c /
I* /
D. D.
DISSERTATIO PSYCHOLOGICA, DE
CÜMMODIS
ET
INCOMMODIS
IM AGIN ATIONIS»
Quam,
Confiuju Amphsf. Facult, Pbilof.
bi Regit, Aead. Upfi
PR AESIDE,
Doct.PETRO
NICOLAOCHRIST
IERNIN,Log. & Metaphyf* Prof. Reg. Ord.
PRO GRADU
Publicae disquilitioni Subjicit
NICOLAUS BROMAN,
Helfingus ,
In Schol. Triv. Hudiksv. Collega vicarius,
In Audit. Guft. Maj. D. XIII Februarii MDCCLXXIX.
Horis, ante mcvidiem, Solitis♦
U P S AL IJE,
Apud Jok. Edman, Direft. & Rcg> Acad. Typogr.
F1R0 NQBlLiSSlMO & CONSVLT1SS1M0,
D-JOHANNl BOBERG
CIVITATIS HÜDIKSVALDENSIS CONSULTI iEQUISSIMO,
FAUT0R1 BENIGNISS/MO
SEMPER COLENDO,
fpellam hanc qualemcunque, ceugratiflimi animi tejjeram,
eum wientißima perpetua profperitatis adprecatione,
åkare voluit
j. I
ihii ad noftram felicitatem confervandam arque amplificandam tantopere adcommo-
datum efle, ut non aliquando nocere pos-
fit, experientia nos docet quocidiana: im»
mo quo res quspiam melior exiftit, eo nocentior ejus pierunque fölet abufus obferuari. In rosa hac
rerum univerdcate nihil omnino per fe maI□ in efl:
& noxium, nihil, quod non, fuo loco & ordine adhibicum, aliquo fä 11em ufu nobis commendecur.
Quidquid enim praepotens illa Numinis aeterni bo-
nicas produxit, non tantum veram habet nacuram feu effentiam: fed noftram quoque commoditatem aiiqua certe ratione juvare potefl, acque adeo fta»
tum noftrum efficcre meliorem, fi modo re£l:a rei
cujusque & facultatis acceflerit adplicatio. Malum
eutem, quod querimur, & de quo toties inter e»
ruditos, non (ine magnis animorum motibus, dis-
putatum novimus, non in rebus ipfis deprehen-
ditur: fed in fenfu ingrato & ftatu triftiore, quem prava nobis adfert adplicandi ratio, quae noflrae ignorantiae aut perturbationi vel eciam aliens frau-
di aut violentiae debet originem. Sic mala qui»
dem res audit, qus, perperam ulurpaca, nocet:
A fed
2 De commodis
fed noxa tarnen, quam fentimus, & quae jueundam
ceterarum rerum rruitionem minuit, non ex rei na¬
tura , verum ex inepta ejus ad noftras facultates noftruraque flacum relatione feu attcmperatione,deri-
vanda eil. De viribus hominis naturalibus,. ut in- dolem ceterarum rerum praeteream, pariter juriicare
convenit. Sic imaginandi facultas, quae menci no- ftrae ined, per fe quidem bona eft, feu ad beatio-
rem vitam conciliandam apta & a benigniffimo
Creatore deftinata: fed non omnes tarnen ejus Ope¬
rationen peraeque profunt: ufus heic laudem, cri¬
men abiifus habet* Ut vero hoc paullo luculen-
tius conflet» brevem de commodis & incommodis imaginationis differtationem fcribere & more opud
Academias folito defenficare conftitui. Hanc bene- volus quisque le&or, etiam non rogatus, in melio-
rem, quod fatis fcio, partem accipiet.
§. IL
Ad ea, quae in mente noftra peraguntur, (i attendimus, non res modo prsefentes a nobis di*
fcerni: fed abfentium quoque ideas antea percep»
tas faepe redire obfervamus atque etism ex fimilitu-
dine idearum vel antea formatarum vel qua; jam
formantur, alias confingi novas* Prasfentia ohje&a
inter fe difcernendo & mutationes, quas in nobis efficiunt, gratas vel ingratas percipiendo, fentimus,
atque ex hac mentis operatione, quae fenfionis feu
fenfadonis nomen fortiri folet, fentiendi facultatem,
quae fenfus etiam a nonnullis dicitur, nobis ineffe
di-
incommoåis imciginatioms, ^ 3 difcimus. Abfentinm rerum irmgines & notiones,
antea fenfibus adquifitas reproducit & recognofcit
memoria fen recordatio, quse faculcatem mentis
mnemonicam ante requirit: huic vero paullo adcu-
ratias excultse & ad habitum reftaurandi ideas eve- Gae, nonien felicioris mernorise tribuimus. Effigi-
em hxc rerum, qualitatum & motationum fingu-
krium antea in animo quafi depiGam retinet, &
percepciones fenfuum eodem ordine repetit atque
inträ mentem reproducit. Sed peculiari quadam
ratione vis animx fmgendi feu potcntia, qua abfen¬
tinm rerum repnefentationes, fenfu olim perceptas,
in nobismetipfis ita reproducere pofiumus, ut vel
a fe invicem feparentur, vel cum aliis prasfentibus
aut prsteritis nova ratione coneGantur, vocari fö¬
let phantada feu facultas imaginandi. Haec igitur
percepciones praeteritas iungit, feparat, auget, mi-
nuic, ita ut obieGa majora vel minora fiant, fpatio
ac tempore remota prasfentibus adneGantur, aut alio
modo a fenfualibus diverfo, mentis confiderationi fubjiciantur. Sic ex perceptionibus vitri & domus,
domum vitream fingit, & ftaturam ac fexum ho¬
minis augendo, Gigantem & Hermaphroditum i-
maginatur. Hinc imaginarium dicitur, quod re-
vera extra mentem & cerebrum non adeft, fed
vivida qnadam fimilium idearum combinatione fin-
gitur. Morbus je. g. imaginarius ed fiGio fym-
ptomatum & incommodorum, qualia elfe folent in
veris morbis, fed adeo viva St vehemens, ut in-
gratum fimul fenfum fingenti adferat. Quisqueau-
A 2 tem
4 De com m odis Zf
tern vide?, morbum ejus'modi imaginarium, a (imula-
tione morbi ionge diverfom efle. Qui enim mor-
bo grauatur, imagioationis vitto eonåato, vere se-
grötat, quamvis materia peccaris vei vicium ad-
fiigens, quod erronea iibi opinions fingit, non fponte fua adfuerit: fed per imsginationis operatio¬
nen! in cereb.ro excitatum de; qui vero, etfi fanus ed:, aliis ramen per(Va dere cupic adfeéhm eile vale- tudinem, non tam (ibi, quam aliis imaginem re-
prrefentat morbi. Faciie ergo patet non femper pro arbitrio fictum efTe fuaque cerebrina veritate de- ftitutum, quod per formatas imagines animo veiut prsefens fiftitur. Sic sniicus abfens aiteri arnico, aäiones & voces ejus recolenti, velut prasfens ad-
effe videtur, quod non (i£tam utique aut fubdolam amicitiam, fed jucundam amicitiae fruitionem in amici abfentia invoivic.
§. III.
Sunt nonnulli, qui cognitionis diftin&ioris ar-
ftumacores propemodum nimii, onanem fere erro- rum & vitiorum culpam in itnaginationem conji-
ciunt inquc eam acerbius invehuntur. Hi vero,licet
non fine cauffa imaginationis lubbus atque inde (ub-
ortis adfe&ibus minus ordinatis, mala plurima
referant accepta: non fatis tamen pcrpendere viden-
tur, quantum comrnodi atque auxilii facultati men-
tis imaginandi, vita hominum debeat communis,
atque ipfa etiam rerum conbderatio diftin&a &
erudita. Major certe formatis ac retentis in men- te
incormnodis imagimtionis. $
te noftra imaginibus nobis accedit utilitas, quam tK
digne fatis laudari poffit fumma creatoris bonitas
& fapiencia, qui hac nos dote preftantiffima inftru-
£tos atque exornatos voluit. Nemo a nobis ex-
fpe&ec, ut fingulas imaginationis commoditates in medium adducere & cxplicare adgrediamur. Super«
at hoc teneiias ingenii vires, nec tam ar&is brevi- usculae differtationis cancellis adeo copiofa includi poterit dicendorum materies. Nos igitur uno vel
akero fpecimine tantum oftendere conabimur, maxi¬
mum fåne facuitatis imaginative ufum, in rebus
tum contemplandis tum fruendis percipi, (i ad a- öiones fuas vel leviter quisquam attenderit.
§. IV.
Nulla facultas homini frudra data, fed quem- admodurn fingula corporis noftri organa necefiaria iiint, tum ad fui ac fpeciei fue confervationem ,
tum ut vitam hominis vivere poffit; ita ctiam nulla
datur animse facultas, quae reffce adliibita non ad
eum finem concurrat, quem anima fibi propofitum
habere debet. Facultatem variandi perceptionum praeteritarum conexiones, preftantiffimos ob fines
mentibus noftris inditam fuiffe, facile percipiemus obfervando, hominem, qui ea deftitutos effiet, nu!«
las ideas menti prasfentes habere poffe, nee ulia judicia aut ratiocinia efficere, nifi de rebus fingula-
ribus, acfu in fenfus incurrentibus; ex quo ornnis ad fcientias & artes interciperetur progreffus. Qui«
bus rare funt, quae in imaginatione excitantur ideae,
A 1 d»
•'S Be commoäis
de rebus data opera vix cogitant, & in ftupidorum
& imbedllorum claffe fubfidunt, Aliis autem qoi-
büs ceierior eft fangvinis & humorum in cerehro
mocus, longe majorem idearum praeteritarum nume-
rum & variecatem offert imaginatio, multoque vi-
vidius menti reprsfentantur. Ejusmodi pro v:ta &
vivida imaginatione utuntur Poeca?, Pi&ores, Malief,
qua; eos ffnul apcos faeic ad eloquentiam artesq ne varias, qua? animi impetum novasque inventiones poftuianc. Ad compofitiora promte capienda, elegan¬
ter reprsfentanda , exeogitanda & exprimenda, ma¬
gna m habent facilitatern, Mirari fubic quam ialfe,
jueunde Sc acute de argumento propofiro dicanc aut Icribant. Omnia artifieia funt arbitrarhB cogitatio-
num combinationes, qua? vi imaginationis ita effici-
untur, ut aliquod extra nos opus figmento refpon-
deac. Sic habieus fingendi modulationes cantus fi«
dium & vocis humanse, qua? in harmonica fucceßio-
ne ac varietate dele&ant, dicitur ars mufica. Ars varias domiciliorum defignationes effingendi efl:
Archite&onica civilis theoretica. ^Verbo omnia rin artibus & feienriis augmenta, novas idearum ordina-
tiones & combinationes, per imaginationis vim &
excellentiam effi&as requirunt, utpote qux futuros effe&us, mediantibus fa6bis praeteritis, mente con-
eipere & praevidere unicc valet.
_ §. V.
Ideas rerum conftantes nobis formare non pos-
fumus, nifi res plures in diverfo ßatu inter fe com- pa-
incommodis imaginationis. 7 paramus* ipfasque rei cujusque notiones jam per-
ceptas, iteratis vicibus conferimus, ut de veritare
stque claritate earundem evadamus cerriores. Quis
vero ullam unquam infliruerec comparacionem, (t percepcio jam fafta ftatim evanefceret, neque imä-
ginem rei antea oblacam retinere ac repetere mens
valeret? Memoriae quidem hoc muntis eft, ut ide-
as antea adquifitas in futuros ufus apto quafi repo- fitorio condac atque refervet, easque eodem ordine
& nexu reproducat: (ed imaginatio, fenfationum
feriem & objeftorum perceptorum connexionem
mutat ac variat, conformiter impresfionibus fortiori«
bus & frequentioribus, quae imaginando facile com- binantur. Hane enim regulam imaginatio fequitor:
ubi duas vel plures fenfationes attentione conjun-
£hs, mens ferne! habuerit, unius prsfentia , alterius
ideam excitat. Idque interdum foio voluntatis athi peragitur, fa?pe tarnen idese priftina? clariores &
cum praefentibus connexas, nobis etiam invitis in
mentem & cogitationem recurrunt. Et quoniam
obfervatis rerum fingularium fimilitudinibus ideas
tandem nobis formamus communes, vdut claffes
quse plures res individuales, inter fe (imiles, com-
ple&untur; per fe omnino patetr genera & fpecies
formari non pofle, ni(i ad hoc negotium rite obe-
undum nobis imaginatio aptum fubminiftraret adju-
menrum. Neque enim notas fimiles feparatim per attentionem retinere, neque diffimiles abscrahendo prastermittere quis poflet, nifi percepcionem prseteri-
tam partialem, fepofitis reliquis circumÜantibus
rei
s De commodis &
rei percepts momentis fibi repraefentare valeret. Mul-
toque minus res & evencus praeceriti cum prüfen«
tibus auc futuris comparari poflent, Ii notio antea
paratä ftatim perirec, resque percepta , exrr< ipfmn percipienHj aäurn eiTet ignota, atque ira cum aliis comparari nequiret. Uc igitur fentiendi facultri &
memoria cognitio bngularium omnis iuam debet originem: ita per imaginationem, quae continuata
nonnuilis (enfatio interna dicitur, folum attentionis, refiexionis & comparationis negotium promovetur
& notiones noftrae refleftendo evadunt diitin£tiores
& universales, ut cognitionem eruditam Sc , fei-
endam conilicuere podinc.
& Vf.
Sed nec minor in iis, quae guftum animi fpe»
öant, imaginacionis eil ucilitas, Non enim ea tan-
tum gratam nobis adferunt fenfionem, quae in Or¬
gana fenforia quafi incurrunt: Ted praecericorum
quoque bonorum imo etiam malorum non raro ju-
cunda eft cum praefentibus connexa memoria. Quam-
vis enim res bonas antea perceptas, led jam a-
miflas, non fine dolore defideremus : ftatum tarnen
praeteritum florentem, ubi non plane deterior no-
ftra eft conditio, lsetiori repetimus memoria. Sic
recordatio annorum puericiae & juventutis fenes
quoque bene animatos ac valentes dele&ar, & vi-
£toriae atque triumphi, longo poft tempore, duces
non fine fensu jucundiflimo funt memores. Fa-
£torum inprimis laudabilium fibi confcii maxime las¬
tan-
ificommoåis hnaginationis. 9 tantur, atque ha:c bonas confcientis commöda aliis bens Kiuins non (ins caußa praeferunt. Quin etiam malorum prasteritorum reimniicemia, non levern
illis adiert jucundkatem, qui iis (efe feliciter libera-
tos recordantur. At vero his plane carendum effet commodis, nki, ad legem imagipationis redirec no- tio rei, (latus vel athis prsteriti» ex cccalione per- ceptionis prkefentis, quas vel fimiiis fuerit antea habitis,
vel contraria, aut cum Iis aliquando fimul percepta.
De futuris commodis, fpe jucunda nos demulcenti- bus, idem omnino valet Judicium» Hsc enim per
imaginationem cum pradenti rerum ftatu, (imula-
cris per quam vividis conneftuncur, plurimumque
nobis voluptatis accelerant. Exemplum habemus in Martyribus, qui tat- duriffirnos cruciatus perpefll funt, quafi nullos prorfus fentirenr, Nimirum fibi reprsfentabant ftatum vitae beats, quem port mor¬
tem exfpe&abant: id quod aliter nifi vi imaginatio¬
nis, ficri minime pocuit. Bonorum quibus in eo fe fruicuros credebant, perfuafiffimi, ea tanquam
jam obttnta, vivida irnaginatione repraefentabant, Sc
in ea fiducia, maximo gaudio perfundebantur. Sic
quoque ftudiofus bonarum licerarum, varias, quae huic vits generi tdhsrent rnoleÜias, cogitatione Sc
qua(i prasguftu prsmiorum in pofterum exfpe&an-
dorum midgat, & officiis patriae in munere quo- dam pnblico propediem praefhndis fe reficit. Via-
tor in terris peregrinis, lstum in patriam reditum
Sc cognatorum atque amicorum occurfum , jam fen-
tire Sc praevidere (ibi videtur, quod ipfum maxima
B per«
to De comrnodis léf
perfundit gaudio; ut: pares aliorum cafus, ubi mul-
tum adducic imaginatio commodi & obiePtamenri, praetermittam. Hinc non exiguam hominis prae
ceteris pierisque animantibus pradlantiam in co fi-
tam novirnus, quod homo non praefcntibus tan-
tum frui poffit bonis; fed prseteritas quoque vo-
luptates nonnimquaoi repetat & futura gaudia fpe-
v rando ptsecipiac: cum bellu-ae, pradéntia tantum cu¬
rare plerumque ac fentire videantur, a pnrteritis &
futuris rarius ullam percipiemes deSeÖationem..
Per bona & mala p ne vifa & in imaginatione anti- cipata, homines commoveri Sz obligari ad bene agendum pofTunt. Nec dici facile poteric, quan»
tum per imagines futune profperitatis animo cbver- fantes, prsefentia amplificentur gaudia. Parum certe
nos oble&aret adquhitum praedium vel sedificium,
(i prsefentia tantum fpebtaremus commoda, nec continuandam fuceflu temporis intueremur commo-
ditatem.
§. VIL
Sed ne imperfe&ionis noftrae naturalis, & per mukös deinde errores au&se fimus immemores,
incommoda quoque imaginarionis paulifper condde-
rare sequum efl. Quantum enim ad veritatum ge- neralium inventionem, utilis eft vis haec mentis, qua res abfentes in variis connexionibus reprse- lentare poteft, cum ab experientia & ratione dirigi-
tur; tantum noxia evadit, fi primis ejus figmentis, inanibusque phantafmatibus nos permittentes, fi&io.
nem
incommoåis imnginatiovAs. tt
nem pro veritate,nubem projunoneample&amur. Nb-
vimus animum pluribus rebus & obje&is (imul in-
tenturn, minori bngula penfitare perfpieacia. Hinc htr
tit, luxuriante ob quascunque eauffas i maginatione,
& multiplicatis inde attentionis obje&is, baud leve
mens, diftin&as paratura rerum ideas, impedirnen-
tum fentiar.. Somnia certe gegrotorum & fcbrici^
tantis ingenii lufum referunt meditationes, quas
cum uläta rerum prsgteritaruocrv abfentium & futura-
rum cura 8c inquificio turbåt Sc rntervrcrtit. Adfe&us turbulentiores, quos fenfatio vividior per imagi-
nationem aufta plerumque excitat, attencionem ita iinpediunt, ut furorem plane inducere, & tenebras
octiiis mentis offundere videancur, Quamvis enim
niotus animi moderatiores vim attendendi augeant,
& ad laborem meditationis continuandum exftimu-
lent, dum animus fine dimulo iangvefcens, parurrs aptus fit ad res abftrufiores & vcrifates arduas in-
veniendas aut explicandas: excitatior tarnen fan- gvinis Sc fioidi nervei circuktio, ecftafin baud raro
caufiatur, Sc gubernacula rationi extorquet, ut nihil eximium, nihil prsecJarum, imo vix qiudem medio-
cre quodpiam in ftudio cogitandi prydare poffit
anirnus nimis comtuocus & indomito perturbatio-
num impetu prsepeditus. Neque enim ira tsntum, led dolor etiam Sc metus vehernens, imo gaudium
quoque praeceps & immoderatum, mentem haud
raro alienis ideis ita perftringunt Sc occupant, ut
verum praefertim in abftra&is Sc futuris cernere
De covi modis &
nequeat. Ut siii morbofie imsgiaationis monura caceatu, cim cogitätidnibus quandoque caligiaem
addunt & -confufionem plane milerandum
§. VIII.
Ingratas etiam fenfationes atque adeo aeriimno- fam pratands vita! conditionem exafperare fölet imaginatio, quando vql ea, qute jam premunt, in- commoda, per fcrupulofam cauflarum & finiuni in- veftigationem, variasque relationes & comparaciones inftitutas, graviora efficit, vel fune&as malorum praefentium confecutlones excogitando, horrendis-
que figuris depingendo, miferiam reddit acerbiorem.
Qui morbo laborat neque acuto nimis nec perieu- lofo, incommodum quidem| fentic minime con-te- mnendum: fed quod imaginatiojmolefte fedula non
uno nomine auget. Fingas »grocum in caufias^iu- jus morbi non tam phyficas, (quod aliquando ad
curationem valet) fed morales, quse forte jam nullae fuerunt, operofius inquirentem, fingas mali originem
in adionibus vcl bonis vel innoxiis, ve! cerce huc
non fpedantibus quam, Deumque ob hxc vel a-
lia delida iratum & dira qusevis minitantem repra-
fentari; fingas fada prsecerita quibus raorbum pro-
vocatum opinatur, & ftatum adflidum cum meri- tis & fadis hujus vel illius facinorofi comparari,
& exitum denique ex hac vita horrendum atque diros poft fata cruciatus ante oculos verfari: tot osnnino imaginibus truculeruis, facile vis morbi is-
crfif
mcommodis imaginationis.
crefcit & sgrotus miferandum in modura excru-
ciatur, ut medicamina etiam piasftantiffima parum
valeant, nid laboranti per imaginationem turbulen«
tam animo rnedela fuerit quadita. Quando nervi
ex eauliis internis interdum fortiter agicantur, uc ideas materiales in cerebro, inudtato modo conjun-
gant, rantus fepe oritur imaginationis jeftus, ut ab-
fencia dcut prasfentia menti in cerebro ofFerat, vi- deat, audiat, tangat, quas nec videt, nec audit, nec
tangit. Qu i eo abripiuntur, vehementiffime agunt&
loquuntur, juxta ea imaginationis deliria, imo ad phre-
nedcorum vinciendornm datum quandoque deve«
niunt. Ubi vero non ita immoderatus eft phantafiae impetus, verum tarnen easdem ideas conjun&im»
qmeunque occadone objiciat, infania eft, quam vul-
go creditur communior. Sed in bis vei maxime &
dmilibus cafibus fatis adparet, quam parum, velin,
noftras vel in aliorum internas facultates, poteftatis
nobis dt reli&um. Hinc quamvis in ftatu ordinario
& fano, imaginationem dirigere ad haee velalia obje&a
pro arbitrio pofTe videamur, atque adeo prudentia
nobis in hoc negotio dt necedaria: abdt tarnen, u&
plenum in hanc facukatem rationi & libertati arro- gemus imperium, unde facile evenit, ut cum nobis
tum aliis pr^ter mericum irati, malitiae tribuamus, quod infirmis nervis & prsevalenti externarum re-
rum praeterico & occulto in cerebrum influxui erat adfcribendum.
Haec infelix & inordinata idearum materialium in cerebro conjun&io, vix dne contraria ienfione
B 3 aut
14 De cornrnodis incommodis imaginationis.
aut nervorum immutata agitatione corrigi poteO:.
Deo ergo cunfta iapientiffime gubernanti gratias
agere convenit, quoties nottris recte utimur doti«
bus; ipftusque gracil permittendumut nos vel ab
erroribtis opinionum immunes praeftet, vel lapfos
etiam erigac & errantes, conceffk clementiffirne me- ciela, in rethm reducat viam» Sic enim tota men-
te fummi hujus moderatoris & optimi paren- tis infinit,am femper iliuftrare
licebit gloriam.
Les idees &r les Images peint.es dans P Efprit des hommes, font lespuijpmces invifiblet, qui le gouvernent,
que ceft ä elles, quills rendent tons wie foumiffion aveugle.
Lock..
