati, aut lic diéti facchari Saturni, tarn diu
inftillavi , quam aliquid dejici cornperii. Praecipitatum pondus habebat 1,01. Jam de eo follicitus eram, utquan- titatem acidi in plumbo phosphorato determinarem. Ka¬
dern enini acidi quantitas, quae nunc plumbo phospho¬
rato inhaerebat, antea illis calcis phosphorato, quae öpe alcali mineralis erant deeompofitae, adjun&a fuerat.
Solutionen! fumfi plumbi acetati, quam in duas aequales partes diitribui. Unam ope alcali mineralis vitriolati de- compofui, alterarn ope alcali mineralis phosphorati. Pon¬
dus plumbi phosphorati fe habebat ad pondus plumbi vi¬
triolati ut 316: 345. In plumbo vero vitriolato novimus plumbum metallicum esfe = k) Itaque in 345 parti¬
bus pluinbi vitriolati adfunt 5f|f° metallici. Et cumjam
haec duo praecipitata metallica eandem quantitatem plum¬
bi contineant, utpote ex eadem folutionis quantitate de- jeftä; patet etjam plumbi metallici adesfe in 316 pärtibus plumbi phosphorati & hoc fe habere ad illud
ht 45188•"345öo live ut 1 : 0,7634. Plumbum phosphora-
tüm igne usfi, & inveni in eodem 0,0500 atfüae conti- tieri, adeo Ut 0,1866 acidi phosphori foveat. Inde fequi-
tur in 101 partibus .plumbi phosphorati 18,8466 acidi phosphori adesfe. Haec igitur acidi quantitas latet in 48
'• ——•- -- ■- —: : ■
k), Bergmaw. Opufc. Phyf. & Chem. Vol. IT. p. 427.
De Calce pbospbdrafa. ii
4g partibus calcis phosphoratae. Experiendo inveni cal¬
cem phosphoratam ignitam t ponderis perdere. Ex quo concludo hoc connubium continere 0,3926 acidi phospho¬
ri, 0.5574 calcis & 0,2500 aquae, aut, fi numerus, vit ajunt, rotundus, asfumeretur, 100 partes calcis phosphoratae
ex 39 acidi phosphori, 36 calcis & 25 aquae conftare.
Pars calcis phosphoratae aqua fufcipitur. Coxi cen-
tenarium cum 32 aquae deflillatae &: exftitit diminutio
ponderis 0,24. Solutio fale acetofellae calcem, & mercu- rio nitrato inüillato acidum phosphori prodebat; Ted haec
calx phosphorata l'oluta majorem acidi exceslum asfum- ferat, & vaporando dabat falem fapore acidum, qui tu-
bo ferruminatorio expofitus facillime in globuium hyali-
nnm confluebat. Reliqua calx phosphorata jam non am-
plius eadem copia aquae folvi poterat, Ted tres tantum
ejus partes a 3200 aquae fufcipiebantur.
Centenarium calcis phosphoratae cum 32 aceti de-
ftillati coxi, quo 0,40 fufcipiebantur. Hanc folutionem lente vaporare feci &: cryftallos pellucidos pulcherrimos obtinui, quorum figura, quantum per microfcopium ob-
fervare licebat, laminas fpatofas reprefcntabat, angulis valde obliquis. In permultis anguli a cuti erant oblique
truncati. Hi cryftalli tubo ferruminatorio ftatitn in glo¬
buium lafteum fundebantur.
EfFeétus acidi vitrioli, ad hanc terram decomponen-
dam , magis notus eft, quamt ut de eo opus fit ampli-
us disferere» Acida nitri & muriae calcem phosphora-
tam facillime folvuftt & fales deliquentes formant.
Acidum fluoris calcem pho.sphoratam fölvit, va¬
porando praebet connubium triplex, qnod tubo ferrumi¬
natorio funditur atque acido vitrioli perfufum fervet &
vapores acidi fluoris edit.
In acido arfenici calx phosphoratai folvitur, ita ut 19 partes acidi arfenici, cujus gråvit;, fpec. 1,041 ünam
B 2.
par-
ia De Calce pbaspborata.
partem calcis phosphoratae fufcipianfc. Solufcio evaporata
in falem triplicem cryftallifatur, qni tubo ferruminatorio
expofitus inturnefcit, funium arfenicalem fpargit & tan¬
dem calcem phosphoratam folam relinquit, quae in glo-
bnium lacfceum funditur.
Centenarium calcis phosphoratae cum aequali pon-
dere acidi Iacchari foluti in 8 aquae deftillatae digeftionis
calori per aliquot horas expofui. Deinde colo fecrevi
terreftre, quod jam in calcem faccharatam erat immuta-
tum & pondus habetat 0,85. Acido Iacchari ope ignis
expulfo, calx reftans in aceto tota folvebatur & ope al-
cali tartari praecipitata pondus habebat 0,57. Liquidum
e calce faccharata fegregatum, alcali volatili faturatum vix
turbabatur. Ad ficcum vaporare feci & usfi in crucibu-
lo ponderato, e cujus augmento ponderis acidum phos-
phori aeftimare potui, quod = 0,41 reperii. Minime eft
mirandum, hane acidi quantitatem esfe aliquanto majo¬
rem illa, quam calculo fupra faefto inveniebam fcilicet
'
0,39. Nam hac operatione numquam acidum a terreftri
inquinamento abfolute liberum haberi poteft.
Solutiones alcali aerati tam fixi quam volatilis cal¬
cem phosphoratam qua partem decomponunt, & terra
reftans cum acidis fervet.
Si folutioni calcis phosphoratae in acido nitri tantum
calcis additur, quantum ab acido feparatim folvi potuerat,
calxphosphorataefolutionefecernitur& terrafimplex ejus
locofolvitur. Pari rationemagnefia decomponitfolutionem
calcis phosphoratae. Si vero huic folutioni adjicitur terra ponderofa, ipfa cah£ phosphorata decomponitur&acidum
phosphori cum terra ponderofa conjungitur.
Pro diverfa partium conftituentium proportione calcis connubium
cum acido phosphori variaexhibet phaenomena,dum tubo ferruminatorio
exploratur. Funditur in globulumlafteum,fi calce aeratanoneftinquina-
tum, necacidum excedit. Quo magis autemcalx aerata admixta augetur,
eodifficiliusfunditur. Siveroacidum excedit,globuluseo magis ad pellu-
ciditatemtendit,quo major eft acidiproportio,&tandemperfefte pelluci-
dusevadit.
111
