TECHNICKÁ UNIVERZITA V LIBERCI
FAKULTA PEDAGOGICKÁ
Katedra sociálních studií a speciální pedagogiky
Studijní program: Speciální pedagogika
Studijní obor: Speciální pedagogika pro vychovatele Kód oboru: 7506R029
Název bakalářské práce:
ANALÝZA PORUCH CHOVÁNÍ JEDINCŮ UMÍSTĚNÝCH V DĚTSKÝCH DOMOVECH
Analysis of Behavioural Disorders at Children‘s Homes
Autor: Podpis autora: ______________________
Renata Michailidisová Máchová 368
471 27 Stráž pod Ralskem
Vedoucí práce: PaedDr. Ilona Pešatová, Ph.D.
Počet:
stran obrázků tabulek grafů zdrojů příloh
62 0 3 5 18 3 + 2 CD
CD obsahuje celé znění bakalářské práce.
V Liberci dne:
Prohlášení
Byl(a) jsem seznámen(a) s tím, že na mou bakalářskou práci se plně vztahuje zákon č.
121/2000 Sb. o právu autorském, zejména § 60 – školní dílo.
Beru na vědomí, že Technická univerzita v Liberci (TUL) nezasahuje do mých autorských práv užitím mé bakalářské práce pro vnitřní potřebu TUL.
Užiji-li bakalářskou práci nebo poskytnu-li licenci k jejímu využití, jsem si vědom(a) povinnosti informovat o této skutečnosti TUL; v tomto případě má TUL právo ode mne požadovat úhradu nákladů, které vynaložila na vytvoření díla, až do jejich skutečné výše.
Bakalářskou práci jsem vypracoval(a) samostatně s použitím uvedené literatury a na základě konzultací s vedoucím bakalářské práce a konzultantem.
V Liberci dne:
Podpis:
Ráda bych poděkovala své vedoucí práce, paní doktorce Iloně Pešatové za cenné rady a trpělivost a také svým nejbližším, mému manželovi Simonovi a mým dětem Simonovi a Sáře za porozumění a za jejich emoční podporu.
Název BP: Analýza poruch chování jedinců umístěných v dětských domovech
Analysis of Behavioural Disorders at Children’s Homes Jméno a příjmení autora: Renata Michailidisová
Akademický rok odevzdání BP: 2006/2007 Vedoucí BP: PaedDr. Ilona Pešatová, Ph.D
Resumé
Bakalářská práce se zabývala problematikou poruch chování u dětí vyrůstajících v dětských domovech. Vycházela ze současného stavu prostředí, ve kterém vznikají nejčastější výchovné problémy dětí, u kterých byla nařízena ústavní výchova. Ta bývá nejčastěji uplatňována jednak z důvodů nevyhovujících životních podmínek původního rodinného zázemí, jednak z důvodů skutečných patologických projevů chování těchto dětí.
Jejím cílem bylo analyzovat poruchy chování u jedinců umístěných v dětských domovech, popsat jejich nejčastější typy a možné příčiny jejich vzniku. Cíl práce byl dosažen částečně a analýza byla zpracována na základě níže uvedených pramenů informací, mezi nimiž chyběly údaje o dědičných a vrozených předpokladech pro vznik poruch chování u respondentů. Tyto údaje nebyly obsaženy v osobních listech dotazovaných dětí a nebyly ani jinak přístupné. Práci tvořily dvě stěžejní oblasti. Jednalo se o část teoretickou, která pomocí zpracování literárních pramenů popisovala, objasňovala a vysvětlovala podstatu poruch chování, jejich nejčastější příčiny a jejich klasifikaci, dále zde byly uvedeny charakteristiky dětského domova a dětí v něm umístěných. Ve druhé, praktické části, byla pomocí studia spisové dokumentace a dotazníku provedena analýza poruch chování u dětí vyrůstajících v dětském domově. Tato analýza potvrdila předpokládané nejčastější poruchy a jejich příčiny. Výsledky ukazovaly, že nejčastějšími poruchami u těchto dětí byly agresivita a lži a že příčiny těchto poruch pramenily z nevhodných výchovných přístupů k dětem v rodině a posléze ze vzniklé citové deprivace a narušených sociálních vztahů. Tyto výsledky následně vyústily v konkrétní navrhovaná opatření v oblasti etopedie.
Summary
This bachelor diploma thesis is focused on the malfunction of children who are brought up at children asylum houses. It was based on the contemporary situation in the environment, in which the most often educational problems occur with children, who were given in a hospital treatment. It is very often enforced because of either unsatisfying life conditions in the former family or because of actual pathological behaviour of these children.
The main goal was to analyse behaviour malfunctions with children brought up at children asylum houses, and to describe the most often types of these malfunctions and their possible causes. This goal was reached only partially and the analyse was based on the lower mentioned sources of information with the exception of information about hereditary conditions for the genesis of behaviour malfunctions at respondents. These information weren´t included in personal certificates of questioned children and they weren´t accessible
The diploma thesis was formed by two main fields. The first one is theoretical, which by the means of literary sources describes and explains the core of behaviour malfunctions, their reasons and classification. In this part is also placed a characterization of the asylum house and its children.
The second field is practical where was by the means of studying material documentation and questionnaires made the analyse of behaviour malfunctions of children brought up at asylum houses.
This analyse confirmed the presumptive often malfunctions and their causes. The results showed that the most often malfunctions with these children were aggressivity and lies caused by incovenient educational approaches in families which led into emotional deprivation and to problems in social relationships.
These results consequently led into a concrete recommended remedies in the field of etopedy.
Klíčová slova
Poruchy chování, chování disociální, chování asociální, chování antisociální, agresivita, deprivace, dětský domov.
Obsah
1. Úvod 8
2. Teoretické zpracování problému 9
2.1 Charakteristika dětského domova 9
2.1.1 Charakteristika děti z dětských domovů 12
2.2 Poruchy chování u dětí 13
2.2.1 Etiologie poruch chování 17
2.2.2 Klasifikace poruch chování 21
2.2.3 Neagresivní a agresivní typy poruch chování 25
3. Praktická část 33
3.1. Cíl praktické části 33
3.2 Stanovení předpokladů 33
3.3 Popis zkoumaného vzorku 33
3.4 Průběh průzkumu 35
3.5 Použité metody 37
3.6 Získaná data a jejich interpretace 38
3.6.1 Poruchy chování u respondentů 38
3.6.2 Analýza typů poruch chování u respondentů 39
3.6.3 Analýza příčin poruch chování 43
3.6.3.1 Rodinné zázemí respondentů 43
3.6.3.2 Další příčiny poruch chování 48
4. Shrnutí výsledků praktické části 51
5. Závěr 55
6. Navrhovaná opatření 57
7. Seznam použité literatury 59
Přílohy
1. Úvod
V s o u č a s n é d o b ě j s o u d o d ě t s k ýc h d o m o v ů ( d á l e j e n D D ) u m i s ť o v á n y d ě t i s n a r u š e n ým h o d n o t o v ým s ys t é m e m z r o d i n r o z v r á c e n ýc h , s o c i á l n ě s l a b ýc h , d ě t i z n e u ž í v a n é a d e p r i v o v a n é . N e v h o d n é a n e p o d n ě t n é p r o s t ř e d í , z e k t e r é h o t yt o d ě t i p o c h á z e j í p ů s o b í , ž e j s o u z a n e d b a n é a t í m j e z p ů s o b e n o , ž e z a o s t á v a j í z a d ě t m i z f u n k č n í c h r o d i n j a k v o b l a s t e c h r o z u m o v ýc h t a k i c i t o v ýc h . A l a r m u j í c í m j e v e m , j a k u v á d í P e š a t o v á ( 2 0 0 2 ) , j e n a r ů s t á n í k r i m i n a l i t y m l a d i s t v ýc h p o „ l i s t o p a d o v é m “ v ýv o j i ( d o r o k u 2 0 0 2 s e t r o j n á s o b n ě z v ýš i l a ) a d ě t í ( d o r o k u 2 0 0 2 3 , 5 k r á t z v ýš e n á ) . D ě t š t í ú t o č n í c i j s o u v ů č i o b ě t e m č í m d á l t í m v í c e a g r e s i v n í a k r u t í .
D l o u h o d o b ě n a r ů s t a j í c í r o z v o d o v o s t v r o d i n á c h j e j e n j e d n í m z n e g a t i v n í c h u k a z a t e l ů f u n g o v á n í s o u č a s n é r o d i n y.
R o d i n n é t r a d i c e v yc h á z e j í c í z m r a v n í c h n o r e m n a š i c h p ř e d k ů , j e ž s e v yv í j e l y p o d l o u h á s t a l e t í , o p ř e n é o p i l í ř e e v r o p s k é c i v i l i z a c e ( ř e c k o - ř í m s k á k u l t u r a , k ř e s ť a n s t v í ) , s e v d n e š n í d o b ě v e v ě t š i n ě r o d i n n e d o d r ž u j í . D ě t i n e j s o u v e d e n y k ú c t ě k a u t o r i t ě , k e k u l t u ř e , k r o z v í j e n í o s o b n í h o v z t a h u k d u c h o v n í m u d ě d i c t v í . D ě t i , k t e r é j s o u š p a t n ě v ýc h o v n ě v e d e n y, n e m a j í v l a s t n ě a n i p ř í l e ž i t o s t p o z n a t s p r á v n é h o d n o t y a z a t a k o v é h o d n o t y p a k p o v a ž u j í t y, k t e r é s i o d n e s l y z d o m o v a . N e v ž d y s e t yt o h o d n o t y s l u č u j í s m r a v n í m i h o d n o t a m i b ě ž n é s p o l e č n o s t i a č a s t o a n i s j e j í m i z á k o n y. P r o t o s e t a k o v é d ě t i d o s t á v a j í d o p r o b l é m ů , k t e r é b ýv a j í p ř í s l u š n ým i s t á t n í m i i n s t i t u c e m i č a s t o ř e š e n y t a k , ž e d í t ě j e o d e b r á n o z r o d i n y a u m í s t ě n o d o d ě t s k é h o d o m o v a . D n e s d o d ě t s k ýc h d o m o v ů n e p ř i c h á z e j í s i r o t c i , a l e n e j č a s t ě j i d ě t i z n e f u n k č n í c h r o d i n , k d e b yl a z a n e d b á n a v ýc h o v a .
C í l e m b a k a l á ř s k é p r á c e j e a n a l yz o v a t a p o p s a t t e o r e t i c k y i p r a k t i c k y p o r u c h y c h o v á n í d ě t í v yr ů s t a j í c í c h v d ě t s k ýc h d o m o v e c h , p ř e d e v š í m s e z a m ě ř i t n a a n a l ýz u j e j i c h p ř í č i n a t yp ů .
2 . Te o r et i ck é z p r a c o vá n í p r o b l é m u
2 .1 Chara kteris ti ka děts kého domova
P o d l e z á k o n a č . 1 0 9 / 2 0 0 2 S b . O v ýk o n u ú s t a v n í v ýc h o v y n e b o o c h r a n n é v ýc h o v y v e š k o l s k ýc h z a ř í z e n í c h a o p r e v e n t i v n ě v ýc h o v n é p é č i v e š k o l s k ýc h z a ř í z e n í c h a o z m ě n ě d a l š í c h z á k o n ů p a t ř í d ě t s k ý d o m o v m e z i š k o l s k á z a ř í z e n í a j e h o ú č e l e m j e p o s k yt n o u t p é č i p ř i v ýc h o v ě a v z d ě l á v á n í p o d l e i n d i v i d u á l n í c h p o t ř e b d ě t í , j i n a k p o s k yt o v a n o u r o d i č i n e b o j i n ým i o s o b a m i , a z a j i s t i t z á k l a d n í p r á v o k a ž d é h o d í t ě t e , k t e r é m u b yl a s o u d n ě n a ř í z e n a ú s t a v n í v ýc h o v a , a k t e r é n e m á z á v a ž n ě j š í p o r u c h y c h o v á n í . T yt o d ě t i s e v z d ě l á v a j í v e š k o l á c h , k t e r é n e j s o u s o u č á s t í d ě t s k é h o d o m o v a . N á h r a d n í v ýc h o v n á p é č e s e t ýk á n e z l e t i l ýc h o s o b v e v ě k u o d 3 d o 1 8 l e t , p ř í p a d n ě z l e t i l ýc h o s o b d o 1 9 l e t . V p ř í p a d ě , ž e s e z l e t i l á n e z a o p a t ř e n á o s o b a p o u k o n č e n í v ýk o n u ú s t a v n í n e b o o c h r a n n é v ýc h o v y n a d á l e p ř i p r a v u j e n a b u d o u c í p o v o l á n í , m ů ž e d ě t s k ý d o m o v z a u r č i t ýc h p o d m í n e k u v e d e n ýc h v e s m l o u v ě m e z i n e z a o p a t ř e n o u o s o b o u a z a ř í z e n í m , p o s k yt n o u t p l n é p ř í m é z a o p a t ř e n í z l e t i l é n e z a o p a t ř e n é o s o b ě , n e j d é l e v š a k d o v ě k u 2 6 l e t . D o d ě t s k é h o d o m o v a s e r o v n ě ž u m í s ť u j í n e z l e t i l é m a t k y s p o l u s j e j i c h d ě t m i .
V yt v á ř e n é p o d m í n k y b y m ě l y p o d p o r o v a t s e b e d ů v ě r u d í t ě t e , r o z v í j e t c i t o v o u s t r á n k u j e h o o s o b n o s t i a u m o ž ň o v a t j e h o a k t i v n í ú č a s t n a f u n g o v á n í s p o l e č n o s t i . P l n ým p ř í m ým z a o p a t ř e n í m s e r o z u m í p o s k yt n u t í s t r a v o v á n í , u b yt o v á n í , o š a c e n í , u č e b n í c h p o t ř e b a p o m ů c e k , ú h r a d a n e z b yt n ě n u t n ýc h n á k l a d ů n a v z d ě l á n í , n a z d r a v o t n í p é č i , l é č i v a a z d r a v o t n i c k é p r o s t ř e d k y, k t e r é n e j s o u h r a z e n y z e z d r a v o t n í h o p o j i š t ě n í , p o k u d n e b yl a p é č e v yž á d á n a z á k o n n ým i z á s t u p c i d í t ě t e . D á l e m á d ě t s k ý d o m o v p o v i n n o s t p o s k yt o v a t d ě t e m k a p e s n é , o s o b n í d a r y, h r a d i t n á k l a d y n a d o p r a v u d o b u d o v y š k o l y a p o s k yt n o u t v ě c n o u p o m o c p ř i o d c h o d u z l e t i l ýc h z e z a ř í z e n í . D ě t s k ý d o m o v m ů ž e t a k é h r a d i t p o t ř e b y p r o v yu ž i t í v o l n é h o č a s u a r e k r e a c i , n á k l a d y n a k u l t u r n í , u m ě l e c k o u , s p o r t o v n í a o d d e c h o v o u č i n n o s t , n a s o u t ě ž n í a k c e , n a d o p r a v u k o s o b á m o d p o v ě d n ým z a v ýc h o v u .
D ě t s k ý d o m o v m á s v ů j v n i t ř n í ř á d , k d e j e d ě t e m a o s o b á m o d p o v ě d n ým z a p é č i o n ě p ř e d e p s á n z p ů s o b u p l a t ň o v á n í p r á v a p o v i n n o s t í v ym e z e n ýc h u v e d e n ým z á k o n e m . Z á k l a d n í o r g a n i z a č n í j e d n o t k o u v d ě t s k é m d o m o v ě j e r o d i n n á s k u p i n a . T v o ř í j i n e j m é n ě 6 a n e j v í c e 8 d ě t í r ů z n é h o v ě k u a p o h l a v í . S o u r o z e n c i s e z p r a v i d l a z a ř a z u j í d o j e d n é r o d i n n é s k u p i n y. V j e d n o m d ě t s k é m d o m o v ě l z e z ř í d i t n e j m é n ě d v ě a n e j v í c e š e s t r o d i n n ýc h s k u p i n . N a ž á d o s t ř e d i t e l e d ě t s k é h o d o m o v a m ů ž e M i n i s t e r s t v o š k o l s t v í m l á d e ž e a t ě l o v ýc h o v y v o d ů v o d n ě n ýc h p ř í p a d e c h u d ě l i t v ýj i m k u a p o č e t d ě t í v e s k u p i n á c h z v ýš i t . P e d a g o gi č t í p r a c o v n i c i v z d ě l á v a j í a v yc h o v á v a j í d ě t i p o d l e u r č e n ýc h c í l ů v ýc h o v y a v z d ě l á v á n í . P e d a g o g i c k ý p r a c o v n í k m u s í s p l ň o v a t p o d m í n k y s t a n o v e n é z v l á š t n í m p r á v n í m p ř e d p i s e m a m u s í b ýt p s yc h i c k y z p ů s o b i l ý.
P r ů z k u m p o p s a n ý v p r a k t i c k é č á s t i p r á c e b yl p r o v e d e n v D ě t s k é m d o m o v ě v J a b l o n n é m v P o d j e š t ě d í . T e n s e n a c h á z í n a o k r a j i m ě s t a , v e k t e r é m j e m i m o m a t e ř s k é a z á k l a d n í š k o l y t a k é z á k l a d n í š k o l a p r a k t i c k á a z á k l a d n í š k o l a s p e c i á l n í . D ě t s k ý d o m o v j e u m í s t ě n v b u d o v ě b ýv a l é h o z á m k u . S o u č á s t í z á m k u j e t a k é v e l i k á z á m e c k á z a h r a d a , če k a j í c í n a r e k o n s t r u k c i . B u d o v a d ě t s k é h o d o m o v a b yl a p ř e d p ě t i l e t y p o d r o b e n a c e l k o v é o b n o v ě . T a b yl a p r o v e d e n a s e z á m ě r e m p ř e s t a v ě t i n t e r n á t n í d ě t s k ý d o m o v n a d ě t s k ý d o m o v r o d i n n é h o t yp u . J e d n a r o d i n n á b u ň k a j e z a ř í z e n a b e z b a r i é r o v ě a v z h l e d e m k t o m u , ž e d o s k l e p a a d o v yš š í c h p a t e r j e z a v e d e n a p o s u v n á p l o š i n a , j e s t e j n ě t a k p ř í s t u p n á v ě t š i n a p r o s t o r z á m k u .
V p ř í z e m í z á m e c k é b u d o v y s e n a c h á z í s p o l e č n á j í d e l n a . V p r v n í m p a t ř e b u d o v y j e d ě t e m k d i s p o z i c i h l a v n í s á l s p ů v o d n í m i n á s t ě n n ým i m a l b a m i a p l a s t i k a m i . T e n t o s á l j e v yu ž í v á n p ř e d e v š í m k v e d e n í p o h yb o v ýc h h e r , t a n e č n í h o k r o u ž k u a k r o u ž k u a e r o b i k u a t a k é j a k o r e p r e z e n t a č n í m í s t n o s t d ě t s k é h o d o m o v a p ř i p o ř á d á n í r ů z n ýc h b e s í d e k , j i c h ž s e ú č a s t n í t a k é v e ř e j n o s t .
V z á m e c k é z a h r a d ě s e k r o m ě o r a n ž é r i e a g a r á ž í t a k é n a c h á z í b ýv a l ý s t r á ž n í d o m e k . V t é t o b u d o v ě j e k d i s p o z i c i d í l n a p r o ú d r ž b u j í z d n í c h k o l , k e r a m i c k á d í l n a a v ýt v a r n á d í l n a . Č á s t z á m e c k é z a h r a d y s l o u ž í j a k o p a r k a t r a v n a t á p l o c h a z d e j e v h o d n á p r o p o h yb o v é h r y d ě t í .
M e n š í č á s t p a k s l o u ž í j a k o z e l i n á ř s k á z a h r a d a p r o p ě s t o v á n í z e l e n i n y p r o h l a v n í k u c h yn i .
V j e d n o t l i v ýc h p a t r e c h h l a v n í b u d o v y a v o r a n ž é r i i z á m e c k é z a h r a d y j s o u s i t u o v á n y r o d i n n é „ b u ň k y“ , v e k t e r ýc h j s o u u b yt o v á n y d ě t i . K a ž d á r o d i n n á „ b u ň k a “ d i s p o n u j e p r o s t o r n o u s p o l e č e n s k o u m í s t n o s t í , t ř e m i a ž č t yř m i p o k o j i , p o k o j e m p r o v yc h o v a t e l e a s a n i t á r n í m z a ř í z e n í m z v l á š ť p r o c h l a p c e a z v l á š ť p r o d í v k y.
J e d n o t l i v é d ě t s k é p o k o j e j s o u t ř í a ž č t yř l ů ž k o v é , p ř e s t o v š a k p r o s t o r n é a ú t u l n é .
V s o u č a s n é d o b ě v k a ž d é „ r o d i n ě “ j e u m í s t ě n o 1 2 d ě t í . V D D j e c e l k e m š e s t r o d i n n ýc h s k u p i n . K a ž d á s k u p i n a m á d v a k m e n o v é v yc h o v a t e l e . J e k l a d e n d ů r a z n a a k t i v n í a r o z m a n i t o u č i n n o s t , v e k t e r é b y s e d ě t i m o h l y r e a l i z o v a t , o d b o u r á v a t s v é p s yc h i c k é h a n d i c a p y a k t e r o u b y b yl p o d p o r o v á n z d r a v ý z p ů s o b ž i v o t a ( n e j e n p o s t r á n c e t ě l e s n é , a l e p ř e d e v š í m p s yc h i c k é a m r a v n ě - v o l n í ) . V ýz n a m n o u r o l i z d e h r a j í z á j m o v é k r o u ž k y.
S o u r o z e n c i j s o u z a ř a z o v á n i d o j e d n é r o d i n n é s k u p i n y, p o k u d t o m u n e b r á n í v ýc h o v n é p r o b l é m y.
P r o v o z D D j e o r g a n i z o v á n t a k , a b y b yl a c o n e j l é p e n a h r a z e n a p é č e , k t e r o u b y d ě t e m j i n a k m ě l a z a j i s t i t p l n o h o d n o t n á r o d i n a . D o D D j s o u u m í s ť o v á n y i d ě t i s m e n t á l n í m , t ě l e s n ým , s m ys l o v ým p o s t i ž e n í m , s v a d a m i ř e č i , p o p ř í p a d ě s v í c e v a d a m i . P r o t yt o d ě t i j s o u z a j i š ť o v á n y v h o d n é p o d m í n k y ú p r a v o u d e n n í h o r e ž i m u a v yb a v e n o s t i z a ř í z e n í . D á l e j e z a j i š ť o v á n o d p o v í d a j í c í v z d ě l á v a c í , t e r a p e u t i c k ý a s o c i á l n ě r e h a b i l i t a č n í p r o g r a m , n e b o j e z a b e z p e č e n t ýd e n n í p o b yt d ě t í v i n t e r n á t u š k o l y n a v š t ě v o v a n é p o d l e t yp u p o s t i ž e n í a p r o s t ř e d n i c t v í m p ř í s l u š n é h o z d r a v o t n i c k é h o z a ř í z e n í i s p e c i a l i z o v a n á z d r a v o t n í p é č e .
O p r á z d n i n á c h j s o u p r o d ě t i z a j i š ť o v á n y o z d r a v n é p o b yt y a p o b yt y n a l e t n í c h i z i m n í c h t á b o r e c h .
N e j d ů l e ž i t ě j š í m z á k l a d n í m c í l e m p r á c e z a m ě s t n a n c ů D D j e s v ě d o m i t ě d l o u h o d o b ě p ř i p r a v o v a t d ě t i p r o d a l š í s a m o s t a t n ý a p l n o h o d n o t n ý ž i v o t v e s p o l e č n o s t i . Z t a k t o o b e c n ě f o r m u l o v a n é h o z á k l a d n í h o v ýc h o v n é h o c í l e j s o u d á l e s t a n o v o v á n y j e d n o t l i v é d í l č í
2 .1.1 Chara kteristi ka dětí z dětský ch do mov ů
D o d ě t s k ýc h d o m o v ů p ř i c h á z e j í d ě t i s n a r u š e n ým h o d n o t o v ým s ys t é m e m z r o d i n r o z v r á c e n ýc h , s o c i á l n ě s l a b ýc h , d ě t i z n e u ž í v a n é a d e p r i v o v a n é . V s o u č a s n é d o b ě j s o u j i ž v e l m i v z á c n é p ř í p a d y ú p l n ýc h s i r o t k ů z d ř í v e p l n ě f u n k č n í c h r o d i n . N e v h o d n é a n e p o d n ě t n é p r o s t ř e d í p ů s o b í , ž e d ě t i j s o u č a s t o z a n e d b a n é . T yt o d ě t i v ě t š i n o u n e m a j í r o z v i n u t o u z á j m o v o u s f é r u , j s o u z v yk l é t r á v i t v o l n ý č a s n e ú č e l n ě , b e z p o d p o r y a v e d e n í d o s p ě l ýc h . J e j i c h v o l n o č a s o v é a k t i v i t y, k t e r é n e j s o u n i j a k k o r i g o v á n y, m a j í č a s t o d e l i k v e n t n í c h a r a k t e r . T í m , ž e s e t a k o v ým d ě t e m n e d o s t á v á l á s k y a p o r o z u m ě n í , j e z p ů s o b o v á n o , ž e a n i o n y n e u m í n i k o h o o b d a r o v á v a t s v o u p ř í z n í a p é č í . N e c i t l i v ý p ř í s t u p n e j b l i ž š í h o o k o l í k n i m p a k p ů s o b í , ž e n e j s o u s c h o p n y t é m ě ř ž á d n é e m p a t i e . Z t o h o p a k p r a m e n í n e z ř í d k a k r u t é z a c h á z e n í s j i n ým i , z p r a v i d l a m l a d š í m i d ě t m i a s j i n ým i l i d m i . N e d o s t a t e k v z á j e m n ě p ř e d á v a n ýc h c i t ů a j i n ýc h z á k l a d n í c h p o t ř e b , j a k ým i j s o u p o t ř e b a a k c e p t a c e , j i s t o t y a b e z p e č í , m á u t ě c h t o d ě t í z a n á s l e d e k v z n i k c i t o v é d e p r i v a c e , k t e r o u E d e l s b e r g e r ( 2 0 0 0 ) v ys v ě t l u j e t a k t o „ … v z n i k á n e u s p o k o j e n í m c i t o v ý c h p o t ř e b d í t ě t e a v e d e k p o c i t u ž i v o t n í n e j i s t o t y . N e z ř í d k a k o n č í a s o c i á l n í m j e d n á n í m a d e l i k v e n c í … “
Z v ýš e u v e d e n é h o c i t á t u v yp l ýv á , ž e c i t o v á d e p r i v a c e m ů ž e b ýt ča s t o z o d p o v ě d n á z a p o r u c h u c h o v á n í . D e p r i v o v a n é d í t ě s e s n a ž í s v ým
„ z l o b e n í m “ n a s e b e u p o z o r n i t a t í m k o m p e n z o v a t s v é n e d o s t a t k y a s v é t o u h y. J e j i c h h l a v n í m z n a k e m o s o b n o s t i j e e g o i s m u s a a b s e n c e e m p a t i e v ů č i o s t a t n í m . T a k o v é d ě t i m í v a j í s t ř í d a v o u , č a s t o m r z u t o u n á l a d u .
U d ě t í t e m p e r a m e n t n í c h s i m p u l z i v n í m j e d n á n í m , s t e n d e n c í k a f e k t i v n í m v ýb u c h ů m , c h yb í s e b e k o n t r o l a a s e b e o v l á d á n í a p r o t o u t ě c h t o d ě t í t a k é č a s t o v z n i k a j í p o r u c h y c h o v á n í . J e j i c h č i n y m a j í s p o n t á n n í c h a r a k t e r .
P o r u c h y c h o v á n í f u n g u j í t a k é j a k o o b r a n n ý m e c h a n i s m u s p r o t i ú z k o s t l i v o s t i a s t r a c h u . D ě t i , u k t e r ýc h n e j s o u z a j i š t ě n y z á k l a d n í p s yc h i c k é p o t ř e b y, s i j e „ v yn u c u j í “ n e a d e k v á t n í m c h o v á n í m . K t ě m t o p o t ř e b á m p a t ř í p o t ř e b a s t i m u l a c e , u r č i t é h o ř á d u a u č e n í a p r o z d r a v ý
v ýv o j k a ž d é h o č l o v ě k a v e l m i d ů l e ž i t á p o t ř e b a s e b e r e a l i z a c e . D í t ě , k t e r é m u r o d i n a a n e j b l i ž š í s o c i á l n í o k o l í n e p o s k yt u j e d o s t a t e k p o d n ě t ů a n e p o d p o r u j e j e h o v ýv o j , s t r á d á . J e h o i n t e l i g e n č n í p o t e n c i á l n e n í v yu ž í v á n a d í t ě s e č a s t o v e s r o v n á n í s e s v ým i v r s t e v n í k y j e v í j a k o p o n ě k u d o p o ž d ě n é .
D ů v o d e m p ř i j e t í d í t ě t e d o d ě t s k é h o d o m o v a b ýv á r o v n ě ž t ýr á n í a s e x u á l n í z n e u ž í v á n í . Z a j í m a v é j e , ž e t a k o v é d ě t i i p ř e s t o , ž e d o m a n e b yl y v b e z p e č í a z a ž í v a l y k a ž d o d e n n í u t r p e n í , t e s k n í p o r o d i č í c h , k t e ř í j i m u b l i ž o v a l i . T í m , ž e t ýr a n é d ě t i z a ž í v a l y j e n n e g a t i v n í p o s t o j e z e s t r a n y l i d í , k t e ř í j e m ě l i c h r á n i t a m ě l i b ýt z d r o j e m j e j i c h j i s t o t y a b e z p e č í , b ýv á z p ů s o b e n o , ž e t yt o d ě t i n e z n a j í j i n é c h o v á n í a p o v a ž u j í s v o j i s i t u a c i z a z c e l a n o r m á l n í . V yt r ž e n í z r o d i n y p a k n e s o u v e l m i t ě ž c e . Z j e d n é s t r a n y j s o u r á d y, ž e u ž n e m u s í c í t i t b o l e s t , z d r u h é s t r a n y z t r á c e j í p o c i t „ b e z p e č í “ r o d i n n é h o d o m o v a . T a k o v é d ě t i m a j í s i l n ý c i t o v ý v z t a h k e s v ým b l í z k ým a t o j e č a s t ým d ů v o d e m s k u t e č n o s t i , ž e n e c h t ě j í o s v é s i t u a c i m l u v i t , a b y n e u b l í ž i l y r o d i č ů m . T a k é j s o u n e z ř í d k a p ř e s v ě d č e n y, ž e z a v š e c h n o s i m o h o u s a m y.
N á s l e d k y t a k o v é t r a u m a t i z a c e m a j í n e g a t i v n í d o p a d n a j e j i c h d a l š í ž i v o t . V á g n e r o v á ( 2 0 0 3 ) t v r d í , ž e : „ … r i z i k o p o š k o z e n í d a l š í h o v ý v o j e , p s y c h i c k é h o i s o m a t i c k é h o , j e t í m v ě t š í , č í m j e t ý r a n é d í t ě m l a d š í . “ U t a k o v ýc h d ě t í s e z v yš u j e s k l o n k a f e k t i v n í m v ýb u c h ů m , k a u t o s t i m u l a c i , k t e r á m ů ž e m í t c h a r a k t e r s e b e p o š k o z o v á n í . T yt o d ě t i s e č a s t ě j i p r o j e v u j í a g r e s i v n ě a m o h o u b ýt h ů ř e v ýc h o v n ě z v l a d a t e l n é .
2 .2 Poruchy chování u dětí
C h o v á n í č l o v ě k a j e „ z r c a d l e m “ f u n g o v á n í j e h o p s yc h i k y a p r o j e v u j e n a v e n e k j e h o o s o b n o s t . M ů ž e s e m ě n i t p o d l e s i t u a c e , p o d v l i v e m p r o s t ř e d í , p o d v l i v e m e m o c í , p o d l e s u b j e k t i v n í h o s t a v u a z p ů s o b u p r o ž í v á n í r ů z n ýc h s i t u a c í . Z h l e d i s k a s o c i a b i l i t y, č i l i s c h o p n o s t i v yt v á ř e t a p ě s t o v a t m e z i l i d s k é v z t a h y ( E d e l s b e r g e r ,
2 0 0 0 ) , m á č l o v ě k c h o v á n í b u ď s o c i á l n ě ž á d o u c í , k d y p o d p o r u j e s o c i á l n í v z t a h y, a n e b o v ýr a z n ě o d l i š n é o d c h o v á n í p ř i m ě ř e n é h o a o č e k á v a n é h o . C h o v á n í n e p ř i m ě ř e n é n a z ýv á m e c h o v á n í m d i s o c i á l n í m , a s o c i á l n í m a a n t i s o c i á l n í m .
„ P o r u c h y c h o v á n í l z e c h a r a k t e r i z o v a t j a k o o d c h y l k y v o b l a s t i s o c i a l i z a c e , k d y j e d i n e c n e n í s c h o p e n n e b o o c h o t e n r e s p e k t o v a t n o r m y c h o v á n í n a ú r o v n i o d p o v í d a j í c í j e h o v ě k u , e v e n t u á l n ě ú r o v n i r o z u m o v ý c h s c h o p n o s t í . J d e o c h o v á n í , k t e r é v r ů z n é m í ř e , o p a k o v a n ě a d l o u h o d o b ě n a r u š u j e s o c i á l n í , r e s p . p r á v n í n o r m y . “ ( V á g n e r o v á , 2 0 0 0 , s . 6 8 ) .
D í t ě s e c e l ý s v ů j ž i v o t u č í , j a k s e m á v u r č i t ýc h s i t u a c í c h c h o v a t . P o d l e s v ýc h v ě k o v ýc h m o ž n o s t í b y m ě l o u m ě t d i f e r e n c o v a t v h o d n é a n e v h o d n é c h o v á n í a t o n e j e n o m n a z á k l a d ě z n a l o s t í n o r e m , a l e t a k é n a z á k l a d ě z t o t o ž n ě n í s e s t ě m i t o n o r m a m i . Z e z a č á t k u j e h o c h o v á n í r e g u l u j í r o d i č e , a l e p o s t u p n ě b y s e d í t ě m ě l o s n o r m a m i i d e n t i f i k o v a t n a t o l i k , ž e i b e z p ř í t o m n o s t i r o d i č ů b y m ě l o j e d n a t ž á d o u c í m z p ů s o b e m .
P e š a t o v á ( 2 0 0 3 , s . 2 8 ) c h a r a k t e r i z u j e p o r u c h y c h o v á n í j a k o c h o v á n í p r o j e v u j í c í s e „ o p a k u j í c í m i a t r v a l ý m i p r o j e v y d i s o c i á l n í h o , a g r e s i v n í h o a v z d o r o v i t é h o c h o v á n í , k t e r é t r v á a l e s p o ň š e s t m ě s í c ů n e b o d é l e . D ů l e ž i t ý m i f a k t o r y j s o u a g r e s e a n a r u š e n á s o c i a l i z a c e . “
N a r u š o v á n í s o c i á l n í c h n o r e m , k t e r é s e v ys k yt u j e č a s t o a d l o u h o d o b ě a t r v á a l e s p o ň š e s t m ě s í c ů , n a z ýv á m e p o r u c h a m i c h o v á n í . N o r m a m i j e d n á n í s o s t a t n í m i l i d m i j s o u u r č i t á p r a v i d l a , k t e r á m u s í m e r e s p e k t o v a t a d o d r ž o v a t . A b yc h o m m o h l i i d e n t i f i k o v a t p o r u c h u c h o v á n í , m ě l i b yc h o m z j i s t i t z d a :
• D í t ě j e s c h o p n o p o c h o p i t v ý z n a m p l a t n ý c h n o r e m . P o k u d j e d í t ě j e š t ě m a l é , n e b o m e n t á l n ě p o s t i ž e n é , a n e b o p o c h á z í z j i n é h o s o c i o k u l t u r n í h o p r o s t ř e d í , n e ž j e p r o s t ř e d í m a j o r i t n í s p o l e č n o s t i , n e m ů ž e m e j e h o c h o v á n í p o v a ž o v a t z a n a r u š e n é , p r o t o ž e t a k o v é d í t ě n e m ů ž e p o c h o p i t c o j e a c o n e n í v u r č i t é s i t u a c i ž á d o u c í .
• D í t ě s i c e c h á p e n o r m y , a l e n e a k c e p t u j e j e a n e b o s e j i m i z r ů z n ýc h d ů v o d ů n e u m í ř í d i t . N a p ř í k l a d n e n í s c h o p n o o v l á d a t s v o j e c h o v á n í ( v p ř í p a d ě h yp e r a k t i v i t y s p o r u c h o u p o z o r n o s t i - A D H D v d ů s l e d k u l e h k é m o z k o v é d ys f u n k c e - LM D ) , a n e b o z a s t á v á j i n o u h o d n o t o v o u h i e r a r c h i i ( m i n o r i t n í s k u p i n y v m a j o r i t n í s p o l e č n o s t i ) .
S a m o z ř e j m o s t í j s o u n ě k t e r é t yp i c k é o d c h yl k y p r o j e d n o t l i v á v ě k o v á o b d o b í , k t e r á p o v a ž u j e m e z a n o r m á l n í s o u č á s t i d ě t s k é h o v ýv o j e . T a k o v ý s t a v n e s m í t r v a t d l o u h o , j a k j s e m s e u ž z m í n i l a d ř í v e a v ýs t r a ž n ým s i g n á l e m j e , k d yž t e n t o j e v n a b í r á n a i n t e n z i t ě . P o k u d c h c e m e p o r u c h y c h o v á n í s p r á v n ě i d e n t i f i k o v a t , m u s í m e m í t v ž d y n a p a m ě t i s p e c i f i k a u r č i t ýc h v ě k o v ýc h o b d o b í d í t ě t e . K a ž d é d í t ě m í v á v r ů z n ýc h v ě k o v ýc h o b d o b í c h u r č i t é p r o b l é m y s c h o v á n í m , k t e r é n a z n a č u j í d o s a ž e n í d a n é h o s t u p n ě v ýv o j e . N a p ř í k l a d m l a d š í š k o l n í v ě k s e c h a r a k t e r i z u j e t í m , ž e c h o v á n í j e o v l i v n ě n o n e z r a l o s t í . D í t ě v yr u š u j e , n e d o k á ž e s e d ě t v k l i d u c e l o u v yu č o v a c í h o d i n u , p o s t u p n ě s i v š a k z v yk á n a r o l i š k o l á k a a p r o b l é m y p o m a l u m i z í . P ř i v yp r á v ě n í p ř í b ě h ů n e d o k á ž í ča s t o d ě t i v t o m t o v ě k u p ř e s n ě h o d n o t i t r e a l i t u a n ě k d y s e z d á , ž e l ž o u . M u s í m e s i u v ě d o m i t , ž e n e j d e o l e ž , a l e o n e v n í m á n í p ř e s n é h r a n i c e m e z i s k u t e č n o s t í a f a n t a z i í . P o d o b n ě j e t o m u t e h d y, k d yž s i d í t ě v e z m e n ě c o , c o m u n e p a t ř í . N e n í t o p l á n o v a n é n a r u š e n í s o c i á l n í n o r m y, d í t ě s e n e u m í j e š t ě n a t o l i k o v l á d a t a k o n t r o l o v a t , a b y r e s p e k t o v a l o c i z í o s o b n í v l a s t n i c t v í . P ř e t r v á v a j í c í p r o b l é m y n e b o i n t e n z i v n ě j š í p r o j e v y v c h o v á n í j a k o j s o u n a p ř í k l a d z v ýš e n á a g r e s i v i t a v ů č i o s t a t n í m d ě t e m a n e b o n i č e n í p ř e d m ě t ů , h r a č e k a p o d o b n ě , b y m o h l y p o u k a z o v a t n a b u d o u c í p r o b l é m y v c h o v á n í . O b yč e j n ě m l u v í m e o p o r u c h á c h c h o v á n í a ž v e s t ř e d n í m š k o l n í m v ě k u . I t o t o v ě k o v é o b d o b í m á s v o j e z á k o n i t o s t i a z v l á š t n o s t i . D ě t e m v t o m t o v ě k u v í c e z á l e ž í n a h o d n o c e n í z e s t r a n y v r s t e v n í k ů a j e j i c h j e d n á n í b ýv á z n a č n ě o v l i v n ě n o t í m , c o o d n i c h v r s t e v n i c k á s k u p i n a o č e k á v á . S t á v á s e , ž e t o t o o č e k á v á n í n e n í z r o v n a v s o u l a d u s m o r á l n í m i h o d n o t a m i d í t ě t e , a l e t o u h a p o a k c e p t a c i z e s t r a n y
s k u p i n y č a s t o d o n u t í j e d i n c e j e d n a t v n e s o u l a d u s e s v ým p ř e s v ě d č e n í m . P o z i c e v e s k u p i n ě j e v t u t o c h v í l i n e j d ů l e ž i t ě j š í .
„ S k u p i n a d ě t í s t ř e d n í h o š k o l n í h o v ě k u u ž d o v e d e j e d n a t j a k o c e l e k a o d l i š n é č i m é n ě k o m p e t e n t n í d í t ě s e s t á v á t e r č e m p r o j e v ů o d m í t a v é h o p o s t o j e . T o j e d ů v o d e m , p r o č s e o b j e v u j e š i k a n a , p ř í p a d n ě i d a l š í s k u p i n o v é p r o h ř e š k y p r o t i s o c i á l n í m n o r m á m . V t o m t o v ě k u j d e o p r v n í p r e e m a n c i p a č n í p o k u s y , p r o t o ž e d ě t i j e š t ě p o v a ž u j í n o r m y d a n é r o d i n o u a š k o l o u z a v ý z n a m n é . “ ( V á g n e r o v á , 1 9 9 9 , s . 2 7 8 )
V o b d o b í d o s p í v á n í d o c h á z í k z n a č n é m u r o z v o j i l o g i c k é h o m yš l e n í ( r o z v o j e f o r m á l n í c h l o g i c k ýc h o p e r a c í ) a d o s p í v a j í c í u ž n e p ř i j í m a j í t a k n e k r i t i c k y n á z o r y d o s p ě l ýc h a t í m i j e j i c h p o ž a d a v k y a n o r m y. C h t ě j í m í t s v ů j v l a s t n í n á z o r n a z á k l a d ě p o t ř e b y s e o s a m o s t a t ň o v a t a e m a n c i p o v a t z e z á v i s l o s t i n a a u t o r i t ě . V o b d o b í p u b e r t y s e z v yš u j e r i z i k o e x p e r i m e n t o v á n í s r ů z n ým , ča s t o p r o d o s p ě l é n e p ř i j a t e l n ým c h o v á n í m . T o t o c h o v á n í b ýv á n e z ř í d k a v r o z p o r u s b ě ž n ým i n o r m a m i . D o s p í v a j í c í s e s n a ž í z í s k a t n o v o u s o c i á l n í i d e n t i t u , k t e r o u m u p ř i d ě l u j e v r s t e v n i c k á s k u p i n a .
V p r a x i s e č a s t o s e t k á v á m s t í m , ž e d ě t i v o b d o b í p u b e r t y n o s í d e m o n s t r a t i v n ě o t r h a n é o b l e č e n í a č í m v í c s e t o n á m d o s p ě l ý m n e l í b í , t í m j s o u s e s e b o u s p o k o j e n ě j š í . V t o m t o o b d o b í j e n e j v í c p ř i t a h u j í z a k á z a n é v ě c i , ř e š í m e č a s t é p r o b l é m y s e x p e r i m e n t o v á n í m s a l k o h o l e m a n ě k d y i s d r o g a m i a n ě k t e r é m a j í z a s e b o u i p r v n í s e x u á l n í z k u š e n o s t i . P ř i ř e š e n í t a k o v ý c h p r o b l é m ů s e s e t k á v á m e s t í m , ž e d ě t i p ř e d s k u p i n o u s v o j e c h o v á n í z l e h č u j í , n e c h t ě j í s e p ř e d s v ý m i k a m a r á d y „ s h o d i t “ , a l e k d y ž j s o u s a m y , č a s t o s v o j i c h y b u p ř i z n a j í a s n a ž í s e o n á p r a v u .
A d o l e s c e n t i , p o k u d n e m a j í v r o d i n ě o p o r u a r o d i č e s e o n ě n i k d y m o c n e z a j í m a l i , m o h o u s e n yn í o d r o d i n y z c e l a o d p o u t a t . R o d i č e p r o n ě n e p ř e d s t a v u j í ž á d n o u a u t o r i t u a š k o l a u ž v ů b e c n e a n e m a j í ž á d n é z á b r a n y. V t o m t o o k a m ž i k u m ů ž e m e h o v o ř i t o p o r u c h á c h c h o v á n í , p r o t o ž e d ě t i z a č í n a j í m n o h d y p á c h a t p ř e s t u p k y.
J e j i c h c h o v á n í m á ča s t o c h a r a k t e r k r i m i n á l n í h o j e d n á n í . S p ř i b ýv a j í c í m v ě k e m m a j í a d o l e s c e n t i p o c i t , ž e u ž m a j í v š e c h n a p r á v a d o s p ě l ýc h , a l e n e u v ě d o m u j í s i j e š t ě , ž e s t í m v š í m s o u v i s í p o v i n n o s t i a z o d p o v ě d n o s t z a s v é p o č í n á n í . Č a s t o s i n e d o m ys l í n á s l e d k y s v é h o j e d n á n í a p ř i u s p o k o j o v á n í s v ýc h p o t ř e b p ř e k r a č u j í s p o l e č e n s k é n o r m y a n e z ř í d k a i n o r m y p r á v n í . V ýš e p o p s a n é s k u t e č n o s t i b yc h o m m o h l i s h r n o u t a k o n s t a t o v a t , ž e p ř i p o s u z o v á n í , z d a j e u j e d n o t l i v c e p ř í t o m n a p o r u c h a c h o v á n í , b e r e m e v ú v a h u :
1 ) V ý v o j o v ý s t u p e ň j e d i n c e ( m e n t á l n í a f yz i c k ý v ě k ) 2 ) Če t n o s t v ý s k y t u p o r u c h c h o v á n í
3 ) I n t e n z i t u p o r u c h c h o v á n í
Z a p o r u c h o v é c h o v á n í p o v a ž u j e m e t e d y i t a k o v é j e d n á n í , k t e r é n e j e n o m n e r e s p e k t u j e s o c i á l n í n o r m y p l a t n é v d a n é s p o l e č n o s t i , a l e i t a k o v é n e p ř i m ě ř e n é c h o v á n í , k t e r é v e d e k n a r u š e n í s o c i á l n í c h v z t a h ů ( h l a v n ě p ř i n e d o s t a t k u e m p a t i e , p ř i c i t o v é c h l a d n o s t i , n e s c h o p n o s t i s e b e o v l á d á n í , e g o i s m u , a g r e s i v n í m j e d n á n í a c o j e n e j d ů l e ž i t ě j š í , p ř i a b s e n c i p o c i t u v i n y, c o ž m á z a n á s l e d e k o p a k o v a n é p o r u š o v á n í s p o l e č e n s k ýc h a n ě k d y i t r e s t n ě p r á v n í c h n o r e m ) .
2 .2.1 Etiologie poruch chování
V p r v n í ř a d ě j e d ů l e ž i t é z d ů r a z n i t , ž e p o r u c h y c h o v á n í j s o u v ž d y z a p ř í č i n ě n y n ě k o l i k a r ů z n ým i f a k t o r y, k t e r é s e n a v z á j e m o v l i v ň u j í a v z á j e m n ě s e m í s í . J s o u t o n e g a t i v n í v l i v y p r o s t ř e d í , g e n e t i c k á d i s p o z i c e k n e r o v n o m ě r n é m u v ýv o j i a n ě k d y o s l a b e n í n e b o p o r u c h a c e n t r á l n í h o n e r v o v é h o s ys t é m u ( d á l e j e n C N S ) . D i s p o z i c e k p o r u c h o v é m u j e d n á n í j e m u l t i f a k t o r i á l n í , j e t o i n t e r a k c e v š e c h r i z i k o v ýc h v l i v ů .
V ě t š i n a a u t o r ů ( n a p ř . V á g n e r o v á , M a t ě j č e k ) s e s h o d u j e s n á z o r e m , ž e n e j č a s t ě j š í p ř í č i n o u p o r u c h c h o v á n í b ýv á n e p o d n ě t n é
r o d i n n é p r o s t ř e d í , k t e r é p ů s o b í n e v h o d n ě a t í m m á š p a t n ý v l i v n a v ýv o j d í t ě t e . P ě s t u j e v n ě m n e ž á d o u c í c h a r a k t e r o v é v l a s t n o s t i a u r č u j e k v a l i t u s o c i a l i z a c e . D ě t i s e u č í n á p o d o b o u p o r u c h o v é h o c h o v á n í o d s v ýc h p r o b l é m o v ýc h r o d i č ů . V t o m t o s m ě r u p ř e d s t a v u j í z v ýš e n é r i z i k o r o d i č e s p s yc h o p a t i c k ým i s k l o n y, a l k o h o l i c i , z l o č i n c i , l i d é e m o č n ě c h l a d n í , b e z z á j m u o s v é d ě t i a p o d . U t a k o v ýc h r o d i č ů n e l z e t a k é v yl o u č i t u r č i t o u g e n e t i c k o u z á t ě ž a p r o t o d í t ě t a k o v ýc h r o d i č ů m ů ž e b ýt k d i s h a r m o n i c k é m u r o z v o j i o s o b n o s t i v í c e d i s p o n o v á n o . V t a k o v é r o d i n ě d í t ě s t r á d á a n e j s o u u s p o k o j o v á n y j e h o z á k l a d n í p s yc h i c k é p o t ř e b y. H o d n ě d ů l e ž i t é j e p r o d í t ě u s p o k o j e n í c i t o v é a s o c i á l n í . K d yž c h yb í p o u t o s m a t e ř s k o u o s o b o u n e b o s n ě k ým b l í z k ým , k d o b y m o h l n a h r a d i t m a t k u , v z n i k á n e d o s t a t e k j i s t o t y a b e z p e č í . V á g n e r o v á p í š e :
„ … e m o č n í z k u š e n o s t s t r v a l ý m v z t a h e m k b l í z k é m u č l o v ě k u , j e p r v n í m n e z b y t n ý m s t u p n ě m r o z v o j e a d e k v á t n í c h a d i f e r e n c o v a n ý c h v z t a h ů k l i d e m v d o s p ě l o s t i a p o s l é z e k v l a s t n í m u d í t ě t i j a k o o p a k o v á n í u r č i t é z k u š e n o s t i . “ V o b l a s t i s o c i á l n í b y r o d i n a m ě l a p o s k yt o v a t m o d e l c h o v á n í , k o r e k t i v n í z p ě t n o u v a z b u , a l e i o p o r u . P o k u d c h yb í m o d e l c h o v á n í a n e b o j e n e v h o d n ý k n a p o d o b o v á n í , v z n i k á s o c i á l n í d e p r i v a c e , k t e r o u z p ů s o b u j e n e d o s t a t e k s o c i á l n í a k c e p t a c e , o c e n ě n í a u z n á n í a a b s e n c e p o t ř e b n ýc h s o c i á l n í c h z k u š e n o s t í . D ě t i p a k v yh l e d á v a j í n á h r a d u a u s p o k o j e n í t a m , k d e j e t o p r o n ě d o s a ž i t e l n ě j š í a s i c e v e s k u p i n ě m e z i v r s t e v n í k y. Č a s t o j d e o n e v h o d n é v r s t e v n i c k é p a r t y, o b z v l á š ť v d o b ě d o s p í v á n í . P o k u d a l e d í t ě v r o d i n ě z á z e m í m á , v ě t š i n o u p a k v yh l e d á v á t a k o v é s o c i á l n í s k u p i n y, k t e r é n a v ýc h o v u n a v a z u j í . D í t ě s e v ě t š i n o u z t o t o ž ň u j e s t a k o v o u s k u p i n o u , k t e r á u z n á v á s t e j n é h o d n o t y.
D a l š í m z á t ě ž o v ým f a k t o r e m v r o d i n ě j e t ýr á n í a z n e u ž í v á n í d í t ě t e . T a k o v é d í t ě m ů ž e p o t o m m í t v ě t š í s k l o n y k a g r e s i v n í m u j e d n á n í , k t e r é m á o d p o z o r o v a n é o d s v ýc h t ýr a j í c í c h r o d i č ů .
V d ě t s k é m d o m o v ě m á m e d v o j č a t a , k t e r ý m j e p a t n á c t l e t a j s o u s n á m i u ž d v a n á c t l e t . N e ž k n á m p ř i š l a , b y l a d o m a t ý r á n a s v ý m o t c e m a l k o h o l i k e m . I k d y ž j s o u u n á s ř a d u l e t , s t á l e s v é
p r o b l é m y s j i n ý m i d ě t m i ř e š í n á s i l í m a č a s t o j e b e z d ů v o d n ě b i j í . S t e j n ě t a k i j i n ý c h l a p e c , k t e r ý b y l t ý r á n s v ý m o t c e m , m á d n e s p r o b l é m y s a g r e s i v i t o u v ů č i o s t a t n í m d ě t e m .
G e n e t i c k á d i s p o z i c e m á r o v n ě ž z n a č n ý v l i v n a d i s h a r m o n i c k ý a ž p s yc h o p a t i c k ý v ýv o j j e d i n c e . J e h o a s o c i á l n í c h o v á n í s e v š a k m ů ž e v h o d n ým p e d a g o g i c k ým p ů s o b e n í m n a p r a v i t , n e b o a l e s p o ň z m í r n i t , h l a v n ě v p ř e d š k o l n í m v ě k u . R i z i k o v ým f a k t o r e m j e i m p u l z i v i t a , d r á ž d i v o s t d í t ě t e , j e h o s k l o n k ú z k o s t i a p o d . T a t o d i s p o z i c e s e m ů ž e v d ě t s t v í p r o j e v o v a t n a ú r o v n í t e m p e r a m e n t u .
N á s l e d u j í c í p ř í č i n o u n e v h o d n é h o c h o v á n í j e o s l a b e n í n e b o p o r u c h a c e n t r á l n í h o n e r v o v é h o s ys t é m u ( d á l e j e n C N S ) . D o t é t o k a t e g o r i e p a t ř í j e d i n c i t r p í c í s yn d r o m e m h yp e r a k t i v i t y A D H D ( p o r u c h y p o z o r n o s t i s h yp e r a k t i v i t o u ) , A D D ( p o r u c h y p o z o r n o s t i ) n a b á z i LM D ( l e h k é m o z k o v é d ys f u n k c e ) . P o r u c h y c h o v á n í m ů ž o u v z n i k n o u t j a k o s e k u n d á r n í a p ř í č i n o u b ýv á n e a d e k v á t n í p ř í s t u p k d í t ě t i .
V á g n e r o v á ( 1 9 9 9 , s . 2 7 5 ) r o z d ě l u j e f a k t o r y z v yš u j í c í r i z i k o v z n i k u p o r u c h c h o v á n í n a f a k t o r y o s o b n o s t n í a v l i v s o c i á l n í h o p r o s t ř e d í . D á l e m e z i o s o b n o s t n í f a k t o r y ř a d í g e n e t i c k é d i s p o z i c e , o s l a b e n í n e b o p o r u c h u C N S ( t yt o d ě t i m a j í p r o b l é m y s e s e b e k o n t r o l o u , s e b e o v l á d á n í m , j s o u ž i v é , n e p o s e d n é , l a b i l n í , r u š i v é p r o o s t a t n í a p r o t o š p a t n ě o v l a d a t e l n é ) a ú r o v e ň i n t e l i g e n c e , k t e r á a l e n e n í f a k t o r e m , j e n ž b y v ýz n a m n ě j š í m z p ů s o b e m o v l i v ň o v a l r i z i k o v z n i k u p o r u c h o v é h o c h o v á n í . V ýz n a m n ým f a k t o r e m j e m í r a s o c i o k u l t u r n í z a n e d b a n o s t i . P ř i z k o u m á n í v l i v u s o c i á l n í h o p r o s t ř e d í p ř e d s t a v u j e n e j v ě t š í r i z i k o p r o v z n i k n e ž á d o u c í h o c h o v á n í n e p o d n ě t n é r o d i n n é p r o s t ř e d í . V á gn e r o v á t o t o p r o s t ř e d í r o z d ě l u j e j e š t ě d o n ě k o l i k a k a t e g o r i í :
- r o d i č e j s o u a n o m á l n í o s o b n o s t i , k t e r é n e d o k á ž í p l n i t r o d i č o v s k é r o l e - n e ú p l n á r o d i n a ( o s a m ě l ý r o d i č m u s í z v l á d a t n a j e d n o u v í c e p o v i n n o s t í , j e n a v š e c h n o s á m , d í t ě t i
c h yb í v z o r e c c h o v á n í j e d n o h o z p o h l a v í , n e j č a s t ě j i t o b ýv á m u ž s k ý v z o r e c ) ,
- z d á n l i v ě f u n k č n í r o d i n a - r o d i n n á d y s f u n k c e ( t a k o v á r o d i n a s e o d í t ě p ř í l i š n e z a j í m á , n e p o s k yt u j e d í t ě t i z á k l a d n í p s yc h i c k é p o t ř e b y j a k ým i j s o u p o t ř e b a p o r o z u m ě n í , c i t o v é a k c e p t a c e , j i s t o t y, d í t ě n e m á v yt yč e n é m a n t i n e l y s v é h o j e d n á n í , v ym e z e n é h o d n o t y a n o r m y c h o v á n í , d í t ě n e n í v e d e n é k t o m u , j a k n a l o ž i t s e s v ým v o l n ým č a s e m . T yt o d ě t i s i č a s t o z n u d y v yh l e d á v a j í z á b a v u s a m y t í m , ž e s l e d u j í n e u s t á l e t e l e v i z i a v i d e o a n e b o t a k é t í m , ž e v s t u p u j í d o p o c h yb n é p a r t y v r s t e v n í k ů . U t a k o v ýc h d ě t í v z n i k á t z v . s u b d e p r i v a c e a m ů ž e m í t z a n á s l e d e k r o z m a n i t é p o r u c h y c h o v á n í ) .
Z e s v é h o b l í z k é h o o k o l í z n á m p ř í p a d , k d e d í t ě p o d n i k a t e l ů d o s t á v a l o m í s t o l á s k y a z á j m u r o d i č ů p e n í z e a r o d i č e v ů b e c n e z a j í m a l o n a c o j e u t r á c í . N a k o n e c s e u k á z a l o , ž e d í t ě u ž d e l š í d o b u b e r e d r o g y a k d y b y s e d o t é t o s i t u a c e n e v l o ž i l a š k o l a , r o d i č e b y s i z ř e j m ě j e š t ě d l o u h o n i č e h o n e v š i m l i .
D o t é t o k a t e g o r i e r o d i n p a t ř í i t a k o v é r o d i n y, k d e j e d e n z r o d i č ů č a s t o m ě n í p a r t n e r y. D í t ě s i c e m á k d i s p o z i c i o b a v z o r c e , a l e m u s í s e p ř i z p ů s o b o v a t n e u s t á l e s e m ě n í c í m p o d m í n k á m v r o d i n ě s k a ž d ým n o v ě p ř í c h o z í m p a r t n e r e m .
- r o d i n a s j i n ý m s o c i o k u l t u r n í m z á z e m í m ( j s o u t o r o d i n y v ě t š i n o u m i n o r i t n í s p o l e č n o s t i s o d l i š n ým h o d n o t o v ým ž e b ř í č k e m , j i n a k c h á p a n o u m o r á l k o u , p ř í s l u š e j í c í k u r č i t é s o c i á l n í v r s t v ě , č a s t o r o d i n y, k d e s e b ě ž n ě p á c h á t r e s t n á či n n o s t . Č a s t o j d e o r o m s k é r o d i n y a n e b o r o d i n y u p r c h l í k ů . P r o b l é m n a s t á v á v e c h v í l i , k d yž t i t o j e d i n c i p o r u š u j í p r á v n í n o r m y a z á k o n y m a j o r i t n í s p o l e č n o s t i , n a p ř . n ě k t e r é r o m s k é s k u p i n y s e s p e c i a l i z u j í n a k r á d e ž e a u č í t o t o „ ř e m e s l o “ m l a d š í p ř í s l u š n í k y r o d u . )
V á g n e r o v á ( 1 9 9 9 ) p ř i p i s u j e v ýz n a m ž i v o t n í m u p r o s t ř e d í , v k t e r é m d í t ě v yr ů s t á . D ě t i ž i j í c í n a v e l k ýc h s í d l i š t í c h a v e
v e l k ýc h m ě s t e c h m í v a j í v ě t š í s k l o n y j e d n a t a s o c i á l n ě , p r o t o ž e v í c e s p o l é h a j í n a s v o j i a n o n ym i t u .
P ř i p o s u z o v á n í p o r u c h c h o v á n í j e d ů l e ž i t é o d b o r n é v y š e t ř e n í a v y h o d n o c e n í i n d i v i d u á l n í c h a s p o l e č e n s k ý c h či n i t e l ů .
2 .2.2 Klasifi kace poruch chování
P r o c h á z k o v á , ( P i p e k o v á a k o l . , 1 9 9 8 , s . 1 9 2 ) u v á d í k r i t e r i a č l e n ě n í p o r u c h c h o v á n í , k t e r é s e v l i t e r a t u ř e v ys k yt u j í n e j č a s t ě j i . J s o u t o :
a ) p o r u c h y c h o v á n í p o d l e s t u p n ě s p o l e č e n s k é z á v a ž n o s t i , k a m b yc h o m z a ř a d i l i t z v . d i s o c i á l n í p o r u c h y c h o v á n í , a s o c i á l n í p o r u c h y c h o v á n í a a n t i s o c i á l n í p o r u c h y c h o v á n í . V á g n e r o v á ( 1 9 9 9 , s . 2 7 4 ) c h a r a k t e r i z u j e t o t o c h o v á n í j a k o c h o v á n í n e r e s p e k t u j í c í s o c i á l n í n o r m y a u p o z o r ň u j e , ž e o p o r u c h u s e n e j e d n á v p ř í p a d ě , ž e „ j e d i n e c n e n í s c h o p e n p o c h o p i t v ý z n a m h o d n o t a n o r e m . “ ( m e n t á l n ě r e t a r d o v a n í a n e b o d ě t i z j i n é h o s o c i o k u l t u r n í h o p r o s t ř e d í ) :
- d i s o c i á l n í p o r u c h y c h o v á n í j d e o t a k o v é c h o v á n í , k t e r é j e n e s p o l e č e n s k é . N a p ř . k á z e ň s k é p ř e s t u p k y, n e p o s l u š n o s t v z d o r o v i t o s t , n e g a t i v i z m u s , l ž i . T yt o o d c h yl k y j s o u č a s t o v ě k o v ě p o d m í n ě n é , n e b o j s o u p r o j e v e m j i n é h o p r i m á r n í h o p o s t i ž e n í ( l e h k é m o z k o v é d ys f u n k c e , n e u r ó z a p o d . ) , m a j í p ř e c h o d n ý, k r á t k o d o b ý r á z a m o h o u v ym i z e t s a m y, n e b o z a p o m o c i o d b o r n í k ů .
- a s o c i á l n í p o r u c h y c h o v á n í s e p r o j e v u j í v c h o v á n í , j e ž j e v r o z p o r u s e s p o l e č e n s k o u m o r á l k o u . J e d i n e c p o r u š u j e n o r m y d a n é s p o l e č n o s t i , a l e j e š t ě n e p ř e k r a č u j e p r á v n í p ř e d p i s y. S v ým j e d n á n í m n e j č a s t ě j i u b l i ž u j e s á m s o b ě j a k o v p ř í p a d ě s e b e p o š k o z o v á n í , z á š k o l á c t v í , ú t ě k ů , g a m b l e r s t v í , a l k o h o l i s m u ,
t o x i k o m á n i í a p o d . . N á p r a v a v yž a d u j e s p e c i á l n í p e d a g o g i c k o u p é č i ča s t o v p o d o b ě ú s t a v n í p é č e v e s p e c i á l n í c h v ýc h o v n ýc h z a ř í z e n í c h , - a n t i s o c i á l n í p o r u c h y c h o v á n í j d e o p r o t i s p o l e č e n s k é c h o v á n í , k t e r é s v ým i d ů s l e d k y p o š k o z u j e s p o l e č n o s t b e z o h l e d u n a v ě k a p ů v o d p a c h a t e l e a i n t e n z i t u č i n u , o h r o ž u j e n e j v yš š í h o d n o t y a l i d s k ý ž i v o t , p o r u š u j e z á k o n y a r e e d u k a c e j e n ě k d y m o ž n á p o u z e v ú s t a v n í c h z a ř í z e n í c h , n e b o v e v ě z n i c í c h . K a n t i s o c i á l n í m f o r m á m c h o v á n í p a t ř í v e š k e r á t r e s t n á či n n o s t , t o z n a m e n á k r á d e ž e , l o u p e ž e , s e x u á l n í d e l i k t y, v a n d a l s t v í , v r a ž d y, z a b i t í , o r g a n i z o v a n ý z l o č i n a t d .
b ) s y m p t o m a t i c k é p o r u c h y c h o v á n í , p o r u c h y v ý v o j o v é a v ý c h o v n ě p o d m í n ě n é
S ym p t o m a t i c k é p o r u c h y c h o v á n í j s o u s o u č á s t í p s yc h i c k ýc h p o r u c h ( h yp e r a k t i v i t a p ř i LM D , n e u r ó z y n e b o p s yc h ó z y) . V ýv o j o v é p o r u c h y v d ě t s k é m v ě k u m o h o u m í t c h a r a k t e r p ř e c h o d n ý. K d yž p o z o r u j e m e v m l a d š í m š k o l n í m v ě k u a z a č á t k e m s t ř e d n í h o š k o l n í h o v ě k u p o r u c h y c h o v á n í , z p r a v i d l a s e v ys k yt u j e a s o c i á l n í c h o v á n í , c h o v á n í a n t i s o c i á l n í p o z o r u j e m e v ě t š i n o u u s t a r š í c h d ě t í a m l á d e ž e . D n e s s e č a s t o s t á v á , ž e v ě k o v á h r a n i c e a n t i s o c i á l n í h o c h o v á n í k l e s á a s l ýc h á m e , j a k d ě t i n a p ř . z a v r a ž d i l y b a b i č k u k v ů l i „ p á r k o r u n á m “ , „ Z á v a d o v á č i n n o s t t é t o v ě k o v é k a t e g o r i e b ý v á o z n a č o v á n a j a k o p r e k r i m i n a l i t a , d ě t s k á d e l i k v e n c e , d ě t s k á k r i m i n a l i t a. “ ( P i p e k o v á a k o l . , 1 9 9 8 , s . 1 9 4 ) .
V r a n é m š k o l n í m v ě k u m o h o u b ýt p o r u c h y c h o v á n í o v l i v n ě n é n e z r a l o s t í , n e b o v ýc h o v n o u z a n e d b a n o s t í . D ě t i s i č a s t o n e u v ě d o m u j i s v é n e v h o d n é c h o v á n í a n e j s o u s c h o p n é j e p ř i j a t e l n ým z p ů s o b e m k o n t r o l o v a t a u s m ě r ň o v a t . Z v l á d n u t í v ýv o j o v ýc h p o r u c h c h o v á n í j e p o d m í n k o u d a l š í h o z d r a v é h o v ýv o j e o s o b n o s t i k a ž d é h o d í t ě t e . P o r u c h y c h o v á n í v ýc h o v n ě p o d m í n ě n é v yp l ýv a j í z n e v h o d n ýc h v ýc h o v n ýc h p o s t u p ů .
c ) p o r u c h y c h o v á n í p o d l e p ř e v l á d a j í c í s l o ž k y o s o b n o s t i d ě l í m e n a a g r e s i v n í a n e a g r e s i v n í , p o r u c h a s t r u k t u r y o s o b n o s t i v e d e k p o r u š e c h o v á n í , t o t o h l e d i s k o s e č a s t ě j i v yu ž í v á u m l á d e ž e
a u d o s p ě l ýc h , p r o t o ž e u d ě t í n e n í j e š t ě o s o b n o s t s t a b i l n ě u t v o ř e n a . A v š a k V á g n e r o v á ( 1 9 9 9 ) p o v a ž u j e u ž i v d ě t s k é m v ě k u n ě k t e r é z v l á š t n o s t i d ě t s k é o s o b n o s t i , j a k o n e s c h o p n o s t n a v a z o v a t a u d r ž o v a t s o c i á l n í v z t a h y s v r s t e v n í k y a ře š e n í p r o b l é m ů a g r e s i v i t o u , z a s i g n á l p o r u c h y o s o b n o s t i , k t e r á p ř e d s t a v u j e z v ýš e n é r i z i k o b u d o u c í h o p r o b l e m a t i c k é h o c h o v á n í ,
d ) j a k o z v l á š t n í s k u p i n a b ýv a j í v yč l e n ě n y d ě t i s e s yn d r o m e m LM D ( l e h k é m o z k o v é d ys f u n k c e , k d e p ř í č i n o u p o r u c h c h o v á n í j e o b z v l á š ť h yp e r a k t i v i t a ) , p o k u d t ě m t o d ě t e m n e n í v ě n o v á n a o d b o r n á p é č e , j s o u t yt o d ě t i v í c e o h r o ž e n é a m o h l y b y u n i c h v z n i k n o u t s e k u n d á r n ě a s o c i á l n í n e b o i a n t i s o c i á l n í p o r u c h y c h o v á n í ,
e)
P e š a t o v á ( 2 0 0 3 , s . 3 3 ) u v á d í p o d l e M a l é d ě l e n í p o r u c h c h o v á n í n a p o r u c h y s l e p š í p r o g n ó z o u a p o r u c h y s e š p a t n o u p r o g n ó z o u . S l e p š í p r o g n ó z o u j e p o r u c h a c h o v á n í v e v z t a h u k r o d i n ě , s o c i a l i z o v a n á p o r u c h a c h o v á n í . S e š p a t n o u p r o g n ó z o u j s o u n e s o c i a l i z o v a n á p o r u c h a c h o v á n í , o p o z i č n í h o v z d o r u , d e z i n h i b o v a n á p ř í c h yl n o s t v d ě t s t v í .P o r u c h y s l e p š í p r o g n ó z o u :
- P o r u c h a c h o v á n í v e v z t a h u k r o d i n ě , š p a t n é c h o v á n í s e v ys k yt u j e j e n o m v r o d i n n é m p r o s t ř e d í ( d i s o c i á l n í c h o v á n í o m e z e n é n a d o m o v , k r á d e ž e , n i č e n í c e n n o s t i v ě c i p a t ř í c í u r č e n é n e s n á š e n é o s o b ě , z a k l á d á n í o h n ě v b yt ě a p o d . ) , o s t a t n í v z t a h y m i m o d o m o v n e v yk a z u j í p o r u c h u a j s o u z c e l a n o r m á l n í .
- S o c i a l i z o v a n á p o r u c h a c h o v á n í , z a p o j e n í d o s k u p i n y p ř i b l i ž n ě s t e j n é h o s t á ř í s p r v k y p ř á t e l s t v í , k t e r á s e n e v ž d y m u s í c h a r a k t e r i z o v a t d e l i k v e n t n í m i č i n n o s t m i , p ř i n á š í j e d i n c i p o c i t s o u n á l e ž i t o s t i , o p o r y, b e z p e č í , k t e r ý n e p o s k yt u j e r o d i n a . J e d i n c i v t é t o s k u p i n ě m í v a j í š p a t n ý v z t a h k a u t o r i t á m , n e g a t i v n í v z t a h k e
š k o l e , o b j e v u j e s e z á š k o l á c t v í , k r á d e ž e s e č l e n y p a r t y, a g r e s e , e m o č n í n e s t á l o s t .
P o r u c h y s e š p a t n o u p r o g n ó z o u :
- N e s o c i a l i z o v a n á p o r u c h a c h o v á n í , p o r u c h y m a j í t r v a l ý c h a r a k t e r , j s o u t o t yp i c k é p o r u c h y u ž v p ř e d š k o l n í m v ě k u , v ýv o j d í t ě t e j e d i s h a r m o n i c k ý, d í t ě s e v yv í j í n e p r a v i d e l n ě . V d o s p ě l o s t i t a k o v á o s o b n o s t v yk a z u j e ča s t o d i s o c i á l n í p s yc h o p a t i i , c h o v á n í j e a m o r á l n í , a n t i s o c i á l n í , d i s o c i á l n í ( P e š a t o v á 2 0 0 3 ) . K r i t e r i e m p r o d i a g n ó z u j s o u n a r u š e n é v z t a h y k v r s t e v n í k ů m a t í m n e d o s t a t e č n é z a p o j e n í d o s k u p i n y a i z o l a c e , n e o b l í b e n o s t , n e p o s l u š n o s t . T a k o v ý j e d i n e c j e s a m o t á ř a p ř e s t u p k y p á c h á v ě t š i n o u s á m , j e a g r e s i v n í , n á s i l n ý, h r u b ý, k r u t ý, b e z s c h o p n o s t i e m p a t i e . U t í k á z d o m o v a , k r a d e , n i č í v ě c i , c h o d í z a š k o l u , c h yb í m u p o c i t v i n y, č a s t o p ř e d č a s n ě v yh l e d á v á s e x u á l n í a k t i v i t y i s n e b e z p e č í m z n á s i l ň o v á n í .
- p o r u c h a o p o z i č n í h o v z d o r u , d i a g n o s t i k u j e s e u d ě t í m l a d š í c h d e s e t i l e t . D í t ě j e n a d m ě r n ě v z d o r o v i t é , n e p o s l u š n é , p r o v o k a t i v n í . J e n e p ř á t e l s k é , z l é a t r á p í d r u h é , n e d o k á ž e s p o l u p r a c o v a t v e s k u p i n ě , j e n á l a d o v é , h á d a v é , n e p o d ř í d i v é . N e s n e s e k r i t i k u , d o k á ž e s e m s t í t , v yj a d ř u j e s e h r u b ě a v u l g á r n ě .
T o t o c h o v á n í s e o p a k u j e a m á t r v a l ý o b r a z . C h a r a k t e r i s t i c k á j e a b s e n c e v á ž n ě j š í h o d i s o c i á l n í h o a a g r e s i v n í h o c h o v á n í . N e j č a s t ě j š í p ř í č i n o u j e n e v h o d n é a n e s t i m u l u j í c í s o c i á l n í p r o s t ř e d í , r o z b i t á r o d i n a , n e ú s p ě c h v e š k o l e .
- d e z i n h i b o v a n á p ř í c h y l n o s t v d ě t s t v í , p o r u c h a v z n i k á b ě h e m p r v n í c h p ě t i l e t ž i v o t a d í t ě t e . J e t o z v l á š t n í d r u h a b n o r m á l n í h o s o c i á l n í h o z a p o j o v á n í , v á ž e s e ú z c e n a r o d i č o v s k o u v a z b u . J d e o d ě t i v yr ů s t a j í c í v n e ú p l n é r o d i n ě , n e c h t ě n é , n e p l á n o v a n é , u k t e r ýc h s e v d r u h é m r o c e ž i v o t a p r o j e v u j e n a d m ě r n á p ř í t u l n o s t a n e v ýb ě r o v á n á k l o n n o s t . D í t ě t i c h yb í l á s k a , p o z o r n o s t , k t e r o u s i p o z d ě j i ( k o l e m č t v r t é h o r o k u ž i v o t a ) z a č n e v yn u c o v a t k r i t i c k ým a n e p ř á t e l s k ým c h o v á n í m . T o u t o p o r u c h o u
