D ' D .
D ISSERTA TIO PHILOLOGICA
AD Ca p u t XVIII.
PROPHET/E ESAI/E.
'
<2uam,
Conf. AmpIifT. Fac. Philof. in Reg« Acad. Upfl
P R E S I D E
a
g
. C A R O L O
AUR1 VI LLI O.
Lingv\ Orient. P
rof. Reg* & Ord.
S. R. S. M
Publico examini Jub m ittitPETRIJS BONSDORFF,
B or go a Fenno.
■In Audit. Guft. Maj. D. IX, Decembr.
MDCCLXXVin.
H oris dtite mer id. confvetU,
U P S Å L I
JE,
V I R O
Celeberrimo atque Experient>Jimo
Dom.
D
oct
,
J O H A N N I
HAARTHMAN,
A d s e s s . a t q u e ad Reg. Acad. A b o e n h Med, Pr o f e s.Reg. & O rd . Acad. Reg. Scient. H o lm , M e m b r o , Equiti R - g . O r d. de W a s a,
Avunculo Indulgent ijfimo*
Q
ui multis & indefeffis laboribus , non eo folum p r o v e h u n t u r , quo Relpublicae, velut c o r po r i m e m b i a ialutari a, prodefle q u e a n t , fed & fua protinus ope j u vant alios ac fuffulciunt, ut & his olim det ur i nfervi - r e pofle P a tr i t e , amo re i mpr imi s atque reverent ia h a b e a n t u r , fas e f t , digniflimi. U t r o q u e i gi tur T u m i h i no mi n e colendus, Indulgentiffime A v u n c u le , quippe & illo l o c o p o f i t u s , cui T u a T e eximia merita a d m o ve r un t , & in me tuendo f ovendoque per en n i ufus b e n e v o l e n t i a , Abote p r imum b onar um li tterarum ftudiofus q uu m v e r f a b a r , dein & nunc Upfaliae, ubi eft p r o p o f i t u m , ante incepta perlequi. L a r g a T u ma nu & me jam lub- Levafti, & P a r en t u m m e o r u m lenivifti cu ras , quas n ue-merof ior educanda p r o l e s , In re doineftict haud fane a m p l a , non potuit non accumulare. E n i m v e r o p r o tan- tis beneficiis, quod r e p e n d a m , a'iiud nihil fuppetir, ne- que T i b i videri gratum aliud p o t e ri t , quam ut m un i fica nixus voluntare T u a , devi net itftmaqiie Ifibi f i d e , me ra m fiudeam c o n t i n g e r e , in quam T u i s me hortati* bus fumtibusque, faventifiimus perducis. Accipias igitur, t e ne rr imo p reco r in T e affe£tu animi, qualecunque h o c f pecimen m e o r u m , Academico in ftadio, c o n a t u u m , ac p e r m i t t a s , ut publice edat ur d o c u m e n t u m , valde licet m i n u t u l u m , fummae, qua T e v e n e r o r , obfervantise,qua
que p r o T u a incolumitate & o m ni g e na falute vota f h n i d o calidiffima> per ma nf ur us, quoad v i x e r o >
CeIeberri?no Tuo N om ini
Devotiflimns
Viro
T l w i m i t m R e v e t c u d o a t q u e P r a c l a r i j J i m o
D o m. M m . P E T R O
B O S S D O R F F ,
Ad. Reg. Gymnafium,
S . S . T b e o le g . L E C T O R I Ö* C t n f i f l . A D S E S S O R l ,
Patri I ndulgentiflimo.
Q
m m T ,h i, T a rm s O p tim a , c a re corilqss, fe m p tr ( « « ,0TO.it im butu, f i n f u , earum d i f e i p l i n m culm a d f i t f a r m , q m h u , *< v i n m hhum anitatis laus un iver fr co n tin etu r,
muidauid effe T ibi facultatum unquam p o tu e r it; mihi quoque filio , quem ta b e s diledijjimum optatius nihil Ituiusve contigerit, quam u t tantum i* me tamque perpetuum amorem T u u m, venerabunda mente agjiofcam atque «radicem. Quocirca etiam nunc fa v e a s, obtefior, pietati in T e mea, q u a , data opportunitate, fva vijjim i rationem habendam officii in ju n x it. Q uot uot. legerim , ah eo inde tem pore, quo concejfa prim um vita f u t , Paterni m me affectus l u i pignora, ne verbis quidem eloqui valeo. Neque tamen d u bito quin fubmtjfa eorum commemoratio gratiffm ique obfequu tefifica n d t ftu d iu m Tibi non difplicuerit. E fl hoc quod pectus meum ^ " d r e v e r f i t
(limuloqne concitat effitacijjimo , u t pro v in u m modulo perficiam, re T u * in me cantati defuifie, nedum illa indignus usquam deprehendar. A c fi Tu+
1 Z eV rL a a tio n i, mihiqtie adeo ipfi, qua m Te ducor religione, v ix fo s . (im ratisfacere, voluntatem fa ltim Jpccies, quafo, V contentionem animi, cm
perpttuo infixa baret I n o r u m m me beneficiorum copta & magnitudo Comorobent ha Tibi (ludiorum meorum p r w n tia , quam cupiam m d e tita , u t maturare porro liceat f r u d u s , equos & Tuo T u jure poftubiveris, o L c o n a t u r u s ego, u t aliquando proferantur. Vivas T u modo f o f p e s j r incolumis quam diutiffim e, pojjhque in feram usque fu e d a m votu M e l a r i f i li i, qu i Tibi fem per e r i t, _
Pa te r Indulgcentimme*
ad obfcqnia omnia phratijjtmus
0 # &
§• I
-A
flyrii potentia imperii, q uoad faeculo ante R. O. o - f t a v o e m i n u i t , victricibus armis R e g u m Phuli, T i - glathpileferis & Salmaneferis, ita jam diu increver at, ut Salmaneferi p r o xi m us Sanheribus, latiffime diduCtis d o mi nati onis finibus, in / E g y pt u m usque tetenderi t, fuae enm poteftati fubjeCturus; q u o d & Jofephus m e m o r a t Antiquit. Jud. Lib. X. cap. T. & q u e m ille reque ac Be- r o f u m al legat , H e r o d o t u s , Hiftoriar. Lib. IL pag. 170. ed. WelFeling. Circa idem t e m p u s , praegrandi exercitu S an he ri bu m Judaeam q u o q u e oppreflifle legimus 2 Reg. XVIII. & XIX. 2. Chron. XXXIf. & EC XXXVI. acX XX VI T. foedaque protervitate a u l u m , n o n tam Hifkias Regi q u a m S u p r e m o N u mi n i fe o p p o n e r e , devicta prteter unicam Hier of olyma; u r b e m , Judaea pr op e omni. Enim- v e r o /Ethiopes e r a n t , qui t um / E g yp to imper ab ant , te- fte H e r o d o t o , libr. cit. D i o d o r o Siculo, Biblioth. Lib. I. pag. 75 ed. Weflclmg. & Manethone a pud Eufebium, in Chr onic is ; p r o n u m q u e adeo ad fidem fuerit, immi ne nt e Juda?a? A fl y r i o , q u e m c o m m u n e m hoflem habebant JE- g y p t i i , & ab his o p e m expetentibus Judads, colleRas n o n modra per / E g y p t u m copias, qua? cont ra irent, led vel p oti fiimum ex / E t h i o p i a , patria regnatricis, qua? tura / E g yp to prateraf, Dynaftia?; prjefertim q u u m / Et hi op u m m a x i m e fide a t qu e r o b o r e videantur niti d e b u i l l e , qui / E g y p t u m i fla tsmpeffate defenderent preffisque Juda?is afferrent fuppetias.^ Quin & dh er te m e m o r a t u r 2. Reg. XIX. 9. & Ef. X X X Vlf. 9. T i r h ak a ( Tciqctxos Manethonis) R e x Culc hx te, id eft ./Ethiopia?, / E gy pt o verfus m e r i d ie m vicina?, c u m exercitu progrefFus, ut Sanheribum
de-O
) * C
depel ler et , mifliis forte ille, a patre S a b a c o n e , nt auxi liares copias adduceret fr atr i, nam m a j o r i , S e v e c h o , q u e m poll fubjugatam ffi gyp tum S a ba c o n , huic admini- Branda? praefecerat, in ffishiopiam ipfe reverfus a). N e - q u e enim Biblici Hifloria f ufpicionem uilam m o v e r , aC' fi Tirha-ka e Culchaea Arabica po ti us, q u a m Africana a r ce l fe nd us , AlTyriam ipfam paraflet i n v a d e r e , ( i d licet velit Jofephus ) hujusque metu periculi Sanheribus e Pa- lgeBina m o x abierit. Certe n o n difceffiBe l e g i t u r , cita tis locis Biblicis, an tequam ctefum relciverat exer citum p r o p e H i er of o ly m am , quae ifla erat Pyiotf, qua f ec un d um divinitus d at um Hilkice p ro mi i fum percellendus aufugeret , q u i q u e etiam audita, illico "frT yO'» cafira m o v it, ahiit ^ i n i v e m q u e repetiit b ). Cf. 2. C hi o n . XXXII. 2 1 . Q u u m igi
tur Efaias P ropheta Cap. XVH. expofita Damaf ceni pri m u m , dein & Ephraimitici, imperii clade, abAllyriis illata, praedixerat verf. 12. 13. ; 4 . f o r e , ut fubita Brage deleretur Sanheribi in Judaeam mifliis exercitus, ffithiopas c o m p e l lat Cap. XVIi r. & ofrendit, nil opus efle tanto m o l i m i n e , q u o fuam illi rem ac Judaeorum tutari ardebant ♦ I ) e u m ipfum p e r f e f f u r u m , tametfi otiofus videri polfet federe fpeflator, ut fua unius p ot ent ia, fine ullo h u m a n a r u m v i ri u m miniBerio pr oBer ner et ur efferus hoBis , h o cq ue dein a g en d um yEthiopicse gent i, ut veri Dei g l o r iam agnofceret ac celebraret, miflis publice Hi er of ol y- m a m , Illius in t e m p l o o f f er en d is , mu ne ri bus .
§.
II-Vifa ha?c mihi difficillima? illius in Pr opheta peri- eopce n o n improbabilis explicatio, q u a m fi unice certam at qu e v e r a m habere n o n d u m aufim, liceat laltim e tex
tu
C o n £ C h riftoph . W ilh . Beyeri C h ro n o lo g . /E g y p r . pag. l o f c . »» «ollect. B aum garteniana ad H ift. Unire» fal. ex A n g lic o v e tia m .
) 3 (
*
tu ipfo illuflrare rationibus, quales fe ultro o b t u l e r u n t , hasque examini Benevoli Lectoris, qua par eft modeftia, fubjicere. P rimo m o x verfu o c c u r r i t : D'SJD / 2^ 2?
'in
bens te r r a , cut in geminum pavtem umbra vertitur. Q u o niam fequeoti in concione nil o b v e n i t m i n a r u m , nec fu tura? qu id pi a m cladis prardicitur g e n t i , ad q u a m P r o p h e ta l o q u k u r , Mn erit acclamantis & excitantis, HNHp \VQb > uti d u d u m expofuit Kimchius. Conf. Ef. LV. i. Zacn. II. io, i i . legitur et iam Job. XL. 31. fed fignifkacu eo, q ui in locum n o f tr um p i r u m quadraverit. In plurali reper imus 2 Sam. VI. 5. & Pf. C L. 5. U t r o b i q u e fcft m i n i m e d u b i u m , denotari i nf tr umenti al iquod g e nus Mufici. Orta inde Bocharto cogitatio de tiftro AL- g y p t i o , hodie probata fere n e m i n i , pof tqu am obffcare illi haud pauca docuerat Virringa in C o m m e n t a r i o . Deuf» XXVI II. 42. infecti quaadam fpecies arboribus herbisque noxii v o ca t u r aliis licet vocal ibus, q u a m quae ad-f u nt voci noad-f tr ®, i n l i g n i a t u r ; q u o n o m i n e ad-f iqu idem conjecerat Hillerus c ) defignari locuftas , has p r o t i n u s , t e x t u i , q u e m t r a d a m u s , intulit. At qni H e b r s i s
Iram di ci , forma ver bal i, umbram p a ti aut facere, eft certiffimum. Quidni e r go ejusdem notionis p l u r i m u m fubelle polle rS> putetur? ^ ala proprie in avibus,
h i n c q u e C'£.3D dux a la , t u m & latus ■> o ra , plaga, pars extrem a telluris EI. Xf. 12. XXIV. 16. Efech. VII. 2. Job.
XXXVII, 3. XXXVIII. 1 3 . Accedit diale&us Ar abica, cui eardem metaphoric® figmficadones r S *)3D perfrequentes. Videamu s i g i t u r , quid junftse voces arabit queant intelli- g e n d u m praecipere. A n t iq ui d i ma interpretatio de na vi
b u s, in quibus vela fint inflar a l a r u m , u m b r a m faci en
t i u m , haulta quippe e Gra?co Alexandrino & paraphrafta C h a l d s o ; qua: t a m e n , etfi in C a m u f o q u o q u e
A 2 ex*
f ) I11 Differt. de calamit, iEthiöp. inferta pag. 883‘ Thef. Nov* Theol, JPhilolog, cd, 1732.
#
) 4 (
f texplicetur per (v** naves, ita patet late, ut p r o p r iu m in d e nihil or iat ur, five ^ E g yp to , five ^Ethiopia*. I d e m ju d i c a nd u m de arboribus ac filvis u mb ro fi s , quas fubfli- tuit Abarbanel. Kvétys Aigyptii n o m e n daemonis, fola
ducent e litterarum fimilitudine fele obtulit Stepbano Le M o y n c d), nequ e ad eo dari illi p ot ui t , ut ifla ex hypo- thefi ro ‘p y^y fatis c o m m o d e explanaret. Multis credita /Egyptus dicta umbraculum alarum q u od v ul g o Judaei, fub alis Aegypti, hoc eft Aegyptiorum p r a f i d i o , fe d e f en f um iri opi na ban tu r, quoties valentior boftis i r r u e r a t , ac fi a p pellatione tali argueretur fluita atque impia in auxilio fiducia h u m a n o , q u u m adefle pofTer, fi reite q u e r e r e t u r , D i v i n u m . N e q u e hinc forem valde alienus, ni fi & g e mi n a t a f o r ma $ yW &. abfolute pofitum in duali D’WD
detineret. M o n t i u m , quibus ab orient e pariter atque o c cidente cingitur jEgypttis, g em i na m u m b r a m f p e c l a v i t , pof t Abarbanel em & G r o t i u m , Vi tr inga, na&us adfen- tientes plures, haud i m m e r i t o , it oilendi pollet de unica agi Aegypto. Hau d ita pridem 111. Michaélis pag. 156. SpicilegJ Geograpb. Hebr.. exterre, vertit terram tinnitus
alarum feu Jlridentis fo lis , cui Poetica fictione tributae alae
c r e d a n t u r , & explicuit: ultima terrarum ultraJclis o an
ni orbitam. Do ct e o m i n i n o & ingeniofe. E n i m v e r o r e m a n e t dubitandi ratio e a , q u o d de certa aliqua & cen* nita r egione f er mo utique fit, n o n de remot ior i qua d e m u m c u m q u e ; t u m quod fine adjecto aliquo f u b f t a n t i v o , haud faciat latis l i q u i du m, foiemne an r e m aliam, cui adjungi metaphorice alte queant, facer feriptor voluerit. N e dicam, flridorem vel ti nnitum in fole, u s que eo fabulam f a p e r e , ut merito a m b i g a t u r , an veni re in m e n t e m Prophetae potuerit. Nu pe rr ime Celeb.^ Doeder- leinius e ) ded it : flagnofam oris, advocato p r im it i vo
<0 V ar. Sacr. Tom . II. pag. 4.
demergere,unde r 6 t t ‘D profundum, Ar abi ca m ratus ffithio- piam def ignar i, vix licet fuerit iftud verifimile , aut c o n g r u en s , quas in textu l e g u n t u r , ceteris. Erant breviffi- mi s afferendas difcrepantes ha: conjeffurse, exflent licet m u l t o etiam plures, ut inde col ligat ur, q ua m fit erutu difficilis, vel potius vix fperanda lucida & fida difta- r u m v o c u m interpretatio. V e r u m t a m e n li & mihi n o n d e n eg e tu r ferre fententiam, V o g t i a n a s , / ) q ua m & nunc e x p o n a m , opinioni m e libentius pen ni fe ro. ’'A^Cpuntlasy q uo s dixere veteres G e o gr a p hi , potuit Propheta refpice- r e , ho c efi: habitantes intra T r o p i c o s , quibus lucente I o l e, umbrae in g e m i n a m par tem c a d u n t , verfus m e r i d i e m , per aliquam partem a n n i , per alteram verfus fe- ptentr ionem. N a m etfi hoc accidat, necefie e f t ; fingulis u ni ve rf am e a m r eg io n em orbis in colen ti bu s, character ta me n erit proprius & fufficiens ad dignofcendam ffithio- p i a m , a gent ibus quibus cunque ceteris, ab Efaia m e m o r a t i s , quippe q u a r u m nulli, prieter ffithiopicam pollit competer e. Erat hoc d i u r n u m p h e n o m e n o n , adeo o b v i u m vulgari experientia?, ut quin c og n i t um fuerit Ju- Gcsis, atque adeo ProphettE, nihil o m n i n o impediat. D e finit, Geogr aphica rati one, ipfius regionis fitum, q u e m in fequentibus pariter v ide tur Pr opheta voluiffe indica re. Concinit etymologia & f or ma & fignificatio utrius- q u e vocis. Efie polle geminum umbram quis nega* v e r i t ? D’SJD five duas alas dixeris, qua: g em i na m in par t e m cadenti u mb r a: , haud mi nus c o m m o d a metaphora, t r i bu an tu r , qu am rei alii 5 five latus ma l ue ri s, plagam 7
traclum telluris duplicem i nt e r p r e t a r i , a:quo fe jure, t u e bitur. N e q u e ttim p o f i u l e t u r , uc voci illi add it um fuis- fet f ubf tant ivum aliud , q u u m infiar genitivi ad ipfum r ef er at ur , huicque deber e tr ib ui , q uod D'bJD figoi-
A j
!§ä
) 6 (
@
f icandum int ul er i t, per fe jntelligatur. Singula c e rt e , qua; Gramma ti ca ex indole a m b a r u m v o c u m , pro len tentia r obo rand a fua, deduxit V i t r i n g a , ex tequo fubler- vient Vogtiana' , e ri t qu e adeo f a l l u m , q u o d obj eci t Zeit- nerus, in notis ad v t r f i o n e m Bibliorutu G e r m a n i c a m , n us q u a m fignificare polle nili extremas partes v e f l i u m , telluris, r e r u m v e fimiiium. Hillerus au tem ubi o pp oni t defe&um loci alicujus biblici, in q u o bltb? deno*
tet i d , q u o d volui t Vog ti us , vi de tu r non m e m i n i f l e , q u o d complexe fumeum Iit ol?toc% Ksycfxevcv, lingulis a u
te m vo ci b us , etymologice fpechtis, ulus Biblicus m i n i m e r e p ug n et , q u o d q u e in Deut. XXVlil. 42. locu- ftas iple repererit, alius licet auctoritate loci in Hebra;o codice probari nequeat. Sequitur l u y o
qua es cis fluvios Cufcbaa five ./Ethiopia;. In his rela t i v u m “uytf pertinere ad dictam ante o p p i d o ma-nifeltum e ft , five ZEgyptus c og i t e tu r , five / E t h i o p i a , five qua tellus alia. Sic & n o m i n e T O , intelhgendarn r e g i o n e m , quas a S y e n e , fuperioris /Egypti u rb e ultima verius a uf t r u m , in lo n ga m p o r r o t e ndi tur a mp lit udinem, c o nv en i t tere inter o m n e s , excepto Aben E l r a , urgente AfTyriam, & B o c h a r t o , cui mente htelit Arabia, paucis- q u e , alterutrum quibus (equi libuit. N i m i r u m in ./Ethio pia locus amplifiimus fluviis, qui heic m e m o r a n t u r plu rali n u m e r o , nullus in Arabia. U ni cu m ■JDJJD, q u o d alii v e r t u n t tra n s, ultra, alii cis, alii ad, j u x t a , videatur o b - fcurius. P o f t r e m u m G r o ti o placuit, e x e m p l u m licet, q u o d illuc d ucat , e Biblico Heb r ai smo n on protulerit. Co nt ra in p r omt u f u n t , reperienda apud N o l d iu m in C on cor da ndi s plurima, quse doceant pro diverfitate fitus, nunc ulteriorem interre nun c citeriorem. Q u a re v e nia fältim detur eligenti ex his a l te ru m, praelertim q uu m parallelus, qui videri poffit, locus Z e p h a n i x III. 10. haud neceflario tamen ferat f ecum, ut inde explicetur n ol t e r ,
nhP J 7 v
q u m i m m o dubitari adhuc p o fl i t, u t r u m in illo " W D
u ltra , an cis, valeat. Scilicet in verlu hoc p ri mo arbitrer,
p ar te m e a m veteris ./Ethiopia?, qua? dici jam (olet N u b i a , te ne nd am, ucpote vicinam / E g y p t o , & in qua t u m Sab aco n, t u m Aithi opum ceteri, q u o r u m me m i ni t pri- fcae dEgypti hif toria, imperii put ent ur fedem h a b u i d e , ubi yLg yp tum f u bj ugai nt . Q u u m q u e adeo
uti q u i d e m ante f u m f i , c o m mu ni s erat ./Ethiopia uni-
V e r f a e , reflringit P r op het a, (eque r egi on em nunc eam
velle fubindicat, qua? ,/Egypto p r o p i o r , cis Cufcha*ae j»- cebat f luv io s, confpicuos in par^e, q u a m d u d ur a v o c a r u n t A r a b e s , noftri inde Habeffiniam. Ne qu e ta m e n excludenda pen.tus Aigyptus, fed denominati o p u tetur facLa e r e g i o n e , qua? principes d e d er a t, non jam Nubia: m o d o fed & ^Egypco dominantes,
. §' U l
Sit Igitur Nubia huicq <e obnoxia AEgyptus V*tf, uti Verfu legitur t. C'"Vy 0*3 n W n mittens per mare nuncios'
C ’3 — ’’JD “ S y ^ epifiolas papyraceas Jupev aquam.
R ef ei o nS&'f! ad procedens v„ r. q u o d , quia n o n t a m teilurem ipfam heic notat, q ua m popu lu m, vel etiam i m p e r a n t e m , c o n d r u i poterit c u m v o ce mafculini gene r is, fine ulio foioecismo g ). o* ma re fumatur vel latius, p r o finu A r a b i c o , cui adjacet t u m AEgyptus t u m Nubia, vel ftriaius pr o Nilo , q u e m D’1 q u o q u e dici folitum He- brtris , raonffravit Vitringa in C o m m e n t a r i o ad Cap, XIX. y Ac fequentia q ui de m fi conferantur, Nilo po- tiorera Jocum in re praefenti vindicabunt. e r v y jam oli m Vertit Chaldaeus, Syrus & Lat inus : legatos, nuncios. Sva- d e nt hoc q u o q u e loca EC LV1T. 9. Jer. XL IX. 14 O b a d. i. P r o v. XXV. ig, &c.. Q ui B o c h a r t u m fecuti r edd un t:
_______
ima-% ) Conf. DifT. Cbr. Bened. M ichaelis de Soicecism . G eneiis ab Synt*
im agines, alio n on nit untur f u n d o , q u a m Grsecorum
f cr ip to ru m narratione, de fuperftitiofo ritu q u o d a m yE- g y p t i o r u m , qui Ffaiano aevo ati fuerit r eceptus, valde ei t incertum. Sin E t h i o p i a heic potius q u am dfigyptus infel li genda, m ul t o etiam magis erit alienus. Nilot icam f h r pe m , P a pyrum , e d e , q ua m H e b m vo ca ba n t N3J ? pl anu m fecit in Hierobotanico. Part. II. pag. 137. iq. S u m m e R ev e r e n d u s Ceifius, ubi & v e t e r u m teftimoniis e v i c i t , t u m naviculas, t u m Icriptoriam ch ar t am, l ong e et iam ante Alexandri Magni t e m p o r a , ex ea parari foli- tam. H i nc L XX . i7t^cKois QlQkIvois epidolas papyraceas, q u o d inde vertens Arabs expreflit: sjjSéss* epi-ftolas [criptas. Cbal dteus: p j m naviculas. Syrus a ut e m
& Lat i nus , litterae, q u a m p ut abant , inhaerentes: in va -
fis papyri. Ex q uo f a c t u m , ut recenciorum plerique de
cymbulis ceperint e papyr o factis. At fi v o x alias per frequens V?3 heic denotabit naves, mirum videatur, q u o d in aliis locis Biblicis ifto fenfu n o n occurrat. N e q u e mi nus d u r u m , putare Grrecum, fiquidem fuo in codice habuerit i d e m , q u o d jam eit in n o i t r i s , nulla de cauli a exclufo 3 prrefixo, vertifie h;i~oKcls. Q u u m igitur j un ctura v o c u m in hac periodo flueret o m n i n o f ac i li or , ii pollet ro '^33 p ro v oce fimplici h a b er i , in qua 3 (it ra- dicale, veni t in m e n t e m fufpicari, olim hgnifioaile q ui dpi am tale, q u o d pofuit Grsecus, illius licet nulla ve- ftigia in Biblico H e br ai smo reperiantur. Ab auf tor e Ca- ^ 3 3 , explicatur per kLfcj! mifcere, q u u m q u e tefte e o d e m ufurpetur pr o na tura, f o r
ma, habitu, fi a tu , rei alicujus, quin i m m o
'U fic mifcuit verba, Giggeius v er ti t: Jermonem confu-
fu m p ro tu lit, p e r v e l l e m , ut Arabicae linguas peritiores i n q u i r a n t , a n n o n adhiberi q u o q u e olim potuerit in feri- bendis raptim & celeriter litteris. Q u o d fi interea prae o p t e tu r vulgatius: naves, neque fic a r g u m e n t o Prophe-
) 9 (
tioe concionis, qu jf e q ui d e m infor mare o c c e p i , m u l t u m decedet. N e m p e fi milii m o m vero fuer it , in Nubia, qui j u m ma ; r e r u m praternne, quique .ffigypto fimul d o m i n a b a n t u r , inrtance vi p o t e nt i o ns hortis, ad Fiabertinos us q ue , five fu bd i cos ci ves, five j u n t o s foedere, mifirte nuncios c u m mandatis nut precibus, ad colligendos m i lites, qua in re c om m o d i f f i m u m forte irer per Ni lum iUn*que canales varios. N a m ho c q u id e m vi de tur ma* n if ef t um, cert o aliquo confilio mirtos & p r o f e å o s , qui d i c u n t u r , nunci os, n o n v ag am m o d o e(le d el cr ipti o^em regioni s, q uam in miffis aut mittendis figere nunciis val de foret jejunum. Itaque & m o x additur q u o r f u m e d e n t ituri: ui m p M a t o ite nuntii celeres, ad gen- tem ampli ffimam, tonge que disjunSlam, ad populum ab e* usque tempore, quo prim um e x fiitit, terribilem , ad gentem m u ti roboris , ja m diu Jolit am vincere, cujus que terram flu v ii pervagantur. Vel ipfa difficultas in hoc textu expli c anda rum lingularum v o c u m , a rgume nto f uer it , nec [u- dseos tangi nec Aflyrios, quippe q u u m alterutram s e n - tem fi voluillet P r o p he ta , mu l to haud dubie futura cla riora t u m e n t omnia. Veteris aut em & interioris ./Ethio pian limites, habitus, hirtoria q uon ia m hodie penitus in occulto fun t, n on m i r e m u r , valde videri obfcura, qua; de illa n u nc citatis verbis legimus. Verti hare ego, q u o - ad libuit , c o n j e c t a n d o , n eque eni m ultra p o tu e r e niti q uo s v i d i , interpretes alii, five ant iqu i, five r e ce n ti or es ’ q u o r u m q u e adeo c o n a m i n a fiquidem l o n e u m foret f i n ’ g u la u m percenlere ac p o n d e r a r e , meae unice verfionis, quas h a b e a m , ratiunculas f i ri d im indicabo. A tq u e gens qu id em q u u m dicatur e d e n s b n i N1H [0 SOIJ terribilis
»mm tempore vel p ra gente omni a lia , & uterque hic len
ius, eo d em r e c i de ns , e verhis iplis videatur f ponte flue r e , lucis, o p i n o r , q u a n t u m fpsrari queat , fuppeditet, a d co gn of ce nda cetera, q u x i l l i , certiori j a m, c h a ra a er i
f l
) 10 (
f l
nihil faltim n o n cohaerens d e b e bu n t inferre. Quocirca* “r c r a q u o d elt p r i m u m , e qffD t r a x i t , p r o tr a x it, iir
longum te te n d it, poterit notare g ent em longe procra£bs
tenlisque habitantem f i n i b u s , hoc elt ampliffimam. Al t erum participium conj. H o p h a l , pofita vocali cho-l e m , p ro vucho-lgatiori fchurek, e pr imi ti vo E n i , q u o d f er - Vjr un t Arabes in fignificatu profundi, depreffi, occulti, in v i i , liceat pr oi nd e interpretari g e nt e m disjunttam longius
f e m o t a m q u e tam etfi nec ma g no pe re a b n u e r o , ti quis afperam & /avam maluer it , q u u m & * k / > PEDV ioh A r a bes explicent oz»»«wj. e qua
eripiy quamque evadere, quispiam difficulter poffit. ^ J ertjum,,
iam m o d o t a å u m . Q u a r t u m ip~ip d e b e n radici n p A- r a b u m l £•?-, q uSB proprie d e n o t a t , complicare, congrega re i ndeque robufius effie t u m c or por e t u m a n i m o , fugit n em in em. E complicando & contorquendo orta fob ipr li- gnificatio fili p r i m u m , dein norma, reg u la , fed qua: p a r u m huc videtur quadrare. C o g n a t u m & t ri tii limum Arabibus robur, virtu e, p o ten tia , ( enlum dederit f a cilem m i m m e q u e i ne ptum, n vertatur p~1p ?U gens mul ti ma g n i que roboris, ducent e etiam illuc ipfa gemi nat ion e voculae; Q u i n t u m HDUO f o r ma abftratta & vi a ct i va , ubi jungi tur rd> »U’ defignabit gentem fortitudine infignemy q u $ fiepe folita fit alias conculcare, id e f t , devincere. N a m hoc (enfu frequentari p ri mi ti vum 013 doceant loca F.C XIV. 2$. I.XIII. 6. Pf. X LI V. 6. LX. 14. U l t i m u m G'VO WT3' foret pianif li mum, fi m o d o c o n flaret potellas t S K I 3 , n o n alibi occurrentis, fed nec pro- pterea confundendi c u m !t3. At r em ipfarri fi cogita v e r i m u s , n e m p e fluvios t e r r a m q u e , v ix aliud lubelie pofle v i d e t u r , q u a m pervadere aut inundare, u t r u m q u e aquae copi am pr od en s, u n d e fecunditas telluris horni- n ur oque maior frequentia. Singula haecce, v e t e r i , quoti putenu, /Ethiopia: n o n ma le c o n g r u e n t i a , fi j ung amu s,
con fp ir aver in t ad g en t em o f te n d e n d a m p e r a m p l a m , v e r e n d a m ext e ri s, armis viri sque a b u n d a n t e m , & e q u a p r o p te re a auxilii poflet p l u r i m u m exfpe&ari. In hanc t alem igitur miflis, eam ob r e m, nunciis, q ui qu e O'^p ce
leres dicuntur , q u o d hi s, qui m i f e r a n t , in m o r a fore
p er ic ul um c en l e b a t u r , Propheta acclamat: o ’? i t e , n o n fine tacita qu ada m co nt e mt i on e & ex pr ob rat i on e inutilis futura: opera?, ac fi dixi llet, eatis o vo s q u i d e m , uti e- flis juffi, r em veftram agatis ft renu e, ad fubfidiarias d u cendas cohortes g en t em concitetis v al i di t fl ma m; v er um- t a m e n iftis n o n eget d ef enf or ibus, q ui fuam ipfe tue tur H i e r o f o l y m a m , q ui r e r u m l u m m a m o m n i u m f uo unius n u t u temperaf. N e m p e hujus modi affe&um c o n c e d e n tis c um i nd ignati one & veluti prrefeientia rei habituras e v e n t u m , aut i nf el icem, aut n u l l u m , p r o d u n t paflim I m perativi. Corif. Efech. XX, 39. jofi XXIV. i j . & in n o - ,l]:ro3 cap. VIII. s , 10.
§■ IV.
E n i m v e r o poflquam ab AlTyria ad j E g y p t u m usque c o n t i n u u m h o r r o r e m Sanheribus circumtul er at, ipfam pa riter Aegyptum aggrelfus, erat n e c e d e , ut miffis p t « - fertim q ua q u a v e d u m nunci is, in Africa gent es, quae per yEgypt um potuiffent p e t i , e x t u r b a r e n t u r , hinc m e t u , hinc fpe & conatu difpellendi hoflis. Eft h o c , q u o d fub- jungitur v. 3. 'u \ '3ICP *73 omnes incolae orbis habi tantes in te rr a, tamquam cretto in montibus figno contuemi- v i, veluti clangente buccina aures advertitis. Exciti u n d iqu e & lolliciti per A i gy pt um p at e nt io r emq ue yEthio- pi a m apparabant cont ra graflantem bellatorem praefidia, avide Ipef ta nt es , q u a m in par tem tanti mot us define- rent. N a m q u e & f l M Aegyptum haud dubie, q u a q u e oli m patuerit, Aethiopiam delignabunt, q u a m q u a m & latius fi quis extendendas voces f iat uer it , noftras heic rei
n o n fit valde obfuturus. Feret eadem q u o q u e , ut 3 in JOTD & ypDD habeatur particula temporis & exponat ur,
quum, qua..do Signum aut em in mon ti bus erigere, tuba clangere, idem va l er e, ac milites ad arma c o g e r e , di- fcimus a >ud no ftr um cap. V. 26. XIM. 2. t u m & Jer. L.f. 27. Jud. VI. 34. Q j u m q u e r em Propheta d e i c ri b ac , q n .e
jam nunc agebatur, inltar A o i if l or u m ( umant ur Sz ty z W A , haud r epugnant e Hebr ais mi i n d o l e , f o r m a q u e
adeo vertantur p r a t e n t i s , vel certe n o n definiti, t e m poris.
§• V.
Atqui m o m e n t i nihil habituras turbas illas, futuros penitus inanes a r m o r u m acerrimos ftrepiius, influs or e N u mi ni s vers. 4. aflever atur , ' ui ”7« HUT 1 DX HD O, *W i w o , 13 perfarpe efle a d v e r f a t i v u m , n e m o n on conces- ferit, fic mihi d ix it Jeb ova , tranquillus ego fu m , &T defuper
intueor me9 in habitaculo, i u m m o in coelo, Divina? Ma-
jeftatis veluti f ed e, N£Hp pVD efl: Zach. II. 17. & Pfi L.XVIII. 6. O p p o n i t u r , fi quid v i d e o , imperturbaca b ^ c t a m q u a m
ceflatio & fecuritas, ruenti in arma properationi, ap ud g e n t e m , quam Propheta verbis ar gu it , flexitque in p r i mi s iftud, ut e x p e r i r e r , a n n o n , brevi capite qua? c o n t i n e tu r , oratio inde fe tota pateretur re&ius Intel!igi. Eft a u t e m d u 3 a fimilitudo ab h o m i n e , fuarum r er u m ita p r o v i d o atque c e r t o , ut nullo m o ve a t ur e o r u m , quae i n ciderint, me tu ac follicitudine; qui fua (ibi ope fuisque viribus fufficit, neq ue a d e o , nili placido io o t i o , ufur- pat oculis, quae agant ur alibi. N o n i nd ig eo, ait N u m e n , ad c o m p r i m e n d a m Aflyriam (uper bi am, Aegyptio r u m /E t hi op um ve a r mi s , nec his jam uti placet. Q u i e ta illa in D e o (uae potentia? fiducia illuftratur po rr o g e m i n a imagine. Altera n t t n y DrD caloris ferent j u x
I ntercipit, ubi filent venti, fud u nique per aera vix le- n if t ims Tenduntur fpirantes aurse. A itera o r o j y j y y p rorantis nubis fervida Jub m efje, q u a n d o q u i d e m
n e q u e tcmpeftati u)Ji lucus, ftiilante r o r e , eft, fed & t u m lu mr aa regnat quies. Neo hujus quidpi am peribit f e n f u s , (i quis c u m Gra?co , Syr o & L a t i n o , t um M SC R e g i o m o n t a n o , p r o o n 3 legere DV2 maluerit. A e u n t
multis v u l g o int er pretes, ut five ex u t r o q u e , five ex al terutro illo fchemate, hinc vindi&ae minas in hoftes hinc p ro mi f fu m de tue n do Dei p o pu lo eliciant. At ^val de nifi fallor, e priori hemirtichlo petenda ratio fuper- addittr, in a l t e r o , urriusque fimilitudinis, illuc potiffi- m u m t e n d e n u s , ut q u a m fit in D e o flat utor um amoe- nil lime confencientium liquida a u d o r i t a s , a vi per n a t u r am r er u m pendens null a, intelligamus. Et q u e m a d m o d u m radiantis folis calore f ov e n t u r quaccumque e tel lure g e r m i n a n t f r u d u s q u e p r o f e r u n t , t u m & tempe- l t i v o r o r e , in ficcioribus prtefertim r egioni bus, mirifice recreantur, lio noftr® haud r ar o forti unice elt falutare u t h o m i n u m aufa atque deftinata infuper habeat Mn’ m e n , & fingula licet f p e d e t ac n or it aceuratitfime, ,His tan en aur n on utatur, aut l on ge utatur aliter, q uam fu turi^ i mpr ud ens mor tali um temeritas prarceperat. O u o t - ne i m m e r g e r e m u r periculis, q u a m ingentibus careremus b o r u s , n;fi lubiimi in (ede Deus h u m a n a r u m rerum c o m n i d u s 1 p ed a et i ta, ut per vias largiatur exitum nuas nulla poruillet noftra ipf or um induftria contingere n e d u m parare j quae operoias fcilicet callidasque ludunt * e t a n t T m fpe“ & V° U Dei amant iu ™ « f £ .
§ VF.
H o c ip fn m vaticinatur Pr op h et a fore confpicuum in fi h i r ^ r h ^ ^ r 6 at* fCna a rr ° g antia AlTyrius. I m m e n .
hic anhe.aoat g l o r i a m *mperu, expug nan da m illicoHie»
ro-& ) 14 ( I I
T of ol ymam tenebat vel ut manibus. " N e c contra ituri 7E- gyptii & yEchiopes fuis vid e nt ur diffifi armis. Nili ab his q n o d d ar e t u r , auxilii, Judaeorum vulgus ar bit raba t u r , nihil fuperefife. Soli Hiskiae c um paucis, q u o s D i - vinte (pes tutela; a ni maver at , ffabat l e n t e n t i a , d e publi ca lalute n o n defperare, q u a m q u a m m o d u m & me nfu - r a m beneficii, q u o j uvarentur, exputare haud pqfient. Q u o d igitur c ont emt or es N umi ni s infolenter g l o r i a b a n t u r , m i n im e futurum,, q u o d c e t e r i , ‘f u t u r u m ea v i , tam- q ue cito & efficaciter, ac reaple fuit p e r a S u m , haud- qu a q u a m capiebant animis, una D eu s nocte praeftitir, fu- fis horribili & exitiali clade Aflyriorum copiis. Q u a m f irasem ut defcribsret Pr o ph et a, allegoricis, m o r e f u o , uti tur locutioni bus, nunc quide m e vinea tr adu ci s. “»3 T Vp 'jö'? ait Dei n o mi n e v. 5. projecto ante tempus mes-
J i s , ant equam colligi potuere maturae u v s ; n~ S D f D-aib- (oluto germine feu gem m a, editis d u d u m rudimenti s o r i t u -
ri inde floris fruclusque nW HTI' HDD! Sr flos fu it
faSius\ ompbax dlollis, m a t u r i t a i propinqua 'u \ m 3 !
exfcindet palmites falcibus propagines dimovebit amputan do. b, e. q u e m a d m o d u m in vinea fi q ui s, n o n d u m p er -
acia v i n d e m i a , nec d u m plene maturis u v is , v i t i u m palmites ac propagines abfciderit , p r ov ent us vini f u t u rus nullus eft, colonique Ipes omni s int eribi t; fic D e u s AfTyrium, a n t e q ua m a r m o r u m vi f o r i a r u m q ue fructus poterit decerpere, q u u m q u e in f umma adhuc (pe verfia- t ur brevi potiundee Hier dolymae ac Judteae univerfa*, f u n ditus del ebit, cxCo proffratoque ingenti exercitu. H e - brecis v o c i b u s , fint licet ear um n on nu ll ae, qua; alibi n o n o c c u r r u n t , difficultatis tamen nihil adhaeret, nifi q u o d dubitarint q u i d a m , an fl!U haberi queat p r o n o m i n a t i v o , referendo ad v e r b u m ITIT, fiqui dem mafculini ho c fit generis & riSJ videatur efle feminini. Sed u t c u n q u e .capiatur illa generis varietas* n a m forte et iam offendi
)
15 (
©
profiet efie nulla,. fi no n deeftent parallela loca;, fubje^ f t u m propofitioms erit n y j , pcftulante ipfius rei natura?, delcripta etiam Gen. XL. 10.
§. vir.
Patet haud ’ o b f c u r e , in Allegoria illa, palmites a c propagines ante mefiem in vitibus a mpu ta nda s , defigna- re partes majores m i n o r e s v e , duces militesque, Afiyrii exer ci tu *, qu i, , du m ma xi me meditabantur v i d o t i a m , c o m m u n i crede d is ji cer ent ur H o r u m igitur cadavera, q u o d legifur v. 6. 'U\ HIT IDty*’ erant relinquenda rapacibus
viontium volucribus feris terree, f utura ugict Kvvecaiv ctwvctffi re 7icict, ut eft in H o m e r o . Q u u m enim CLXXXV.
millia perierant,, ac praecipites in f ugam fe conjeci (Te-pu t e n t u r -,. fi qui fuiflent f uperfiites, erat necefie, ut q u a m d e m u m c u m q u e de humandis mort uis curam Judaei cre d ant ur (uLepifie „ permulti nihi lomi nus variis, quibus; ceciderant , loc s r emaner ent infepulti, e am q u e inferrent foediratem , tit fc’yrr V^y pp naufeabundae deteflarentur
volucres *pnn HDHD & fe r a befliae de digna* rentur ac fafhdirent. Chaldaeum forte fecutus, auctor v u l
gata.* dedi r: aftate perpetua erunt fuper eum volucres & o»
times be (lice terra Juper illum hiemabunt, q u o d r atum dein
h ab u er u n t r ee e nt io ru m q u o q u e n o n pauci.. E ni m v e r o fi intell igantur, q u o s habet allegoria, abfeiffi palmites- v i n u m , h au d fane p r o m t u m erit p er ci per e, qui futurus in his locus rapacibus avibus & feris beftiis; fin co g i tentur occifiorum ca da v er a, fuerit per a?ftatero hiemem- q u e difiributa avibus befiiisque m a nf io , praefertim l o n g i o r , trque aliena. N e m e m o r e m , pp pro aflatem e x i
gere & *pn pro hiemare in aliis iocis Biblicis, q u o d
Tei am, verbali f orma n o n deprehendi, N e q u e ita hr m- fit Graecus, cujus eft: <rvvci%QqasTat clvrée rei
éqcivzs, r&f 7iccvtcc rol Qrifct rrtc yijs Its ctvrcy ri£ei, congrega-bun
-bunt uv fuper eos volatilia ccrli, cT omnes left ia terree fuper eum venient ; nec Syrus , in q u o l e gi t u r : «jrCD 0 , ^ . 1
5 C J l l ^ . O O con• grebnbitur Juper eum volucris omnes be fi i ce terra indigna• buntur eum. Q u u m igitur mulco fic fortius , & ad e x pi nge ndam diritatem flragis a cc o m m o d a t i u s , fi c a d a v e r u m cogitetur tam horrida congeries , ut faftidium de* n i q u e m o v e r i t ipfis a ni man ti bus , i ft orum alias c u p i d i s , q u u m q u e e am int erpretationem admitt ant ambze v o c e s &
■nnn,
hanc praetuli. N i m i r u m praetulit jam an t e q u o q u e A b a r b a n e l , explicans \ p per kS» ONQ1afpernabuntur nec volent ea comedere, & * p n n e J o -
breo il lo, cap. XXVII. 6. ’Q 'ö ’33 1? *)irp K1? non probro
afficit, condemnat, cor meum partem v ita mea ullam . F or te
& iisdem rationibus mo t us interpres rccentifiimus Cr u- fius, in C o m m e n t a r i o pag. 2 ig, baud abfimilem in mo- d u m expofuit.
§. VHL
Ce t er u m, maniferto N u m i n e , parta Judaeis v i s o r i a , a dv er f us h or t e m , cujus v i m pariter me tu er an t Aigyptii & dEthiopes, r edditaque h ’s etiam non dubia pace, e- rat l o ng e aequiffimum , ut publica grati arum af ti one , g l o r i a m celebrarent veri D e i , qui unice col ebat ur Hie* r olol ymte , cuique foli gens utraque reddit am falurem debebat. H u c fpe&ant v. 7. niK3 V HID'!? *731’ tf i in HJ?3 ;un iflo tempore ^ q u o deletus A dy ri us , adducetur munus Je -
b o v a , Domino exercituum a populo, qui m o x delcribitur
ii sdem verbis ac verfu 2. ad locum nominis Jebova Do
m ini exercituum , videlicet montem Zionis. Etenim illu- ftris usque eo erat Divini miraculi veritas & amplit u d o , ut ad ult imam seque Aethi opiam, ac gentes longe lateque alias, fanaa ejus debueri t penetrare. Q u i n &
re-f t
')
17(
f tapfe penetraffe m e m o r a t u r 2. C hr on. XXXII. *3. A c fi refpici quis piam volueri t initia n o v i foederis & praedi c i ad Ch rif tian am fidem co nver fi on em ^ t h i o p u m , q u o r u m princeps Kav^oiv^s legitur Act. V II I . 27. fq. h a u d equ i de m h ab eo q u o d o p p o n a m , m o d o conce da t u r , litteraliter, hiftorice ac p r ox im e intelligenda m u n e r a co ngr uent ia t e m p o r i , q u o infigne ad eo e-d i t u m Divina? provie-dentias e-d o cu m en t um . A d v o c e m Dy , priori loco p o fi t am, oraiftum praefigendum Dj e fe- q u e n t i b u s f u pp le ndu m fcnfus e do ce t , praefertim q u u m p e r i n t e g r u m ver f um de una eade mque agi gente, quas m u n u s mitteret, fit clariffimum. Q u o n i a m v e r o fuas Z i o n i praecipue opit ulat urus Deus AflTyrium fuderat, M - gypti is au tem & iEthiopibus brevicula m o d o futura e- r at i nde orta tranqui ll itas, m o x Cap. XIX. /Egyptiis fpe- ci at im inftans poena, dein his-pariter atque /Ethiopibus Cap. XX. c o m mu ni s clades d enunci atur, ex quo noftri
nexus capitis c u m d uob us etiam pr oxi me fequcn- tibus haud difficulter patuerit.
