Daniel alen,

tyf,

D. D,

d1sser tåtio

ORIGINE ^ET INDOLE

RATIONIS HUMANjE.

q_u a μ ,

VENIA AMPL. ORD. PHIL. UPS\

Docr. ΡΕΫΚΟ MCOLAO

CHRISriERNIN,

Log, ex Metaph. Prof. Reg. et Ord*

fVBLICJE CENSURJE OFFERT

Daniel C alen,

ostro

gothui®

in aud. c ar. maj. die xix decemb mdcclxxvl

η. A. m, s,

Ob i oculi te? fenfus åeficiunt, ibi fingendi licentia incipit.

Is. VossitfS.

upsaliie, typis edmannianis.

VIRO ,

Admodum Rfvrendo _atque Prjeclarissimo-,

Dno jsaco galen ^,

PASTORI IN KlETTILSTAD ^ET TjERSTAD,

Et Kindensis Distrjctus PRJEPOSITO, PARENTI O Ρ TIΜ O.

\i vener ationis ille Ef amoris, _quo TE, PARENS ΙΝ¬

Ώ ULGENI IS SI ME, pie colam, fenfus ^a natura t an- tum prsfeElus, bifce fe conjpiciendum cor am fißevet indiciis,

non integr&, quas TIBI Jacratas volui, Tuo Cariffimo No¬

mine utinam dignas, fufßcerent pagin ^es. Quod fi tot Pa¬

terna mentis, mei cupidiffima, ßgnificationes, beneficiorum

in me tantus accedat cumulus, quibus jam ρ lur a condidißi lußra, viEium me dicendorum copia ecquis miraretur I Hac

vero omnia tacita m'entis cogitatione venerari, _{quum, quo} par eß, verborum honore celebrare, aut per meritorum Titorum

in ^{me a} mplitudinem, aut per me'am incomtam tpßus minervam,

non liceat, meum duco. Precibus ^vero tneis indulgeas velim,

Ρ ARENS 0PT1ME, has laboris mei primitias TIBI de- dicari, Ef publica hoc qualicunque documento, alte infixas Ef tomplicatas pietatis meß notiones ob oculos poni. Eotis, pie magis conceptis, quam meditatis SIJMMUM Ν UM EN

adoro

velit clementer concedere, nt etiam mim temporibus fu- perfis, Ef vigens ßorensque Eccleleßa pariter ac Famiiia no-

ftra _quam diutifßme interfis.

PAREN TIS OPTIMI

Filius Obeäentiffimus

daniel calen,

/. μ y.

§. I.

Prooemium.

Tum excuks rationis In ferraonibus & negotiis tio- flris, prscipuum naturs humans decus efle, vel ipii fateri cogunanyqui ratsonem haud exercent,

ejusque culturam negligunt. Raiionis quippe & reflexio·

nis lumine in a&ionibus lublato, imaginationis impetu

& feniuum inflin£tu ad agendum unice impellimur, i- deoqne nec Deo cukum praeflarnus debitum, nec focio-

rura, confangvineorum & armcorurn conomodis reite

invigilamus, ipii vero in errores, culpam, damna & mi-

ieriam non raro ruimus prscipites. Nemo quidem ^o-

mnia difcere & jn (ingulis rebus fapere valet. Si tamen

8 primis fundamentis, debitoque ordine in cogitando procederemus; dubium non sft, quin ufus rationis lon- ge arnpiius extenderctur, & multo facilius ac certius ad-

plicarefur, quam a plcrisque fieri iolet. _{Re ergo} ipia

*& expenentia compertum confirrnatumque eft, non Scho- larum modo & Acaderaiarum laudes & ornamenta, fed publicam ctiam civium felicitatem, & qus hujus origo iunt, artium ac fciendarum utilium peritiifimam exerci- tationem

munerumque publicorum' iapientiiftmam ad«

rnimftrationem, ^a recte cogitandi applicandique inteile- aus ratione ad objeita, in quolibet negotio obvia, _pen-

dere & oriri. Communiflimi in focietate labores 6z viliiTima _{sc opera,} babitura quendam & agendi peritiam promtitudinem exigunf,qus fme _expedita ratiocinan·

di exercitatione, in cafibus aiiqua ratione intricads & in-

fveds, vix commode, ccierifer & feliciter adhiberi poteft.

Multo vero magis, difciplinarum inftauradö, fciendarum iolidkas, ordo & fccrementa, reflexionis & rationis exercitationibus unice flint _accepta referenda. Fruitra

A iane

De Indole ξ$ Origine

iane fcientiarum regulas utiles, omni asvo duraturas, fi-

ne exculta ratione condere ftudemus; nec absque ratio¬

nis luce aliorum jafta cogitandi fundamenta examinare,

nec in conclufionibus indubiis, a firmis pofitis principiis deducendis, rite verfari quisquam valet. Hinc Pbilofo- phi cordati nihil intentatum omittunt, quo artes acque

icientias iis tenebris,. ambagibus, inutilitatibus, ineptiis-

que denique liberént, quibus obrutse fuerunt, & adhuc

iaepe a falfa & fuperficiaria eruditione deformantur, non iolum in dedecus Academiarum & litferas in iis profi.

tentium, fed in opprobrium ipfius generis humani, cu¬

jus iupina negligentia, Ratio, ^qua ab animantibus bru¬

ds unice diilingvitur, vel inculta relinquitur, vel ab iis ipfis, quibus ejus perficiendas cura prarcipue demandata

eil, potiffimum ^quoque proculcatur, atque falfifiimis

principiis & figmentis corrumpitur. Talia perpendens,

meaeque & aliorum Ration] excolendse & perficiendas in-

tentus, indolem & originem excultae rationis in brevis·

fimo hocce fcripto indagare & proponere ftudui, e quo fi fruftum quempium Philoiophiae tirones & mei commi-

lifones retulerint,. ad intelleßus illuftrationem, & veri-

tatis clariorem peripicientiam, memet conatus innoxiii

metan) digniflimam aflecutum fuiile gaudebo.

§■ ir.

Variorum de Ratione div er fas opiniones recenfet.

Rationis voca'oulum in fcriptis Philofophantium,,

non unam, Ted diverlas iignifieaciones habet. Quando

de rebus conjundim femper perceptis adhibetur, ratio

dicitur id, quod efficit, ut aliquid fit ita, ^nec alifer. Si

id tantum efficit, refpeåu cognitionis noftrae, Ratio ^vo- caturanalytica, (logica five mentalis;) fin vero in rebus ipfis, aliquid efficit, Ratio fynthetica, (phyfica vel meta-

phy-

Fationis Uu?nan<e.

^o phyfica) audit a). Deinde illa quoque roen ds noilrss

vis, qua in rebus & cogitadonibus clare nobis obviis?

ejusmodi relationes & rationes obiervat, unde occultarum

quarundam proprietatum vel mutationum, aut prjeexiflen-

fiam, aut eoéxiilentiaro, aut fucceiTionem certo colligit,

Rationis nomine venire fölet. Hane facultatem anima? hu¬

man# pr# bruds animantibus competere, concordiilimis

fuffragiis omnes agnoicunt; icd in ejus indole, genefi,u-

iu & abufu explicandis, non uno eodemque modo proce-

dunt. Cicero hoc modo icite eleganterque commentatur.

Homo ait, Rationis eft pardceps, per quam coniequenda

cernit, & caufTas rerum videt, earumque progreflus, & qua- fi^anteceiTiones non ignorat, fimilitudines comparat, & re¬

bus pradentibus adjungit atque anneåit futuras h), Scho-

lailici, in confuds perceptionibus & iynonymicis expli-

cadonibus adquieicentes, lumen natur#, rationem ap- pellarunt. Pofl renatas litteras, non clarius rationem

dcicribit Petrus Ramus bis verbis : Omnium anim# pot-

entiarum & facultatum, nulla optabilior eflradone, cu¬

jus ars eil logica : Ceter# artes faciunt animal Gramma-

licum

arithmedcum, Geometricum ; at Logica facit lo-

gicura, id eil hominem c), Recentiores diilingvune

inter rationem formaliter vel materialiter, fubje£live vel objektive iumtam. Qui rationem fubje&ive ac forma-

liter condderant, vel omnes intelle&us operationes, in

abitraftis apprebendendis, difcernendis, eorumque invo-

lutis relationibus eruendis, ad rationem referunt, vel

folara facultatem ex apprehenfis & clare dijudicatis, in·

volutas & latentes cogitationes evolvendi, rationis no¬

mine coroprehendere. volunt. Eorum, qui obje&ive

ac maierialiter rationem reprsefentant, quidam fola prin-

A 2 cipia

a) Civ, Gunneri Tra&atns Philof, de Libertate a. 4. b) Ciceroi

de ofRicis üb, 1. _cap. 4. i) Petr, Rami Schol» Metaph, libl.. p. Ig(

4 De In do le & Origine

cipia & axiornata communia, orsnibus nota, & nuili ob-

noxia controverfias, rationis nomine dignantur. Aiii o-

mnes vericates connexas & naturaliter cognoicihiles, hac

voce indicant. Schomerus d) & Hochftedterus e) dl·

cunt rationem eile facuitatem diftinfte refSe&endi iu- per conceptus & cögfiatiopes ptopnas. ÄCiic-iiTimos

Lockius f) exiilimat rationem eile illam cognoicendi fa¬

cuitatem _quas media invenit ad certjtudinem in quibus-

dam cpgttadonibus & in aliis probabilitatem perfpicien-

dam. Htec etiam ex ülius menee, doos babitus lnteile- fluales continet, Sagacitatem nempe & ilktiomm.. Uni-

us ope inveniti alcerius ita difponit ideas intermedias,

ur facile deprehendat, qua* fitVconnexio inter vinculi partes, quo duo extrema inter fe colligata iunt. De- inde §. ejusd. capitis, in ratione _quatuor actus five gradus difcernit, Poitea üb. !V„ _csp XX. §. V diftin- gvit inter intelligendi, concipiendi & argument an di vim, in quibus magna inter homines obfervatur differentia. Cla- riflimus J. P. de Croia g) facuitatem veri a falfo difcer«

nendi, rationis voce deiignat. lliaftri Wolfio b) ratio

eil facultas nexum veritatum univeriaiium intuendi feu

perfpicendi. Pneterea in Pfychoiogia RationaÜ & Scho-

lio ad §. 457, notat, rationem a facultate ratiocinandi differre. Üius profe^to rationis absque aftu ratiocinan¬

di nullus eil, non tarnen omnis ratiocinatio ad ufum ra¬

tionis pertinet. Quando enirn judicia dii'curfiva ^{ex er-} roneis ac pra?judicatis opinionibus, legitima licet ratioci¬

nandi forma, deducimus, rationales quidem nobis vide-

mufj fed re vera fallimur: Sane queruadmodum erro-

res

d ) Schomeri Theo!, Mor. _cap: 3 3. png. 62. e) Hochiied«

tei-i Colleg. PufFewd. pag 55. /) Lockius de IntelieCt. Hum. Iib. IV.

cap. XVII. §.2. g) Lngica: Cornpend. cap I. qujeit, ^2, h) Woldi

Pfycholog. Emp. §. 483. Pfych. Rat. §. 457, Schol.

Rationis Humana*. _S

res non funt ratiom conforrnes, ita nec incle deriväta judicia difcurkva, rationi tribui pokunt. Celeh. Bilfinge-

rus i) dicie rationem indicare facultatem cognofeendi

nexum rerurn & verkatum. Contra hane definitionen!

monet Reverendikimos Gonnerus k ) quod aftiones bro-

torum, nte confideratae, npn admictaftt, ut ipfis omncm

cognkionem nexus rerum denégemus: ideoque in facul-

tate nexus rerum, ex notionibos dikinRis peripiciendi,

rationem pocius conitiruendarn putat, ne ipfa bruds quo- que animanfibus conceila putetur. EruditiiT .]. G. Cao-

zius /) rationem, _qua in nobis efl·, definit per facultatem,

qua aliud ex aiio intelligimus. Ratio in nobis corruptä, Jpfi ek facultas, qua quid cupidicatibus pravis inferviaf, cognofcimus. ConfultiiT. Heineceiüs m) ait: Refla ra¬

tio ek facultas veritates alias ex aliis, per neceiiariam

concludendi rationem eliciendi. Et quamvis fem per be-

ne radocinetur refla rado, niii pnsjudicat^ opiniones i- pfi tenebras ofFundant; non tarnen iemper ratiocinatur

ex pnncipiis certis atque evidentibus, ied faspius hypo-

thefin adfumere cogTtur. Quia itaque principium verum

& _certum, appodiäica?, hypotheiis, probabilis cognitio-

nis fundamencom eil, utriosque fpecies in Philotophia

occurrere omnino oportet. Famofus Jo. Jac. Schmaus- fitis, racionero ^{vocat eam} hominis faculratem, qua co«

gitat, five cognofeit & intelligit, quaeque a'voluntate &

fenfibus dikingitur η \ Crufius Philofophus Lipfienfis,

rationem aliter concipit, dicens: Vernuft heiflet derjeni¬

ge Vollkommenheit, eines verkandes, wodurch er ge~

ichicht ik die wachest als Wahrheit mit Bewukfeyn zu

Α 3 er«

f) Bilfingen DilucidfJ Phil. §. 276, k) Gunneri ^trnftatus de Li- berate §■ XVI. /) Canzii Philofophia Fund. ij. $ 2. 3. cfr Ejusdem

Medit. PhiΙοί. ($. 876. m) Heineccii Elemente Philof. Ration: §. 2 pag.

I. 2. η) Schmauifius in diilertatione s:da Juris Naturalis §. II, ^{p. 26.}

6 De Inaole & Ortgine

erkennen ^o ). Summe Rev. Sig. Jac. Baumgarten, fuum fequentibus verbis de ratione _conceptum exprimit: Ver¬

nunft wird genant ein vermögen den zufammenhang

mehrerer Dinge einzufehen, zu urtbeüen und zu fchlies- fenp). Celeb. Florianus Dalham Proffeßor Vindobo-

naj in Acad. Sabaudica, Rationis nomine intelligit, in- iignem illam animae facultatcm, qua; plurimas veritates naturales, earumque nexum & coniequentiss intelligit,

atque inter varias gentes concordem cogitandi agendi-

que rationem tuetur q). D. Abbås Para, Profefior Phi- loiophite Vefontinus, hoc modo de ratione loquitur : Le jugement, confidere comme puißance, eil cette fa-

culte de Pame, _par laquelle eile faißt la difference, _qui fe

trouve entre le vrai & le faux, entre le bon & le mau·

vais, entre la vertu Sc le crime; par laquelle eile eßi-

me & apprecie la valeur naturelle des chofes. Le juge¬

ment eß la ^meme choje que la raifon; & Tun & Ρ aucre

femblent ne dire, qu' etendue Sc ilabiiité plus ou mo- ins grande de lumiere dans 1'ame. Le jugement con- fideré comme a&e, eil Ρ exercice & la foncdon de cette

puiflance r). Leibnitius primus fuic, qui in Diicur-

fu prad. Theodiceae praemiiiö, Rationem objeåive & ma¬

terialiter acceptam definire iluduit

per caeenam verita¬

tum; at in opere nuper e manuicripto edito, copiofius

mentem fuam ita exprimit: La raifon, inquit, eil la ve- rité connue, dont la raifon avec une autre moins con- nue, fait donner ^notre aflencin?ent å la dernier, Mais

particulierement & par excellence, on Pappelle raifon,

fi c' eil la caufe non ieuiement de notre jugement, mais

en-

e) Crufii Logica §. 6z> p) Theologifche Moral §. 13, #)Flor.

Dalham de Ratione recte cogitandi Joquendi δζ nitelligendi Libri III.

vid. Hb. I. p. ii» cip VI. §. 291. r) Elemens de JMetaphyiique Si¬

erße & Profane _par Para pag. 194, §» 326.

Rationis Human*. ₇

encore de la veriié raéme, ce qu'on appelle auiTi rai-

fon a priori, & la cauie dans les choies, repond å la

raifon dans les verités. Enfin lafaculté, qui fapperqoit

de cette liaiion des verités, ou la faculté de raiionner,

eil auili appeliée raifon s). Celeb.. A. G. Baumgarten, complexura verorum ratiociniorum, Rationem objekti¬

ve iumtam vocat t). ClariiT.. Hollraanno, fanae rationis

vocabula hoc fenfu, principiorum quorundam comple¬

xurn denotant, _quas vel per ie vel propter arklidimum

cum primis principiis nexum, adeo ^certa & evidentia funt, ut in dubium &b intelligentibus vocari nullo mo¬

do queant «■). Leibnidanam Rationis, objektive acce- ptas, deiinitionempleniorem effe debere judicavit, e- amque hoc modo emendare iludirit Rev. noiter A. Ry-

delius: Ratio, fcilicec pura, eil Syilema intellektuale o- mnium earum idearum & propofuionum verarum, quas

non impoilibile eil homines invenire & habere in hoc:

ftatu, in1 quo nunc veriantur, idque ipfarum mentium viribus, independenter a notitiis fenfu externo adquifitis.

Idem Rationis, (objektive fumtas notionem ficexhibet. Ra¬

tio, inquit, eil facultas princeps mentis humanas, quafines cogitationum fuarum ^, verum & bonum profpicere, &

media pro norma finis cujusque propofiti legere, in ide-

as fuas reflektere,- eas inter ié _comparare, diifimilia ie-

ponere,, fimilia fummatim & abftrakte concipere, & ie-

cundum conceptus veros de rebus judicare, hoc eil, ^ex

notis ignota inferre poteil λ·). Γη Exercitationibus iuis Rationalibus, aktivitatem Rationis quinque operationes

diverfas comprehendere aflHerit, quas iunt i Direktio

2:0 Reflexio, 3 Comparatio 4 A bilradio 5 Ratiocini-

um

j) Nouveaux ElTais fur Γ Entendement hum, liv. IV. cap. XVIL 443· O Banmgarten in Methaphyficn $,646. «) HbUmanni Lo- gica P. 2, cap. 2. §. 183· ·* ) Vid. DiiTeir. de ^vera Rationis hummt—

112 definitione ejusque fruftu, §, §. 1X„ X.

8 De In dole & Origine

um y) Nonnulli confiderant Raeioncm tam fubjedive

quam objektive fumtam, cum refpectu ad certurn ho»

niinem δε in diverfis vitts humane aetatibus; alii ^eam concipiunt in relatione ad omnes homines fanos, bene educatos, δε ab horainibus in aliqua arte vel icienda exer- cicatos. Do&iif Job. Guft. Reinbeck rationem formali¬

ter & matenaliter acceptam in una definitione conjun- xiile videfur, dum rationem appeilat, eine richtige An- vendung des verftandes, und eine Einficht in die all¬

gemeine und beiandere in der Weit enthaltenen Wahr¬

heiten, und deridben zufammenbang z). Has di ^ver¬

las iententias colligerc δε recenfere propterea neceiliim duximus, ut iis incer ie & ^cum rationis effedibus col- latis

via ad evidentem rationis humana ^no tion era fa- cilius patear.

§ pr.

Clar<£ Zf communis fenjationes, ;primum & pr &

cipuum Rationis fundamentum confiituunt.

In nullo mentis adtu, homines proprius confpirant,

quam in fenfationibus. Quam primum obje&a feniibus

eorum admoveantur, omnes lices δε diverix opiniones

de rerum qualicatibus, δε relationibus in ienhis unius cujusque incurrcntibus, plerumque ccilant. Inde ori-

untur ienfationes communes, quae per mentis coropara- tionem fpirituales quoque evaaunt. Si res δε mutatio·

nes es? dem, diverfis organis percipiantur, dlverils vici-

bus δε pofituris examinentur, δε diverfis denique homi-

liibus conitanter eaedera videancur, certflimaj ^rerum ip.

fertiin cogitationes inde menti quoque inprimtintur.

Qu od

j) D. A. Rydelii Förnufts ofningar trcdie del cap. 5. §. 1. png.

109. zj Reinbeckii Betrachtungen über die Warhciten Aug, Genf, T. α*

Vorrede, _pag. 29.

Rationls Humana. 9

Quod Π vero in ipfis rerum fenfationibus homlnes haud

conveniant, multo minus in relicjuis imiverialioribus cogi-

tacionibus & rnentis actibus ad concordiam & confenfum redigi unquam poflunt. Nam fruftra plane cum iis dif-

Eutatur, ent,dum qui quisque fenfationes fuas cogitationes nobiscum &locutiones, communes non diver- ha-

fifiimis animi fenfationibus, neceiiario adtemperat. Si

ergo homines, in fenfu iimilium objeftorum plane diicre-

parent; nec loquendo necfcribendo fe invicem intellexis-,

lent, nullaque inter ipfos focietas & cogitationum com-

municatio effe potuirfet. ^{Ratio quatenus} regulas & con- clufiones adornat, fenfationibus communibus conformes, efi fana & recta. Qui vero morbo cerebri laborant, ita

ut in fenfationibus communibus non eadem cum aliis,

fed diverfa ftepe & oppofita ratione obje&a fentiunt;

vocantur Jatuiy injani dementes. Hi quoniam in cogi-

tando & agendo ab omnibus aliis difcrepant, bonorum

fuorum adminiflratione & hominum focietate excludun- tur, atque fi periculum ab iis imminet, carceribus in- cluduntur, & ligantur, ne fibi aliisque ^nocere poflint a\

Unde Rev. Rydelius rc&ifiime obfervat, fenfationes es- ie rationi priores atque inexplicabiles j & propterea prin- cipia cogitandi prima, nihil aliud eile ait, quam fenfa¬

tiones mentales,/') de quibus nullus inter homines fanos

diflenfus ferio eile poteft. Quoties aliorum vel viva voce vel fcriptis relatas obfervationes repetimus, esedem ip-

fa fenfione fiunt noftrae.

Nota

Frequentius ratione, quam fenfione falluntur miferi morta- les!, quoties ex imperfe&is minusque evidentibus ienfatio-

B nibus,

λ) EfTai fur lés operations de Γ entendement Hum. par DuFour

chap.j XV. $. aoo. Lock de Int, Hum. Lib, II. cap. Xi. §.13. / ) Rev,

Rydelii Diilett. de guftu mentis iano & igrotante cap, 2, §. §, 4. «

ΙΟ De Indole i? Origine

nibus, vel etiam imaginariis conceptibus argumenta com- ponere folent. Qni ex aliquali analogia, perfeitam fimili-

tüdinem efFectuum _creat, non fenfu iuo, fed fifto con-

ccptu in errorem ruit. Fatemur homines omnes non exaåe

confpirgre in perceptionibus qualitatum fenfibilium, prs- fertim quar unico tantum öfgäno fentiuntur: Sed de his fruftra controverfias agitanf. Qai'ibet enim in iis iuo fenfu abundat, &; regulas univerfales ad fe adplicabiles

inde format.

§. IV.

Frimas perceptiones de verum attributis & conflan-

ttbus connexionibus, vel de difcrtmine atque oppofitio- nibus, per verum fingutarium diver fas fen fa*

tiones _j earumque comparationes

'

accipimus.

FalfiiTimum eft, ideas tantum obtineri _per fenfatio-

nes. Ideas non funt fenfuum, (ed meditationis & fermo-

nis opus. Plures enira conjunéta; cogitationes, qnatenus

uno vocabulo exprimuntur, ides; vocantur. Sed fen- fus noftri res & mutaciones obvias, cum fuis proprieta- tibus, cauiis & effe<5tibus connexis, menti percipiendas

iucceilive ofFerunr. De ignotis nihil cogitare valemus,

nifi _per fimiütudinem cum confvetis feniätionibus. Sic fenfus docent in diverfis lapidibus duritiem, foliditatem, extenfionem, gravitatem conjun£tas exiilere; ftmilter varia-

rum plantarum dependentiam ^a fuis feminibus & _gem- mis, accedente pluvia & calore folis; earum conftan-

tem figuram, in radice ^, foliis, floribus & fruftificatione, fenfuum uniformes imprefiiones plerumque indicant.

Nemo fanede re quadam ejusque mutationibus ac relal

tionibus bene cogitat & judicat, antequam vel aliquid in

ea, vel (altem ejus effe&us, clare fenierit, Hinc fine cor-

po-

Rationis Human* ^il

porurn fingularium obiervationibus, fruilra 'adfcendere

ftudemus ad fcientificam cognidonem de rerum proprie-

tatibus connexis, in Mineralogia, Botanica, Zoolcgia, Phy-

fica & Mechanica, nec non in Aftronomia vel aéromotria,

vel in ulla compofitorum fcientia. Ipfius Geometriac cogni-

tio, a fingularium figuraruoa confideratione non tantum in·

cipif, verum etiam inde evidentiam habet, uti Arith-

metica a numeris. Piychologia quoque prima iua rudi«^

menta habet in fingularium & fucceflivarum animse q-

perationum diflin&a confcientia; queoaadmodum do£lri-

nx moralis originarium fundamentum, non aliunde quam

ex peculiarium actionum & inclinationum liberarum, fen-

iibus deprehenfa indole & effedlibus repetendum eft.

Omnes itaque cogitationes & cogitationum fcientificac

combinationes, a fa£tis obiervatis iuam orginem fuum-

que fundamentum habent c). Id quod vocamus nexum

five-confequentiam in ferie cogitationum & judiciorum,

nihd aliud eil, quam clare percepta cogitationum har¬

monia cum multis indubiis ienfionibus, eaque afiTenium

propofitionum univcrfalium extorquere fölet.

§. V.

Ante rationis ujum, plurimas cogitationes de ^re li¬

na vel pluribus ^, tam veras quam imaginarias , immo

nudas propoßtionum voces ab alns difcimus,

easque, quamdiu communes Junt, [ine

examine ut certas adrnittimus.

Ita a fapientiflimo natura^ Au&ore homo conditus

eil, ut magnåm cogitationum partem, per ufum ienfu-

um adquirat, ante quam ratione uti poilit. Inde aliorum

auclorirate & ratione in cogitando & a gen do dirigitur,

quamdiu ad iux rationis uium cercum _B 2 & expeditum, non-

Cj Wolfii JLogica Major in Difcurfu pisl- ca ρ 1. §. 12. cap. 2»

§. §. 34, 36. Bonnet ElTai Analytique fur Γ Arne. Vtxf. pag. II»

Il De Indole & Origine

noncfum pervenerit. Hoc etiam per cofam vitam fit in iis re·

bus & negotiiSj de quibus ob defe£tura experientiae & refie-

xionis ratiocinari nequimus. Hinc aliorum eogitationes, fenfibus, reflexione & traditione accepias, mediante fer-

mone, fenfim menri iuae quilibet imprimit, eaque Cogni¬

tion© tamquam fua propria utitur, imarn cum altera com fert, & ab utraque conjun£tim } fua cogitandi& meditandi principia defumit. Hoc quidern modo ex aliorum relatio·

ne & fcriptiSj longe diffuilorem & aliter ordinatam co*

gnitionem ailequimur, quam finguli, fua unice expcrientia

& reflexione _comparare poflent; fimui tarnen multas in-

utiles; propofitiones, quin & errores pro veritatibus iaspe imbibimus, dum aflertiones varias, fola aliorum

auäoritate & fide fubnixas, flne ullo examine, firmifll-

mo aflenfu ampleciiraur. Hanc potifTimum originem ba-

bent notiones irnaginsria?, in quibus aliquid addimus

vel detrahimus iis perceptionibus, quas per fenfus babe-

mus. Hae a primis annis, teneris mentibus inltillat», &

poftea perpetuo inculcatse, tantam nonnunquam in ani-

nio perfvafionem excitant, ut fenfuum contrariiim tefti-

monium manifefliflimum eam tollere haud valeaq Tic cum fenfu tenebrarum & foiitudinis, conjungere dilcimus cogi-

tationem periculi, horribiles formas & mortuorum corpo-

rum motus voluntarios ;ab idololatris, cum viliiiimis rebus cogitatio divinifatis combinata fuit, & pontificii in ^tram

iubflantiationis commento, ca qu<e communibus & evi-

dentiflimis ienfationibus aperte repugnanr, Tibi aliisqueper-

lvadere fludent. Ejusmodi imaginarii conceptus, iis fere

limitibus pierumque finiri folent, quibus cujusque patria

vel focietas, in qua degit, circumfcripta eft* & non tan-

tum ad res corporeas earumqne affe&iones, verum etiam

ad res morales & divinas frequentiflime fe extendunr,

Eruditis prseterea per multa jam iecula familiäre vi·

fum fuit

_ut ienfationibus ^rerum & objewtorum negle&is,

yer-

Rationis Human#* 2$

verbis philofophari & docere maluerint; cumque a fen»

fuum contemplatione incipere & in verbis definere debe-

rent; illi contra a verbis, &fi fapienter procefTum eft, in

feniuum examine defivere d). Multi quoque Juvenes bac

methodo cum obfcuritate famiiiariiatem contrahunt, ^un-

de in verbis _parum intelle&is adquieicunt, neque per ver τ ba ad ienfationes, ea, qua par cffc, diligentia quajtendas,

fe perduci patiuntur. Hinc inter eos,qni iitterati atqus

eruditi audiunt, paiTim reperinntur, quorum omnis in ver¬

bis eruditio eft: idque non folum in Grammaticis, ubi

de vocabulis agitur, ied in ils ipOs fcientiis» qua? in re¬

bus ipfis divinis & humanis veriantur. His inteliigere

nihil eft aliud, quam terminos art is five propofitiones

communiter receptas & adprobatas, memoria ample&i <?}.

Nihil vero magis menris humana? indoli & fanse ratio·

nis incrementis repugnat, quam ha?c, initio educationis jmprefla, verbalis fapienda. Infantes enim facta naturas

& artis avidiflime & facillime confiderant, Sc fine cla-

ris & exaftis obfervationibuSj omnis meditatio, verba-

Iis & imaginaria evadit. A rebus enim ieniu perceptis*

cogicationes reales oriuntur f). Deinde rerum fenfibilium

adj.un.fta, caufse, efFefta, oppofita 3c fimilia, per obfervatam analogiam, menrem cogitare faciunt de ^re ipfa, cujus

affeftiones eile intelliguntur, quarnquam ienfibus inter-

dum percipi nequeat.

§. VI.

Primus Rationis Gradus eft perceptionuw ac regulär um univerfalium confarmatio, quoties rerum ßmilitudines

i? dilfimilitudines in fenfus baud Jponte incurrunt.

Summus naturas Architeftus, adeo conftantem Sc

B 3 per-

d ) Wolfii Pfychologia Rat. §. 434. e) Cfr. Wernféls de Engomachüi

«ap. VII, /) Diderot de Γ education Publique; dans fes oeuvres T, Kp. 54

14 &e hiäole & Origint

perpeiuum in natura curfuro & ordinem confervaf, ut

iiccc individua fingulis momentis mutentur; eodem ta¬

rnen modo incipiunt, crefcunt, ilant & recedunt, acfu-

ere ab antiquioribus obfervata. Corpora coeleilia &

terreilria codem modo moventur, & a fimilibus caufTis, fi-

miies raotus accipiunt. Inter objeåa & fenfafiones, nec

non inter fenlationes ipfas, conflantes notas & relatio-

nes coraparando deprehendimus. Seniuum repetir» &

circa idem vel diverfura objeftum inter ie comparat»

perceptiones, e»dem funt, & memori» fidelitatem in«

dubiam. reddunt, In hoc flabiii naturalium rerum cur- fu & analogia, ima cum feniationum pr»teritarum cum

iequentibus aniroadverfa harrnonia, cmnis vis & ufus

experienti» fundatur. Quanti amabo! negotii föret, res quasvis figiilatim expendere, atque earum proprietates,

effe&us & viciffitudines experiri / quam nihil iciremus

de corporibus primum occurrentibus & longius remotis!

Sed analogi» du£tu iecure judicamus de rebus nunquara conipe£tis, fl modo analogiam referant cum i Iiis, qua-

rum proprietates certis experimentis ipfi cognovimus.

Hac analogia natur» iublata, pr»cedentium & infequen-

tium feniationum nulla eilet connexio, nulla fimilitudo,

null» obfervacionibus firmac» forenc conflantes vivendi

&: cogitandi regula ^, nulla fcientia, neque ratio nec ra»

tionis analogen, nnllaque iapiens aetionum dire$io Ιο¬

ί

cum haberet. Hic natur» ordo & nexus uniformis in fuis operationibus, conilantior &: m3nifeftior eil in rebus inani-

matis, _quam in animalibus; atque in brucis animantibus mi¬

nus mucabiJis, _{quam in} libere agentibus: adeoquc earum mutationum diiftcilior & minus certa eil fcientia, qu» ab

hominum libera determinatione piurimurn pendent. Qu»

eniro non uniform» modo contingunt, ied interdum hoc,

interdum alio modo copneftuntur, ea magis vel minus

probsbiiia vel du b? α judscantur. Mentis judicia C nf ma¬

gis vel minps spalta .ac certa, prout in antecedentibus,

Hationis Humana„ i f clarius auf obfcurius, perfe£lius aut minus perfe£le fen-

fit id, quöd ex datis fenlatiombus fluere potefl ac debet.

Conilat vero cogitationes efTe eo clariores, faciiiores &

certiores, quo magis ad obje&av fingularia, & (enfibus quotidiana accefiferinr; contra autem eo obicuriores, dif-

ficiliores & minus certas, quo magis perceptiones fue-

rint abitra&ee & a ienfuaiibus longius remota; liqui¬

de ^m regula? & cogitationes univerfaliffimse explicari fir*

marique debent per minus abftraclas, eo usque, donec

ad particularta deveriatur, & tum denique fua cuique

veritas ciara & fenitr indubitata conftabit. Ex quo manife-

fta fit eorum aberratio, qui univerfalibus principiis ontolo- gicis, ceu fundamento, omnium fingularium veritatem

inaedificant. ^Nam univerfale principium non agnofciiur

Verum} Γι per fingularem exiftentiam infringitur. In ^eo itaque peripiceredebemus conformitatém omnium propo- fitionum parncularium, e quarum in unum colledione ex ftrudum eil. Quo quis clarius cognoverit piures peculiares

veritates, eo firmius univerfali inde nato principio aiTentie-

tur. Sterilis omnino, obicura & inadarquata eil cognitio re-

gularum univerfalium, fine prsvia individuorum fenfione,

cum omnis veri intelledio & perceprionum coroparatio,

a rebu* fingularibus incipiat g). Sed iapiens & ädiota,

non eodem modo fen fi bus υ tu η tur, nec in nuda fenfio¬

ne, fcientia & iapientia confiilit. In eo enim rationis

uius fe exierere incipit, ut per plurium fingularium ät¬

ten tam comparationem, eorum majorem vel minorem

convenientbm animadvertamus, & ab hac perfpeda con-

formitate, cogitationes ac propofitiones magis msgisque

univerfåles formare difcamus. Quo plura fingularia di-

verfa & clare percepta, mens noftra una cogkatione conjungere & diftinguere valet, eo major eil lationis

ex*

g) Dalham de ratione re£le cogitandi §*659.·

ι6 De Indole c? Origim

cxtetifio: a t quo plures individuorum notas & cum aliis

relationes promte & reite cogitare valemus, eo major

eft rationis intenßo b ). Haec ^a perfeitioribus organis eo- rumque frequentiori in rebus diverfis ientiendis uiu, &

diligenti fenfionum noftrarum cum aliorum compara- tione, atque exercitata reflexione pendet. Quando ho¬

rn i η es in prima infantia, & feneitute decrepita, ultra re-

rum fmgularium cogitationes non adicendunt, rationis

ufu deftituti judicantur i). Quam primura vero ex no- tionibus univerfalibus rerutn menti occurrentium, vel jf jeteritas csufläs, vel futuros efteftus «Sc proprietates la¬

tentes peripicere valent, ipfis tri'büimus rationem.

Nota.

Ratio itaque ex fe; ipfa & a priori, nulla prmcipia

univerialia, nullasque regulas univerfales formnre valet k).

Iftae enicr» generaliores propofitiones, fine iingularium

clara comparatione, neque intelligi, neque ut veras ad-

mitti poilunt. Hmc nihil magis ineptum & prspofte-

runo efle potefl:, quam impugnare claras & conftantes

ienfiones, propterea quod a rationibus intelligi & ex- plicari nequeant.

§. VII.

A noflris aliorumque obfervatiojiibus i? reflexions

exercitata, ufus rationis oritur zf augetur.

Qui enim in chemia, mechanica, aftronomia vel

pfychologia, omnibus obiervationibus deftituitur, & in

jure ^natura nullas a&iones liberas alios afficientes ob-

iervavit, ille nec de rebus ipfis, ^nec de cauflarum ac ef,

fe- h) Knutzen in Logica §. §. 345. 365. i) Analyfe de la Raifonpar

Sulzer _p. pag. 416. in a£tis Reg. Acad. Beroün. pro Anno 2758· ^ ) Oeu¬

vres Philofoph. per M:r D. Hume, V. Effai ^pag. 120, 121, dans la note.

Muflehenbroekii Log. §, 145, 146. 143.

Rationis Human*. ¹⁷

feßuum vel aliarum determinationum in iis rebus con-

nexione cogitare valet, ideoque ea, qua: inhis difciplinis

traduntur, captum ejus fuperant. Sed una cum claris

obfervationibus, crefcit hominum captus & qui funt in

aliqua arte vel fcientia veriati, promtius longe & re&i-

us de ejus objeåis judicare ac ratiocinari valent, quam ti-

rones & imperiti. Quare etiam multi, qui in una fcien¬

tia funt excelientes & verfatiilimi, in alia, ob defewtum

obfervationum non magis fciunt, quam idiotas; eamque

ob cauflam de objeåis ibi occurrentibus, omni judi-

candi facultate deftituuntur. Hinc in omnibus negotiis,

belli ac pacis tempore peragendis, & in fingulis fcientiis ex«

plicandis, majorem fidem & auåoritatem habent periti,

& exercitati, quam tirones & acuti alias viri, qui talibus

peragendis & confiderandis plane funt infveti. Quamvis ve«

ro ufus rationis fine experientia locum habere nequeatj

non tarnen fola experientia ad aåum ratiocinandi fuffi-

cit. Ratio enim exigit cogitationes & regulas univerfa-

les, qu# a reflexione & memoria pendent, & propterea

rationem ingreditur exaSe percepta convenientia vel dis-

convenientia inter fubje&um in regula generali, & ea quae in obje&o praefenti obfervantur, ut praedicatum in

principio univeriali, rei obviae cum ratione tribui vel ab

ea removeri poffit. In qua comparatione quoque exerce-

tur reflexio. Ratione itaque utens,fa&a natura: cum o- mnibus circumftantiis fedulo obfervat, ut in rebus & neg¬

otiis poftmodum occurrentibus ^, cogitatione promte

combinare poiBt connexa, ut iimilia in unam, diflimilia

in diverfas clafles facile redigere poffit, atque adeo obr

fervato determinante, de latentibus & determinatis re-

rum cauiiis, effe&ibus & proprietatibus, reße & adcu-

rate itatuere iciat.

Nota

Propofitionem exemplis illuilrare & confirmare ju-

fi vet.

\

Ig De Indole & Origine

vaf. Nos & alii nobiscum, faepius ohfervarunt, omni a corpora efle fphaerica, qaorum umbra, in planum dire&e proje&a, in quolibet fitu projicienfis corporis rotunda eft.

Hic habemus obfervationes piures, inter fe coliatas & ad gcneralem cogitationem reda&as. Deinde obiervamus eclipfin lunarem, & in ea teiluris urabram rotundam

eile videmus. Hafiienus nulium pnedicaturn (enfibus latens detegimus. Sed ii reflexions infiiruta, analogiam animad-

vertinaus inter rotundam umbram teiluris, & aliorum

corporum^ qua? fphasrica fuifls certo novimusj ratio faci-

fe preeiumit, tellurein ejje corpus rotundam £T fpbcericum. Pari modo, quando intuemur poma , quibus arbor abundat

initioautumni, colligtmus, quod ^vere praeterico muitis fu«

perbieric Acribus; accedente enira reflexione ad experi-

entiam, _qua edofti ^novimus, non modo fingula poma

pcodiiile ex totidem floribus, verum etiam multos flores

decidere, nec poma omnia ad maturitatem pervenire io- lere; inde nobis aliisque harc generalis cogitatio explo-

rata fit; numerum florum verno tempore, conflantec

excedere numerum pomorum autumnali tempore exi-

ftentium; deinde facile peripicimus analogiam obferva-

üoiiis pratfentis ^{cum praten} ris, ideoque ex flatu arboris,

fenfibus obvio, ratiocinando intelbgimus, qualis fuerit tem¬

pore vernali. Similiter ii autumni initio videmus ^gem-

irias arborum, veluti piri, & gravidas a ceteris difting-

vimus; quantus fit gemmarum gravidarum numerus co-

gitando colligimus, indequc concludimus, quod futuro

vere pirus abundacura fit floribus, propterea quod com- munibus obiervationibus conftat, eam iemper fuiiTe con- nexionem inter gemmas & flores, ut hi ab illis prorum- pant, & eorum plures ab una progerminent,* unde re·

gulam vel cogitationem generalern ratio formavit, quod

numerus florum verno tempore, conilanter excedat ^nu¬

merum gemmarum gravidarum in autumno. Patet er¬

go

R ati ^o nis Η um a η *9 go ex quibusdam obiervafis in arbore ^, auturanali tem¬

pore, colligi ftutum ejusdem futurum, per generalem

connexionem inter ilatum praecedentem & infequentera,

antea fopius obfervatam, & reflexione cum pracienti ca-

fu colleftam & conjun£taro. Ratio itaque ex praefenti

obiervatione, coiiigit prsateritum atque futurum, & ex

uno coéxiftente, coéxiftentia alia concludit, quatenus con¬

nexionem infeparabilem inter pradicata praefentia, &

occulta five involuta, antea iaepius & conftanter obfer-

vavit, & obfervationis praefentis cum preeteritis fimilitu-

dinem, fimul attente peripicit l). Dum aliorum obier-

vationes repehmus, eaedem noftrre fiunf, & cum noftris

conjunguntur. Qui auri nomen & erudicorum de hoc

metallo do&rinam audiverit, fl aut oculos ipfe fuos &

manus'applicans, ad explorandum & fulgorem ejus, rela-

tivam gravitatem, & duftilicatem & folutionem in a-

qua regis ^, &c. ad ^veram auri ieniionem potefl pervenire.

Prarferea aliorum informatio nos inducere poteil ad ea citius & clarius obfervanda

quae alias mentis noftrae

aciem & meditationem diutiffime effugiflent m).

Rationis definitionein & divißonem attingit,

Ex di&is perfpicuum eile putamus, feniuum, me¬

moria; & imaginationis exercitatas operationes ^, ad ratio¬

nis vim concurrere, a quibus tarnen ratio tamquam ul-

terior cogitandi gradus diftingvitur. Ratio enim lon- gius perfpicit, & detegit ea, qu^ facultatibus inferiori-

btis nondum funt cognita & obvia. Quicunqus in a-

gendo, non rerum praefentium fenfu aut imaginationis

uniformi operatione impellitur, fed ab univerfalibus re-

gulis & diftin&e przevifis a£lionum remotioribus fe

l) C fr. Wolfii jPfychol. Rat. ^43?. 436. »«) Cfr. Watts The Strength·^

and WeaknefT, of Human Reafon pag. a6.27» Lock in Keofönablenefi

of Chriftianity. pag, 269.

§. VIII.

C 2

αο Ds Indole c? Origine)

Iis, fe ad adiones determinat, is non pailionum fed ra¬

tionis dudum iequi dicitur. Hinc Rationis analytica vis

in eo confiftere videtur, ut ex plurium diveriarum per-

ceptionum inftituta comparatione, earum conformitatem

& diicrinaina percipiat, indeque varias cogitationum ^ge-

neralium clailes, rerumque percepiarura analogias con*

ftantes formet, in quarurn contemplatione & coliatione

ulterius occupatur, & ad cogitationes magis univerfaies,

pro multitudine, varietate & claritate perceptionum fin- gularium & particuiarium, continuo afcendit. Poftquam

hrrc rationis operatio aliquo gradu le exferere coepit, al¬

tera Ratioms Syntbetica vis orifur, qua? confiflit in fa-

cultate, qua mens ex quadarn ienfui clare obvia, vel ob«

jedi fingularis vel cogitationii univerialis perceptione,

ob animadverfam cum antea perceptis analogiam, elicit ejusmodi rei praefentis praedicata, cauilas vel effeda,

quae adeo vel involuta funt vel remoca, ut immediate

obfervari nequeant. in priori operatione Ratio errat, quoties ex pauc'oribus & minus adcuratis obfervatio-

nibus, regulas generaies & perfedas anaiogias ilabiiire

audet. Pofteriori modo decipitur, quoties in propofi-

tione data, vel re ienfibus percepta, non omnia exade obiervat, _quee ad fimilitudinem cafus prarfentis cum

regulis memoriae mandatis clare perfpiciendam requirun·

tur. Quo longius in cogitatiombus abflndis progredi·

mur & a fadis atque obfervationihus recedimus, eo minor evidentia ratiocinationibns ineft, prafertim Γι nul- lo expetimento nondum confirmari poffunt, Qjuando praedicafa rerum ^, a rationibus & cauilis fimplicibus pen- dent, nulla difficultas nec erroris periculum eile poteft.

Sic certiiTimi iumus omnes lapides efle duros graves &

extenios. Sed ubi agitur de cauffis & effedibus compli-

catis, plurima funt confideranda, & diligentiil5ma atten-

tio

Rationis Humane*

do adhibenda eil »). Maxima mends capackas requiritur

ad praxin Moralem, Medicam, Militsrem, & Poikicam.

Eam autem parari deprehendimus ^quam plurimoFum e·

ventuum obiervatione, fl cum eventibus conjungatur

attenta confideratio circumftantiarum, quae ad eos pro-

ducendos plus minufve contulerunt; Γι attendatur quid,

& quam fsepe, ex tah & tali rerum combinacione fo-

leat oriri, & cur pofitis his & illis rebus occurrentibus,

tales & tal es effeftus iequi aut inhiberi foieant 0)5 qua-

rum rerum circumftantium, cum efte£flbus poffibilibus

quam celerrime comparandarum habkus, frequenti &

aufcultatione & le&ione, conjuntfa cum rerum, qus? ge-

runtur, fimilitim diligend animadverfione, comparan-

dus eil:. Qu« omnia ufum diuturnum, roemoriam fir-

maro & reflexionem exercitatam omninö poftulant. Co-

archnc rationem, genus vita? nimium flmplex, & uni-

formis agendi modus; eadem rtudia, eorundem librorum

aiTidua leåio; eorundem iermonum uiurpatioj idem cum iisdera convivflus, praeiertim cum infenoribus; idem fla¬

tus, eadem arque unica methodus. Sed ar£bflimis ple-

rumque limitibus circumlcribimr per prsjudicia autflo-

ritans, _qua? aiiorum in cogitando tantum premunt vefli-

gia. Quilibet in lis unice rebus ratione uti poteft, inqui-

bus percip endis, fenfus & reflexionem diligcnter ^exer-

cuitj & quo faciiius ea, qua? ienfu & didicir, in memo-

riam revocat, quo accuratius praefenda, qua fingula mo-

menta

obfervat, & quo plures perceptiones prsteritas

cum iis clare comparare valet, eo major ert: rationis ^gra-

dns. Hinc ab ordine in obicrvando, abrtrahendo &

meditando, rationis ufus multum pendet, fine quo an-

C 3 tea

n) Grnvelande Introd* sd Pliiloi. §. §. 575. 576. 577, Lock de la

conduit de 1' Efprit dans In recheiche de la verité. §. 13.

0) Cfr» Oratio de Praxeos medica: repurgatac certitudine a Joh. de Gorter

3729, habits.

12 Be Indole i? Ovigint

tea cogniea, difficuiter & confufe, data occafione in

mentem redeunt p), Ea, quae in antecedencibus ob-

fervationibus nuilo modo continentur, _captum & termi-

nos humante rationis excedunt, & de iis non magis ra- tiocinari poffumus, quam cscus vel in tenebris educa-

tus, de lumine & coloribus cogitare valet. In his re¬

bus Ratio dicitur cseca. Limites tarnen rationis exten- di pofiunt, per novas obiervationes, & per reveiationes

quatenus cum noftris perceptionibus & cogitandi viribus aliquam analogiam habent.

Si Ratio nititur regulis univerialibus, quae nemi¬

nem fefeilerunt, & analogia rei menti prteientis clare

fuerit obfervata, Ratio dicitur certa\ & quoties regula

non fem _per, fed plerumque tantum obtinet, vel analo¬

gia prsfentium circumftantiarum cum prseteritis obfer-

vatiombus, non fatis fuerit clara, plena & evidens; Ra¬

tio tantum probabilis dicitur, & conjeSando judicat. Por-

ro aut conlideratur Ratio prout eft in uno homine, fin¬

gul ^ar is ^, aut in omnibus bominibus, & Ratio communis

audit. Ratio in iis tantum conipirat, quieundem attigerunt

obiervationis & reflexronis gradura, quique iisdem princi- piis affenfum prcrbent. In hominibus & gentilibus, qui nul-

lam reveiationis Divintr notitiam habent, Ratio dicktir/fo reiitia; at in Cbriftianis, revelatis Divinitus cogitationi-

bus coiluftrata eft. Quando ex falfis praemiftis falfas, &

ex incertis mcertas elicit coniequentias, quas a vero &

certo abludere agnofcit; Ratio eft re&a; at Π falfas &

incerfas pro veris & indubiis habet, dicitur ^erronea. A corruptis vel mutilatis ienfationibus ^, prcejudiciis, cogi·

tationibus imaginariis, per prsecipitantiam admiftis faiiis

conclufionibus, & fpeculationibus inutilibus, Ratio cor- rumpitur & enervatur, atque in inianis & phreneticis

inf a-

ρ Sulzer loc. cit. pag. 440.

Ratienis Humana. ^2%

inJana evadit. Speciatim Ratio in iis corrupta dicitur, qui

guftum boni & mali depravaturo habent, & de proxi-

mis gratis vel ingratis ieniatiooibus unice iolliciti, re-

motiores, majores & longrores feniationes, pro nihilo

habent. Ad rationem excolendam & emendandam ne-

ceile eft, ut veri ac re&i amore ac dele&atione implea-

mur, & ut viribus corporis & animi, attentioneque con-

cefia, in rebus utilibus impigre utarnur, pFecibus vigi-

lantiam adjungamus, ne focordia nofira, a nobis adju-

vandis DEus omnipotens defiftaf. Quam ineuntes vi-

am, ea qua? facer codex copulat, nunquam feparabimus,

memores a Gratia naturam non evefti ied perfici, non

defixui ied emendari* & Dei iliuminatione Rationis vira

non obrundi, Ted acui & extendi; a&ivitatem denique

& diligentiarn noftram in meditando & agendo non ex·

Ring vi, ied excitari, augeri, atque ad objeda dignifli-

ma nobisque ialuberrima clememiffime dirigi. Unde

in Summum Numen redundat

/Et ev η a Laus & Gloria.

0 · quam contemta res eß homo, mß fupra humana fe

er exer it. Seneca.·

# Φ

ι TILL HERR CALÉN,

£)et båttre år med alfvar tåfla,

Att fundt förnuft ocb tankflnt få:

An med defs nauin och urfprung åfla \ Och dock ifrån defs ftyrjel gå.

Nog många blott om griller drömma;

—

Men fjålens råtta bruk förglömma,

Och inbiüfkt emot fanning flå.

Bet verk, Min Bror} du dju^fint fkrifvit,

Om mogen inflgt vittne bår,

Och jufl den fatts, du dar i drifvit,'}

Bevifar, du förnuftig år.

Ach! måtte du den åran finna,

Som råtta lår doms -Hjeltar vinna,

Ja alt, hvad Du, Min V ån begår! !

Andr. Palmgren.

Oftr. Gothus,