DK PRINCIPIIS RELIGIONIS CHRISTIANÆ
DISSERTATIO THEOLOGICACUJUS PARTEM PRIOREM
EX S PE C IA L I S A C R Æ R E G IÆ M A JESTA TIS GRATIA V E N I A M A X . V E N E R . F A C U L T . T H E O L . U P S A L .
PUBLICÆ CENSURÆ SUBMITTIT
LAURENTIUS ANTONIUS ANJOU
FB . MAG. 88. TBKOL. LICENT. ET DESIGN. DOCTOR.
V»
RESPONDENTS
JACOBO THEODORO HAGBERG
D P I . HOSL.
IN AUDITOR. GUSTAT. DIE I MARTII MDCCCXLT.
B. A . H . 8 .
DE PRINCIPIIS RELIGIONIS CIIRISTIANÆ.
Principia religionis christianæ sunt eæ veritates, q u æ in omni religionis p a rte ea praerogativa g a u d e n t, ut ubique cum iis convenientia quaeratu r, ut ipsa religio non
sit nisi eorum exa cta informatio. Dum fidei praesidiis sanctissimae m u n iu n t u r, hoc
primum modo e xsistunt, ut in verbo insint Dei revelato. Quod ipsum igitur prim a rium est religionis christianæ principium , in scrip tura illa, quam ob divinam origi nem et venerationem inde debitam prae ceteris sacram habemus, quum verbum Dei contineat, contineri religionis principia, per fidem et morum sanctitatem hominum
christianorum in religionis veritatem formata. Tum vero alia patet ista principia
perquirendi via, ubi in semetipsam inquirens fides, quid praecipuum et maxime te nendum , quid in spirituali vita velut maxime vitale sit erue re c o n a tu r j cujus in e x positione semetipsam quodammodo adumbrat.
Ubi vero tamquam in apertiora liberalioris studii loca pro trah itu r e a , quae de principiis religionis christianæ moveri solet, quaestio, latissime diffunditur, ct amplio rem requirit tractationem. Tres videntur esse hujus rei p artes, quarum nulla, ut satis explicetur r e s , desiderari potest. Prima quaerat, o p o r te t , ea principia, q u æ religio nis in genere sunt, et christianæ ig itur cum ce te ris , quæ humanum genus numini divino d ev in x e ru n t, com m unia: unde fit, ut in his duobus v e rs e tu r, tu m in philo sophica religionis disquisitione, ut quid sit inveniatur, tum in historica pervestiga tione earum r e r u m , quibus semper et ubique, quantum Deo deberi sibi visa e s t ,
testificata est excultior humanitas. Neque enim , quantumlibet de divina religionis
christianæ origine nobis sit persuasum, hoc tamen in mentem venire po test, adeo nova facta esse o m n ia , ut nulla restarent humanitatis vestigiaj q u æ , si u m q u a m , in
sacris conspicere licebit. Altera vero p ars, quæ nam christianam efficiant religionem
principia perquirat: erit igitur et positiva et critica, quæ horum origines et indo lem p ro p o n at, et apologetica, q u æ , ne falsa et erronea in tre n t praecavens, justam
exigat et veram religionis rationem. Tertia denique accedat, q u æ , apologetica si
mul et historica, haec eadem principia ecclesiam ita pervasisse et penetrasse m on s t r e t , ut omnia ejusdem m o num e nta , quanto studio et vigore singulis aetatibus in valuerint, te s le n tu r, maxime autem primis, quorum magisterio nos, ut de praesenti rerum statu rectum judicium justamque feramus aestimationem, nullum sane novi mus praestantius.
a-molitionis parum consideratae incurram us. Animum tamen a re gravissima a v e rte re non potuim us, et quæ a studiis theologicis adeo non abesse q u e a t , ut sine hac nulla
fere sint. Hoc autem modo instituemus tra c ta tu m n o s tru m , ut prim am illam p a r
tem fere relinquentes, praeterquam quod quae illuc pertinent obiter in disserendo attingere necesse fuerit, tertiam vero item seponentes, nisi quod levem ejusdem a d u m b ra tio n e m , vel p artieu la tim , ubi res desideret, vel continuam in fine o p e ris , ad d a m u s, in secunda diutius im m orem ur: inde etiam , ut hoc facerem us, m o ti, quod ex h a c , quid de universa religionis et theologiae christianae re se ntia m us, m axim e eluceat. — Ne vero in hac ipsa expeclationem legentium fallere v id eam u r, hoc etiam praefandum e s t , nos heic, ne nimis exspatietur opusculum, neque ut omnia co m p le c ta m u r, neque ut systemalice p roponantur eligenda, c u r a re , sed quae maximi pro
tem pore momenti esse v id e an tu r, strictim attingere. Quod nobis vitio vertendum
esse non pu ta m u s, declarantibus, nos in confessione ecclesiae totos acquiescere, a qua animum sevocare non valuerunt adversariorum arg u m e n ta , quam ut hoc face r e n t , q uantum intelligimus, leviora.
U t a definitione religionis o r d ia m u r, nos iis adstipula m ur, qui religionem po n u n t esse certu m et definitum modum Deum cognoscendi et colendi, sive objective trad ita m religionem et institutam spectaveris, et mentis habitum fo rm a n te m , sive formam mentis inde factam , habitum illum form atum , quem subjectivae religionis nomine insigniunt. Qua definitione accurate exacta praestantiorem non novim us, q u æ
claritatis et veritatis vim afferat majorem. Neque enim incertam vocabuli etymo
logiam ducem sequi possumus, quum nimis vagam rei notionem p o n a t, neque in stu diis doctorum v iro ru m , in veriori psychologice et philosophice exquirenda adhibitis, ce rtu m quid et probatum invenire c o n tig it, nisi quod in hoc id e m , a nobis supra po situm , recurrat.
Si vero intus hominem religionis principium quaerimus, hoc v id e tu r pro certo s t a r e , quod in animo humano ita insit, ut inde abesse n eq u e a t, id numini divino esse prop in q u u m , neque alterum allero propinquius, nisi cujusdam facultatis praero gativ am ostendere valeas: sic enim religionis esset subjectivum principium , quod animi principium esset. Q uum vero in intellectu et voluntate necessaria insit animi n a t u r a , u traque Deo devincitur: cognitione intellectus, voluntas cultu: sui enim prin cipii reminiscentia et desiderio te n etu r animus o b strictus, et intellectus vi et volun tatis aequaliter incensa.
Qvod vero d ic u n t, religione ita proxim e affici an im u m , ut Deo sese devinctos sive a Deo se dependere homines s e n tia n t, quod communis esset humani generis re
ligio, id , si ad veritatem ex ig itu r, parum a supra dictis recedit. Nam in sensu et
esse intellectus quandam Deum cognoscentis vim et voluntatis Deum co le n tis, faten dum est: alias enim non restabit nisi vaga quaedam bruti animalis em o tio , q uæ ut
inhum ana, sic non religiosa. F in gitur velut informis quaedam religionis m a teria ,
hæc nonnisi conscia. Deest autem conscie ntia , ubi non m ovetur c t exseritur vis in- telligendi et volendi.
Omnia quidem a Deo dependent. Religiosus vero non e s t , nisi qui sc ia t,
qu an tu m Deo debeat, et inde debitam venerationem ei referat.
Unde vero exsistat religio, quaeritur. Hoc quidem religio ipsa p o n it, a Deo
communicari. Ut simul r e q u iru n tu r cognitio Dei et cultus, sic cum his po n itu r,
vinculo quodam Deo adstrictos teneri homines. Neque umquam fieri potest, ut alia
ratione, nisi sola sua fide, veritatem in iis, q uæ ad religionem p e r ti n e n t, teneri
adm ittat religio. Quae autem summa sunt et prsestantissima in ipsa ita inesse, ut
aliunde quaerere non opus sit.
Quae autem m ovetur Iis, ut d ijudice tur, utrum in sola religione cognoscatur Deus, an aliter et aliunde sit ejus cognitio, hanc minime adm ittit religio, praeter
semetipsam nihil habens, quod veritatem adferret aut majorem aut aequalem. Quae
enim summa veritas esset, suam faceret. Esse autem diversas sive, si venia verbo
sit, cognitiones, sive cognoscendi vias ad eumdem finem apertas adm ittere non licet, nisi-alteram v e r a m , alteram falsam habeam us, vel, quod idem fere valet, alteram altera clariorem et veriorem. Nam si alia esset Deum cognoscendi via fide religiosa ce rtio r, quis hanc non de s e re ret, ut certiorem illam sequeretur viam ? Aut enim omnino tolletur religio, aut iis, q u æ ce rtiora v id ean tu r, fidem habebit. — Relativa vero illa, in diverso perfectionis g r a d u posita, diversitas et ipsa religionem to lle t,
ubi de gradu summo excnltius ingenium eam removerit. Quis enim Deum colat,
q uem non vere sciat esse colendum ? Quis v e ro , si clario r alicubi oriatur veritatis lu x , eam non q u æ r a t , et cultum Dei aut secundum eam non r e fo rm e t, aut omnem omnino non d es erat, si veritas Deum non esse colendum d oce at? — Si vero sy m - bolica tantu m m odo sta tu itu r religionis r atio , haec ipsa aut in naturae quadam hu manae necessitate inest, aut apud homines minus excultos in locum veritatis substi t u it u r: hoc si v alet, religionem deserent veritatis capaces; si vero illud, veritatem habebit in necessitate; qui vero symbolicam inspexerint rationem , religionis et nomen et rem abjudicabunt symbolicæ repræ sentationi, ipsam in v eritate, q u æ in symboli- cismum istum a digitur, salvam tenente s, in symbolis, si vere symbola sin t, vere e x pressam.
Religio igitur au t non e s t, a u t , si e s t, summa sibi veritate videtur g au d e re:
nihil novit semetipsa verius. E x tran e am ergo disquisitionem r e n u i t , quum non ha
beat quod e x tra positum ipsa melius veritatem ostendere valeat.
Certa illa et indubitata ratio, qua ita gaudet religio, ut ea ca rere n e q u e at, in
eo ine st, q u o d , q u æ in religione co n tin en tu r, fid e teneantur. Confidere Deo reli
gioni adeo propriu m e s t, ut sine fide nulla sit religio.
Fide et co gnoscitur D eus, et colitur. Inest subjectiva in fide religionis ratio,
quae cognitionem Dei et cultum unitatis vinculo c o e rc e t , et m utuam utriusquc et necessariam efficit convenientiam , qua fit, ut in utraque re religio aeque insit, adeo a t nec pie co g n o s ca tu r, nisi quod pie c o l a tu r , nec pie co latu r, nisi quod pie
co-Est fides, psychologice specfata, certa et indubitata rei praesentissimae ratio. Fides neque incerti e s t, nec dubitantis: neque enim vagae opinioni fidem habere possumus, nec quod quaeritur adest. Neque id, cui fides habetur, nostrum scire et velle est: fides enim non ei h a b e tu r, quod nostrum est, sed quod alienum; objecti- vam requirit rationem. Quod ut omnino in religione et moralitate tenetur, sic ne scio an ulla demonstratione eg eat, an ullam admittat. Si quis dixerit, se suae ipsius scienliæ et voluntati, vel pertinaci vel scientiae conformi, fidem habere, object ivi— tatem utriusque rei ponit. — Neque ipsius cognitionis vel scientiae quidam gradus existimanda est fides: neque enim disquirendi initium a fide capitur, nec finem ex p ectat illa, quum ipsa sui certa nullam desideret disquisitionem : adest vero præler factam et consummatam dialecticam disputationem. — Ubi vero ingenii humani acu mine exploratur veritas, si in ipsa veritatis conscientia res inesse ponatur, scientia tollitur fides; si justa tantummodo et vera rei objeclivae ratio exploratione exacta esse p o n a tu r, scientia quidem sustentat fidem, quantum vero scienliâ occupatur res, tantu m fide decedit.
Fidem rei habentes, ei acquiescimus, non in eam movemur. Requiritur forsan motus quidam animi, sive vis illa sit intellectus dialectica et ratiocinativa sive asce- tica voluntatis, ut removeantur impedimenta, quæ obstent, quominus hanc rem fide com prehendam us, vel ut clarior eluceat ejusdem praestantia; sed fidem certam et in dubitata m non pariunt. Certitudinis igitur ratio non subjectiva est, in ipsa re quae
renda est. Quæ autem non animo movetur et velut attrah itur, sed potius ipsa ani
m um m o v e t, ipsa sua praesentia commendari necesse est. Objicitur animo res prae- sentissima, quæ hoc ipso, ob naturalem quandam propinquitatem , de se dubitari non patitur.
Fides religiosa Deum ponit præsentissimum, attamen extra et supra nos posi
tum. Summ um et optimum habetur divinum numen, longe supra fragilitatem hu
manam evectum. Nihil majus haberi potest: sic enim veritatis firmissimae expers
religio sibi videretur. Homine autem majus esse et praeclarius numen creditur: in fide Dei, hoc maxime abstractum ponitur, esse summum quoddam , quod igitur omnis perfectionis exemplar exsistit: quare in theologia quaeratur ultima, necesse e s t , perfectionis humanae attingendae ratio. A religione igitur numquam abesse po
test p ie ta s, in qua homines et praestantiam venerantur divinam, et communionem
desiderant. Unde Platonis illud, "opoicoctig &eco xaza dvvazov", subjectivae religio
nis veram exprimit effigiem.
Tenent in religione mutuam rationem, certam et determ inatam , cognitio et cultus. Dum in tegra remanet conjunctio, fides religiosa salva est. Utramque tamen partem modum mutuae rationis excedere posse, apparet. Offendit scilicet hoc ipsum, quod religio, quantumcum que homines ad Deum appropinquare patiatur, in limine tam en sedis divinae gradum sistere videatur, ne intre t, tamquam sancto quodam
horrore prohibita. Est quidem im m oderatius, si placet, in hominum natura deside
riu m , vinculorum impatiens; his itaque solutis in intimos divinitatis recessus insilire
eo magis Deo se fore propiores, quare in tenebras mysticismi et ascetismi et irra
tionalis cultus immerguntur. Alii autem liberius inquirendo Deum quaerunt, facem
scientiae praeferentes, in primis rerum principiis promendis et e ratione evolvendis studiosi, in ipsa veritate rationis se Deum habere, vel saltem ei propiores futuros,
existimantes. Utrumque religionem tollit, cognitionem Dei illud, hoc cultum: desi
nit religio, ubi nihil e s t, nisi Deus.
Absolutam posuimus rei rationem , quae religioni aliam non concedat dignita t e m , nisi quod a semelipsa ad veriorem sortem homines adducat, ubi humanitate d e tra cta in Deo immanere licebit. Quod fide habitum proxime a pantheismo abest. Falsis enim , si ita se res h abeat, imaginibus deluduntur, qui aliquid praeter Deum
esse putent. Omnia enim necessitate ferri fatendum est. Si vero ita in Deum
r e v e rtu n tur homines, ut istum reditum etiam effugere liceat, si igitur relinquitur li b ertatis quidam velut locus, difficile sane intellectu est, quomodo hoc fieri possit, nisi aut ponatur dualismus, a ratione ipsa minus probatus, aut cui a Deo recedere liberum fuit, ei etiam ad Deum accedere liberum esse habeatur. Ex hoc autem concesso se quitur, ut etiamsi non s it, quod divino arbitrio subjectum non sit, atta men sit, quod divinitatis natura ipsum non gaudeat. Divinum autem fieri, quod divinum non est, dubito an alio modo adm ittere liceat, quam si ponatur, Deum non esse, sed ipsum in rerum explicatione fieri, sive, suae ipsius habere in rerum na tura naturae explicationem. Quod quidem in positionem absolutae necessitatis recur
rit. Quantae vero o riu n tu r difficultates, ubi de mali natura quaeritur, quam longe
distet christiani hominis peceatorum conscientia a consolatione, e necessitate mali ha u s ta, non est quod moneamus.
Hoc autem ipsum, Deum in rerum explicatione ita fieri, ut antea non esset, omnibus numeris absolutus et perfectus, nulla patitur religio. Nihil enim haberet, cui confideret, nisi abstractam evolutionis necessitatem. Si vero mentem summam et aeternam proposueris, evolutionis rectricem , ipsam autem præter vitae morumque instituta etc. non realem, in idololatriam et polytheismum detrahetur religio : ”magnus e r it Apollo”, quicumque ea, quae divinissima habentur, optime expresserit. Heroica virtus divina habebitur; erit diversus, pro diverso temporum genio, geniorum cul
tus. Nec facile in hoc subsistet animus excultior, sed in eo studebit, ut t o n a v
complecti possit, vel attingere saltem, diversos illos, qui huc usque lentati sunt, re tentans e polylheismo exitus. Quaeretur Deus, qui menti humanae consciae melius respondeat.
Ubi vero scientia ex s tat, quæ religioni adversatur, modum cultus excedens, hoc duplici modo fit. Aut enim a principiis exorditur, quae nullum omnino numini divino locum relinquant, quæ religionem igitur omnino tollant, aut ab iis, q u æ , di vinam admittentia naturam et religionem, formas tamen religionis, quæ adsint, d isru m p a n t, ut quæ novo lumini recipiendo non sufficiant, vel errori ab ipso limine
nimis faveant. A se invicem tamen non adeo dispares videntur hæ rationes, quum
vix ulla scientia se atheismi reum fateatur, sed hujusmodi accusatio aut a parte religionis specialis infestatae instituatur, aut ob caussam absoluti principii, quid
spe-nis stu d ia , haud immerito q u id e m , at præcipitatius t a m e n , infligatur. A theismum
autem cum pantHeismo non eundem facimus: ille maxime ad vitam pe r ti n e t, hic
ad scientiam. Cujuscumque autem generis sit scientia, hoc tamen ce rte c o n s ta t ,
nullam umquam exstitisse e religione solutiorem, cujus primordia sinu suo non fo
verit religio, ingenii excolendi et mater et n u tr ix : complexu autem m aterno d is t ra
ctam progeniem novam quaesiisse sortem. Quae cum ita sint irreligiosa esse abso
lut re scientiae initia necesse est. Incipit enim a negatione fidei, quum nova p onit
veritatis principia. Quomodo r e v e rta tu r in fidem, an omnino talis conversio e x
spectanda vel postulanda s it , hoc quaeritur, in hoc dubii haerent animi.
Ut nostrum obiter in hac re feramus judicium , hoc prim um constat, esse sci
entiae sanctitatem quandam et sui reve rentiam , dummodo ne alienis consiliis in ser
vire cogatu r. Neque enim abesse ab iis po test, q u æ summa veritas h a b e n tu r, in
quibus vitae lucem, spem et salutem homines ponunt. Esse igitur quandam scientiae
religionem non dubitam us, in animo hominis philosophi reconditam , esse c u l t u m ,
in ista veneratione, et in vita scientiae probe conformata virtutisque studiosa posi
tu m. Quapropte r differentiam religionis, proprie sic dictae, et philosophiae in eo
non quaerimus, quod hæc omnem religiositatem necessario exuerit. ” Nemo autem
deorum philosophatur u m q u am , vel cupit sapiens fieri:” humanum autem illud stu
dium in objectivam religionem reverti credim us, ubi ipso major exhibeatur Deus.
Scientia, quae religionem t a n g i t , sive illa physiologica e s t , sive an th ro p o lo -
g ic a, sive theologica, q u æ triplex ejus ratio constat, quum aut de origine et n a t u ra
mundi d isp u tetu r, aut de hominis n a t u r a , aut denique de divina, dum eadem ser
vantur principia, quorum summa in religione inest, amplificat religionem, et opibus
excultioris ingenii d i t a t , unde et cognitioni et cultui majus, experiendo et diale
ctice disserendo ratiocin andoque, lumen acquiritur. In usum suum vertit religio, e t
velut expansiva quadam vi com plec titur, et sua ipsius sanctitate obsignat. Adeo
non de majestate divina aliquid d e tra h e re scientia p o te s t, ut potius illa in majus
ev e h a t u r, quo magis diffundatur scienliæ lum en, et novæ divinas laudes celebrandi
m ateriæ afferantur, quo perspectior hominis rerum que n a t u ra , quo illustratior di
v in a , ut ubique Deum proxim e adesse, maxime autem menti inesse discatur, m en te
concipiatur.
Herum divinarum scientia non potest esse, cujus principia a principiis, q u æ
in v alu eru n t, religionis omnino aliena essent. Quod e natura mentis humanae e lu cet,
et ipsa scientiæ n a tu ra ; hæc enim , quum in eo maxime inest, quod m e n te m e x
plicet, ab illa deviare non potest. Religio autem est ejusdem mentis implicitio r,
si scientiam ducem sequaris, forma. U tu t vero res p ro p o n a tu r, una ea dem que ta
men utriusque velut radix remanet. A ddatur specialior quaedam divina revelatio:
sic novus ap erietur et religionis et scientiæ fons. Quod si ita e s t , religioni, e cujus
sinu em icat, scientia favebit a u t, nisi nimis absurdum hoc dictum v id ea tu r , infesta
erit. Si illud, amplificabit: si vero hoc, destruet. Inest vero in religionis theolo
gia vel dualismus, vel pantheis mus, vel monotheismus: polytheismum au tem minus
n em fugit. Hunc etiam quaerit sc ie n tia, m axim e, ut id faciat, a religione instigata et velut m am id ucta, q uam vis, ni fallimur, suae originis non adeo im m em or, ut non religionis avitæ philosophandum tenacissima sit.
Exemplo heie uti liceat antiq uorum Graecorum, quibus maxim e d e b e tu r , quae ad nostram usque aetatem v ig e t, scientia. Jonici, quos appellant, philosophi, apud quos philosophandi in itia, in hoc m axim e incum bebant, ut rerum principia cogno scerent. Quod quum alii aliter tentassent, cosmogoniis Hesiodi aliorum que, ut v id e tu r , p rim u m moti, donec mentem primam caussam esse d o c e re t, ”sobrius inter ineptius d e lirantes” Anaxagoras, vulnera populari religioni inflicta sunt gravissima. Q uantum de trim e n ti illa ce p erit, quam vero moleste tule rit, te s ta n tu r, quae C i c e ro * ) aliique de P ro ta g o ra n a r r a n t, qui in principio libri sui posuisset, de divis, neque ut sint, neque ut non s i n t , se habere dic ere, Atheniensium vero jussu ab urbe agroque ex term in a tu s
e s s e t, librique combusti. Vides scientia? religionisque disruptam soc ietate m , hujus-
que de semetipsa anxietatem. Historiam non conscribim us, neque e s t , qnod motus
impetusque ingeniorum , theologiam naturalem disquisitam, p r o b a ta m , infestatam, m ysteriorum quaesita refugia, poetarum praeclarissimorum stu d ia, ut divinum serva ren t re ru m m o deram en, rectique conscie ntiam , manifestas autem depellerent super
stitionis ineptias, repetamus. Timaeus exstitit Platonis, obscurus ille q u ide m , s e d ,
q u u m acerrimus numinis divini defensor v id e retu r in universa de natura scientia, apud omnem post ilium Graecam antiquitatem religionis studiosam reverentissime habitus.
Deos e philosophia expulisse physicos, retulisse Platonem constat. Polytheismi
erro re s non excussi q u id e m , sed in rationem subtiliorem traducti. Multa subtiliter
et praeclare de divina reru m q u e n atu ra disputavit P la to , et animi pietate ingeniique
vi instinctus, et domi forisque, q u æ præstantissima inveniret, colligens. Unicum
esse v e r i , boni pulchrique fo n tem , providentia divina m undum re g i, et ipsum bo num fac tu m , quoniam Deo bono nulla esset invidia, sed omnia sui simillima fore
vellet: malum autem ab hoc rerum ordine abesse non posse**). D eorum tamen re
verentiam non sustulit, sed avita usus est pietate. Unde factum es t, ob limatiorem
philosophicam aestimationem, ut juxta popularem religionem, q uæ in multitudine sub
s ti tit, esset cjuoddam monotheismi s tu d i u m , t o iïtto v quærens. Hoc scientiae debe
batur, illa fidei: unitatis enim divinæ nullus, nisi in mentis cogitatione, cultus. Nec tam Deus quidam summus habitus e s t , quam potius re ru m intellectualium summ a: remansit pietati olympus petendus.
Post Platonem, et in ultima priscæ c u ltu ræ tempora, invaluerunt Sto ici, q u i, qu u m polytheismum s e rv a re n t, hoc maxime videntur adjecisse s. reformavisse, quod f a tu m , quod obscurum in polytheistica religione post deos re c o n d itu r, propius a d voca rent ct repraesentarent, et E p icu rei, q u i, deos ab operositate gubernationis m undi seponentes, eosdem tam en artis sem per gaudendi exemplaria posuerunt imi tanda.
Aristoteles a u tem , quum in entelechiis rerum poneret summ am veritatem , hasce vero ita menti trib u e re t, ut sine iis ipsa non esset, perfectissimam visus est s c ien ti» com parare praesentiam veritatis. Inesse enim ita rebus divinam d ig n it a te m , ut ob c o n scientiam revera essent: et summ am perfectionem praeter entelechias non esse. C hri stiani quidem auc tores, quorum plurimum in te re rat, u t , quid sensissent de rebus gravissimis veteres philosophi, e r u e r e n t , eam ejus tra d u n t se ntentiam , q u o d , reru m universarum p a t re , qui summus vocatur, non co gnito, animam esse eum mundi putave rit*). Minus tamen placuisse videtur peripatetica philosophia, sive quod sui principii parum m emor esset, sive ad vulgarem intelligentiam non satis accom m odaretur, sive quod animis religionem ardentissime sitientibus non satisfaceret. Quod ultimum haud parum co n tu lit, ut minus valeret solitaria philosophiae vis, q uæ omnem vid ebatu r pati divinam natura m a rebus et philosophantis mente absorbe ri, ut non r e s t a r e t , nisi post explicitam conscientiam obscuritas vel immanens in rerum formis divinitas.
Jure an injuste ita aestimatum fuerit, non quaerimus. Multa autem te stantur, ita
Neo-Platonicis visum fuisse, in quibus summum fastigium attigit Græ ca philosophia, qui Aristotelica permulta in suam rem v e rte ru n t , sed tamen, ne infra g radum sum mae et a rebus exsolutae divinitatis subsisteretur, cavere voluerunt. Q u a re Proclus, eorum facile prin ceps, se eos m ira ri, a i t , qui lotum perfectionis fontem sibi non vin d ic aru n t, inter quos esse, qui ad entelechias d e fe rre n tu r; quorum illud ta ntum se
p ro b a re, quod et ipsi perfectum ’Vco xrjç avpoxyg iiôsi, GVfinXexovGi.” Ignorare
autem eos perfectionem a subjectis separabilem , et simulacra vere perfectorum susci
p e r e , et circa ista versari. Eorum d o g m a , qui intellectuale regnum in ipsis e n ti
bus ad m itte re n t, ipsam vero ineffabilem Unius excellentiam, et essentiam ex uni
versis excedentem, non re v e re re n tu r, mQinaTtjTixrjg ctvamnkijçcoG&cu xaiporofiiag,
æstimavit **).
Ut theologiam avitam vindicare voluerunt philosophi isti, multos deorum pro cessus et reditus docentes, dialectica vero subtilitate sollerter usi, sic cum religione populari hoc com m une h ab u e ru n t, quod tam late expandi et explicari vitam divi nam d o ce ren t, ut in universitate rerum numen præsens colere et adorare homines possent. Absurdum esse, dicit Plotinus, homines asserere sibi licere intelligibile at tin g e re, at vero in sole non esse potentiam a passione longe rem otiore m , neque ha bere sapientiam præ stantiorem quam nos, qui nuper nati sum us, et innumeris fal
laciis impedimur assequi veritatem. Neque enim decere animam d u n ta x a t nostram
immortalem divinamque asserere vel ignavissimorum hom in um , to tu m vero coelnra stellasque vita? im m ortalitate c a r e r e , cum ex rebus longe pulchrioribus purioribus-
que constent etc.* * * ) Nec tamen ingenia f u g it, si c laritatem , si co n s ta n tia m , si
pulchritudinem a d m ir a r e n tu r , quanto his pulchrior et præ clarior et potentior esset
* ) V i d e e. g. C l e m e n t i s A l e x . P r o t r e p t . c. 5 §. 6 0 (ed. K l o t z . )
I n T h e o l o g i a m P l a t o n i s L . 4 . c. 1G. !.. 2 . c. 4 . ( e d . I l a i n b . 1 0 1 8 ) . I I u c faciunt e t d ic ta in L i b r o d e p r o v i d e n t . et f a t o c. 2 4 (e d . C o u s in .) ” C r e d i d i s t i A r i s t o t e l i q u id e m , usqu» a d i n te lle c tu a le m o p e r a t i o n e m s u r s u m d u c e n t i , u l t r a b an c a u t e m ni h il i n s i n u a n t i . ”
ipse conditor atque artifex eorum deus” *). Ob hoc enim ipsum in uno substiterunt r e r u m principio, quod tam en ut «attingeremus, sedanda esset omnis nostra actio et
motio. ” Est enim ipsa deorum fides, quæ ineffabililer cum ipso bono unit et uni
versa deorum et daemonum g e n e r a , et beatas (ivâaiftoi'aç') animas. Neque enim fiv-
ôTixtaç, neque ctttXcoc, oportet bonum inquirere , sed nos ipsos divinae luci trad e n t e s , et oculos claudentes, ita dem um in ignota et occulta ipsorum entium unitate collocari. Hoc enim fidei genus antiquius est gnostica actione” **). Yelut per longa intervalla ab hominum vita abest primus d eu s , non attin g e n d u s, nisi eo animi stu d i o , quod interjacentia removere vel transcendere non pigeat 5 sola tamen quiete in v e n ire licet illud p rim u m , 'o m n i silentio taciturnius et omni essentia ignotius” ***). In summa q uæ renda adegit ingenii c u l tu r a , nec religionem superare potuit. E ra t revera philosophia Græ ca religionis G ræ cæ scientia: iisdem favebat principiis, unde factum e s t, ut ad aras antiquorum deorum refugerent animi religiosiores. R e- diit c u ltu s, seu potius rem ansit, idem q u id e m , quam quam a pristino longe mutatus. E idem Jovi sacrificaverunt Agamemnon et Julianus, iisdem faventes religionis prin cipiis, sed, ut imperio longe dispares, sic ingenii cultura toto fere excultioris priscae humanitatis coelo distantes.
Subegit istam et religionem et scientiam m onotheism us, cujus lucis o rtum in
antiquissimis temporibus quaerimus. Deum adorat u n ic um , supra omnia e v e c tu m ,
r e r u m creato rem et gubernatorem . Eadem vero est religio, ubi eadem remanent
principia. Q u a re , si placet, alia proponi potest com paratio: scilicet, eumdem Deum coluisse et A braham um , et piissimum quem que christianum hominem.
Divinitus autem traditu m fuit primarium illud religionis verae, ipsa enim ma jor nulla cogitari p o te st, principium homini, familiae, populo, antequam in com m u n e generis humani bonum cedere posset. Quam v ero , semel in d itu m , neque ex stingui p otuerit, nec facile te n eri, te sta n tu r fata populi Judaici, q u i, a cultu sum mi Dei seductus et duriora perpessus, num quam oblivisci p o tu it, ob desertam ve
rita te m irruere m ala, et nullam m iseriarum , nisi reve rsis, levamentum fore. Mira
sane et augusta em inet historia populi, et quae summ am vim afferat conscientiae, animis antiquitus infixae-^), segregatu m se a celeris populis, ut Deo ejusque co n siliis proxime inse rvire nt, devovisse autem Deo quaecumque ipsis blanda et naturalia v i d e r e n t u r , u t , nisi eo auspice et d u c e , nihil propriu m hab e ren t, nihil sperarent. H«æc ipsa devotio pertinacissimae institutorum fidei viloeque conservationis caussa. E adem etiam conscia , quæ ipsis maxime popularia es sen t, ea verissime humana
esse, et sua sacra petituros omnes populos. Q uæ conscientia , divinitus ipsa san
* ) V e r b i s u t i m u r L a c t a n t i i , I n s t i t . E pit. c. 2G . ( e d . G c r s d o r f . ) ♦ * ) P r o c l i in the ol. P l . L . I. c. 2«î. ***) L . c. L . 2 . c. I I . G n o s t i c i s m o c h r i s t i a n o c o g n a t a m v id e s d o c t r i n a m , m a x im e A a l e n - t i n i a n o r u m , q u o - u m ” f r e q u e n ti s s i i n u m p l a n e apuct h æ r e t i c o s c o l l e g i u m . ” ( T e r t u l l i a n i A d v . V a - le n t i n i a n o s . C f r . I r c n æ u m A d v . h æ r e t i c o s . ) L o c u m e P r o c l o n u p e r r i m e c i t a t u m m i re r e f e r t A u g u s t i n i q u i d a m in C o n f e s s i o n i b u s , q u i i n s c r i b i » o le t: c o l l o q u i u m A u g . e u m m a t r e . — P y t l i a - o r æ o r u m n u l l a m a n obi s f a c t a m m e n t i o n e m e s s e , n e m in e m o f fe n d e t i n b i s r e b u s v e r s a t u m .
cita* ), etiamsi male interdum intellecta, effecit, u t longe lateque eorum ex s is te re n t, verae religionis propagandae caussa, missiones ( lo tu s quidem populus divinitus insti t u t a , ob hanc r e m , missio), nulla vi praesenti, nisi veritatis solius, confidentes, ef fecit, u t armis victi ipsi victoribus leges d are n t* * ). — In fatis populi Judaici, u sque ad ecclesiam christianam fu n d ata m , totius generis humani historiam velut in ca rd in e suo v e r ti , nemini non apparet.
Eadem v e r o , quae in veteri ecclesia Judaica v alu eru n t, principia a religione veteris testamenti velut haereditate accepit christiana, in qua ea luce sunt d o n ata et veritate firmata, u t in suos am plexus ecclesia omnes te rra ru m gentes vocaverit, prae
stantius et clarius agnituras lu m e n , omnem vitam suo splendore collustrans. Ut
vero in primo suo et summo principio, unicum esse D e u m , et supra omnia ita eve c t u m , ut nihil, nisi ipse, divinum s it , nec silentio taciturniorem illum et essentia ig n o tu m , sed qui sui verissimam im pertitur notitiam , sic hoc ipso, uno velut saltu, omnia tran sc en d it, et ea expansiva gaudet vi et m ajestate, ut nihil eam su p e rare
possit vel ei extrinsecus addi. Illud enim majestati a d v e rsa tu r, hoc ita unitati, u t ,
«i a d m itte re tu r , divinum esse p ræ te r Deum fatendum esset.
Perfici autem posse, concedendum e s t, religionem a primordiis suis p ro g re d ien tem et evolutam , donec veritatis fastigium attigerit. Perficitur non ita veritas, quasi ipsa perfectionis indiga esset, sed u t ingenium humanum est veritatis percipiendae
capax. Quod duplici ratione considerare licet. F uerunt enim primo removenda ea
obstacula, quae omnem humanam n aturam a rc u e ru n t, quominus veritatem divinam perspicere posset. Communicat D eu s, sui notitiae minime invidus, quae percipi pos s u n t: com municat vero hominibus, qui ea virtute ceteris praestent, ut veritatis ex
plicationes et ipsi percipere et aliis trad ere valeant. In q u a re inspirationis, q u am
appellant, scripturae sacrae ratio inest. Non in sp ira n tu r, nisi q u o ru m fides tan ta
em ineat claritate et firm itate, u t , qui promovendae veritatis velut in strum enta s in t, dig ni h ab ean tu r, neque in sp ira tu r, nisi quod affulgeat nova v e r it a s , eo vera p r o b a ta , quod antea cognita explicet, in ipsa autem explicatione novitatem habens. Q uare effatis christianae religionis vix fides haberi posset, si nulla in venirentur r e
rum earundem in veteri te sta m ento vestigia. Inesse enim ultimum illud in utroque
te sta m ento prin cipiu m , Deum sum m um ponens, negare non licet. Si vero abest
continuus progressus, abest fides. Aut rec id en d a , ut Marcionitica illa sententia c o n s t e t , tota praevia historia, aut humana omnia habenda. ”Nihil a Deo su b itu m , quia nihil a Deo non dispositum” ***)
Aliter vero perficitur religio, ubi in revelata veritate apprehendenda ab homi
nibus proficitur. Nova enim non acquiritur l u x , sed in eo omne studium ine st, ut
* ) M ic h . 4 , 2 , «1.
**) T a l e s m iss io n es fuisse s y n a g o g a s p a s s i m i n s t i t u t a s , c o n s t a t . S i n g u l o s a u t e m hom ine» se lu m r e l i g io n i s p ro p a g a n d a e se c u m c i r c u m d u x i s s e , m u l t a t e s t a n t u r . L e g a s e. g. M a t t h . 2 3 , 1 3 . e t n a r r a t i o n e m J o s e p h i , i n l i b r o v ig e s im o A n t i q u . J u d . e x s t a n t e m , de c o n v e r s i o n e regi« I x a t i s .
anîm i recessus penetret e a , q u æ ja m concessa est. Immensa fere est illa vis, qua in v eritate perspicienda, et vita secundum veritatem conform anda, gaudet natura hum ana.
Posita objectiva veritate nec cognitionis solummodo, nec c ultus, fundamenta ja c ta su n t, sed ulriusque. Est idealis quaedam, nondum realis facta ecclesia,- quam q u a m ita realis, ut numquam religiosa veritas revelata sit nisi per homines, quorum
a n i m i, divini afflatu numinis pleni, ipsi ecclesiae instituendae primordia fuere. Ten
d e r e autem veritatem religiosam in ecclesiam in stituendam, non solum ex ipsa re facta elucet et effatis verbi div in i, sed e vi veritati et religioni naturaliter insita, quae nisi omnem omnium hominum vitam contineat et form et, summa non gaude
bit dignitate. Quo autem veriora p rin cip ia, eo latiorem quaerent d itio n em , veræ
hum anitatis semina semetipsa professura. Verissima a u t e m , q uæ nihil relinquant,
q u o d ultra desiderari possit, ut ad summum p erd u c an tu r homines sapientiae, sancti t a t i s , amorisque fastigium. In quibus conclu ditur positiva mentis perfectio: qua ab sente solus restabit infinitus in scientiae, liberæ agentiæ et felicitatis aucupationis
abstractione processus. Illa autem perfectione, duce revelatione christiana, q u æ in
spiritualitate eam ponit, nihil humanius novimus, nihil divinius. Deus spiritus e s t , et
in spiritu co len d u s* ). Quid ultra quaeritur? Deus summus adest, unicus et per
fectissimus, non post res o ccultatus, non per longas am bages quaerendus, sed quem
uno velut mentis ictu attin g e re licet**). Quod fieri non potest, nisi sibi sufficiat
vita D ei, cujus plenitudo evolutione reru m neque augeri p o te st, nec diminui. Si
vero Deus spiritus e s t , si perfectissimus, e a , q u æ spiritualis vitae s u n t , una et con s u m m a ta , ab omni ex t e rn a ratione r e t r a c t a , e t , quod aliter in spiritu esse n e q u i t, sibi conscia, Deum personalem , u t in terdum loquuntur recentiores, constituunt.
In christiana igitur religione et iis, q uæ a Spiritu sancto revelata habem us, q u u m summa et verissima rev elav e rin t, u t nihil desiderari v id e atu r, scriptis, inesse revelationum a Deo factarum consummationem confidimus ***). Perspicere enim non possum us, quid sciri possit, quod dignitatem ejusdem im m in uat, q u u m , scripturæ sacræ consentiens, nonnisi ad agnitionem rerum su m m a r u m , ibi propositarum , con fe ra t, ab eadem autem dissentiens, si probe e x i g a t u r , ipsam majestatem divinam e x
te n u e t et offuscet. Dissentiri enim non intelligimus quomodo aliter possit, nisi po
n endo, Deum non e sse , perfectum e t omnibus numeris absolutum , sed f i e r i , aut
esse q u id e m , sed non personalem , non m undum transcendentem , sed in mundo im manentem.
Quæ vero cum summo isto principio una t e n e n tu r , arctissimo vinculo ei ju n c t a , principia, et ipsa num quam a vita et conscientia ecclesiae numquam defuere, quamvis exactiora et explicatiora, ut te m p o ru m rationes desideraverunt. S u n t vero
haec partim physiologica, q u o ru m p r im u m , quod omnium rerum creatorem Deum %,
* ) J o h . 4 . * * ) A c t . A p . 1 7 , 2 7 . 2 8 .
* ** ) ” N o b i s c u r i o s i t a t e n o n o p u s e s t p o s t C h r i s t u m J e s u m , ncc i n q u i s i t i o n e p o s t e v a n g e l i u m . C u m c r e d i m u s , n i h i l d e s i d e r a m u s u l t r a c r e d e r e , l l o c e n im p r i u s c r e d i m u s , n o n e s s e ,
constituit, riec formae tantum m odo r e r u m , sed et materiae. E quo posito se q u itu r, quum mundus sit opus Dei, nihil nisi ob dignitatem originis divinum habens, omnes expiationum et sacrificiorum fascinationes sublatas esse, quales antea exsistere sole
bant. Neque enim vilia h ab e n tu r, quæ numini placando vel honorando offeruntur,
neque a numine ipso divino adeo aliena, ut indigna, quæ satisfacerent, essent; of
ferentibus autem ita propiora, ut per ea satisfieri possit. Utcumque enim expiatio
num usitatorum rationem velut juridicam respiciainus, quæ in eo inesset, quod ali qua re sibi peculiari privaretur homo, vel moralem, q u æ , ut valerent oblata, ani mi resipiscentiam r e q u ireret, vel symbolicam, quæ repraesentaret et afflictionem ani mi et resipiscentiam, neutra ta m en , neque omnia haec, ipsam rem satis d ec la ra b unt, nisi accedat religiosa illa ratio, qua numini divino satisfieret, quia digna quæ satis facerent essent obla ta, sive haec dignitas inesset in forma rerum destructarum vere divina, sive alio modo haberetur. Cui rei, quam heic non licet, nisi leviter indi c a r e , v ere m u r, ne haud pauci sint reluctaturi, vel ob hanc solam caussam, q u o d , si ita esset, totus etiam cultus Leviticus eidem opinioni deberi videretur. At v ero, praeterquam quod multa insint veteri testamento testimonia, Deo non adeo placere victimas, quam animi bonos fructus o b la to s * ) , hoc quidem ingeniis minus excultis concessum vid etur, ut qui cultus ” in spiritu et veritate”, capaces non essent, pro pinquum haberent Deum.
Manifestatur Dei perfectio in rerum universitate, quæ tam en, a Deo facta, a Dei n atu ra ex clu d itur, divinæ perfectionis sp e culum **), non ipsa divina perfectio. Nihil vero a Deo non factum: nulla ig itur praeexsistit rerum materia. Quæ est, nec
Deus e s t , nee Deo opposita. Nam si opponitur ipsa sua n a tu ra , Deus est. Tran
scendit igitur ea m , ut Deum a t tin g a t, religio, et in creaturis Dei ponit. Ordinem autem rerum et formam si rcspiciat, neque ibi Deum invenit summum. Nam uni tas Dei videtur in multitudine rerum perire, quum qui uno mentis complexu cape r e t , infinitum rerum complexum complecteretur. Subsistens vero Deum incognitum, et mancum quodammodo et imperfectum, veneraretur. Nam evolutio rerum jamjam facta imperfecta e s t, futura incognita. Summum vero non est, nisi quod consum
matum. Sum m um igitur Deum in rerum ordine non inveniens religio, hunc tran
scendit, ut absolutam et perfectam Dei naturam quaerat.
Hoc etiam a rebus excluditur, inesse in iis aliquid mali naturalis et indelebi lis, vel resisti ab iis naturaliter veritati. Quod in vi malitiosa vel inerti materiae homines inesse p u ta v e r u n t, ubi erectior rerum divinarum conscientia exstiLit. Quan
tum vero ea dignitate donatur rerum m ateria, ut opus sil Dei
0
. M., ta ntum e rebus d em itur malum originale. Si malum e s t, aliunde quaerendum. Quod vero a
D eo, nulla, nisi summae perfectionis, necessitate restricto, in exsistentiae veritatem
41 evocatum es t, divinam perfectionem e x p rim a t, necesse es t, ut suus cuique est mo
dus. Hic autem ipse modus, s. naturalis rerum necessitas, a sola Dei libertate de
p e n d e t, aeterna vel interitura producentis, quæ vero suis consiliis obstare possent non habentis. Unde sequitur, quæ in hominum vita bene aguntur, nullis rerum
im-pedimenlis prohiberi, vitæ autem sordes materiae non esse attribuendas. Ut vero quis Deo propinquior, ita divinitus instituto rerum ordini magis convenie t, et rebus ipsis a Deo constitutis. — Quae convenientia tamen neque abusum materiae adm it t i t , nec contem tum : ne illum quidem co n lem tu m , qui eo e x c u s e tu r, quod materiae nom e n non imponatur nisi malo et imperfecto, cujus origo Deo non adscribatur. Sic enim vel dualismus p onitur, vel pantheismus ille, qui eorum animis valde a r r i d e t , qui nihil nisi divinum h ab e n t, nihil conspiciunt, nisi divina pulchritudine eximium et sp le n d id u m , nihil in vivendo et moriendo e x p e riu n tu r, nisi bonum et div in um : ab s u n t enim vel abjecta sunt sordida omnia et inordinata. Quae quidem sententia, ut
praeclara et animos mira dulcedine perfundens, sic vera est et Christiana: hoc ta men e x c e p to , quod chrisliani experti c r e d a n t , frustra auream illam aetatem quaeri, nisi D eum , malo majorem et potentiorem , vehit e mundo ex e m e ris , ut post horri d a m mali naturam vere co gnitam , e fonte illo limpidissimo et aeterno scaturiat vera laetitia et mali oblivio; nec p atian tu r, ut velut praecipitata spe ante vitam bene e x a c ta m praeripiantur, nisi c a r p t i m , gaudia.
Deus o m nia, ut e nihilo p r o d u x it, sic verbo potentiae suæ fert* ). E x tr a Deum
posita nullibi tamen nisi in Deo sunt et m oventur. Sunt igitur divinae praestantiae
velut effigies et imagines, nec tamen essentiae divinae participia. Quod vix a p p re
h e n d e re potest ratio hum ana, nisi votjGsi vrjç m g iew g* * ) , quæ essentiam divinam
a re r u m universitate s e p a r a t, longeque supra eam evehit. Sunt heic revelata fidei
oculis epopticae m ysteria: Deus ne in ipsis quidem natu ræ adytis inest. Adsunt ta
m en numinis vestigia, iiisunt rebus originis dignitas et divinae perfectionis imago impressa. Nec formae ta ntum m odo rerum ista lu x , sed e t , si a bstraxeris, materiae, obscurae quidem per se, ut sunt occulta rerum initia, sed tam en , divinam si prae sentiam respexeris, çt ipsius illustratae***).
Quod vero ad illam, quae saepius de miraculis m o v e tu r, quaestionem, a t t i n e t , nos quid em fate m u r, nobis longe difficilius videri eorum n eg o tiu m , qui miracula fieri non posse, salva religione christiana, quam qui fieri posse monstrare volunt. Miraculorum enim omnipotentiam Deo a t tr ib u a n t, necesse est, qui c r e d u n t, D eu m , universi cre atorem et m o d e ra to re m , supra necessarium mundi nexum elatum esse, et a singulis creatis non rem otum q u id e m , sed tamen alienum , cujus consiliis ex
sequendis omnia inserviunt. Deum autem posse facere, ob pote ntiam , miracula af
firmantibus d ubita re licet, num velle facere possit, ob sapientiam. Cum quibus ta men facilis res e s t , si modo Deum om nipotentem esse rerum dominum agnoscant: n am inde seq u itu r, ut numini divino liceat pro suo consilio res p eragendas, qu o cu m q u e modo optim um et sapienlissimum v id e a tu r, exsequi. — Miracula a u te m , qu u m facta s in t , quæ leges,, q uas appellant, naturæ e v e r ta n t, et num in is, hisce le gibus superioris repraesentent potentiam , vere miracula non a p p a ren t, nisi aut iis, quibus de fixa legum n a tu ræ constantia persuasum sit; nam hi de veritate rei d u b ita b u n t; aut iis, quibus eadem efficiendi vis abest; hi enim factum mirabuntu r. Q u æ vero per sanctos homines effecta fuere, non ipsis, sed c e te ris , divinam
effica-ciam expertis, mira fuere. Eo minus autem mira e r u n t , quo fieri posse minus d u b ite s, quo magis efficaciam divinam om nip ræsentem et om nip otente m ex p e rtu s fue
ris. Tolle in credulitatem , tolletur m iraculum : nam credentibus et ex p e rtis, om ni
præsentem rerum dominum sua potentia omnia reg e re et g e r e re , nullam movebit in factis divinis conspiciendis mirabundam dubitationem. — Mirantur antea in e x p e rti, dubitant scientes. Fu g iu n t miracula scientiam: haec enim nihil m i r a t u r , quum in se
nihil h abeat, nisi c e r t a , explorata et perlustrata. Unde etiam fit, ut nostra œ t a s ,
sciendi avidissima, sit miraculorum impatientissima. Haec enim non s u n t, nisi s i t ,
quod rerum natura majus sit : quod sola fide teneri potest.
Quod autem d isp u ta n t, possintne hodienum miracula fieri, dubitare licet, an
ulla argum entatio sit, quae hoc omnino negare perm ittat. E te n im , si um quam in
ecclesia christiana instituenda facta sint miracula, nunc vero haec efficiendi donum et facultas desierint, quatenus per homines efficiantur, restat tamen ea vis d ivina,
qnae hominum ope non utitur. Quo vero magis verbum divinum vim suam illumi-
natricem et regeneratricem in animis hominum e x s e r it, eo longius recedunt miracula potentiae, tum q u o d , ut supra dixim us, fides praesens rei mirae indolem rei divinae d e m it, t u m , e t hoc m a x im e , quod numen miraculis gratiae præsentissimum efficit,
ut ad illa potentiae minus animos a d v e rta n t, eaque minus ex q u ira n t homines. Ac
ce d it, quod ingenii illa c u ltu ra , quae sapientiae potius requirit q uam potentiae d o c u m e n t a * ) , his non facile se convinci patiatur.
Tanti momenti est in religione revelata, accuratius perp en sa, de rerum ratione omnino dependente do ctrin a, et in principiis adeo h a b e n d a, u t vix articulum fide»
christianae invenias, cujus integritas m a neat, illa labente. In systemate theologiae
orthodoxae de articulis fidei fundamentalibus qu æ ri sole t, quinam prim arii et se
cu n d a rii, quinam a n tec ed en ter et consequenter fundamentales. In hac quaestione
m axim e a gitur de ordine logico formaii: in illa de fide populari, a qu a longius re
cedunt fidei et vitae vere christianae occultiora fundamenta. S u n t vero haec, quae,
quam quam brevis eorum delineatio in nulla fidei confessione d es id era tu r, u t e. g. de creatione mundi in symbolis Apostolico et Nicaeno p ro p o n itu r , m axim e e ru e re co n a n tu r de veritate fidei disquirentes, et subvertere eandem infestantes. — Nec fa cile evictum fuit, u t , Deum esse omnium reru m c re a to r e m , perspiceretur et agno
sceretu r. Varii generis exstitit dubitatio. Prim um quid em com m entum illud de in
formi materia tollendum e r a t , a Deo non procrea ta, sed tantu m m odo formata. Quod p a t e t cum vera religione minime consistere posse. Cum Judaismo id conciliare vo luit Philo Alexandrin us, quem tam en nescio an Judæ um platonizantem , an potius Platonem judaizantem appellem: pauca enim in scriptis ejus in v e n iu n tu r, q u æ Mo- saicam religionem sapiant, nisi ipsa Mosis veneratio, et celebrata cultus maje
s ta s * * ) . Cetera praeclara q u id e m , sed plurima Platonica. D eu m , quum res cre a
-*) i C o r . i , 2 2 .
**) Ma j e s la tc m te m p li e t sacrificia p o p u li sui c e l e b r a v i t A lex and rian P h i l o , n o n i n u l t o p o s t , vel e o d e m fere t e m p o r e , q u o C h r i s t u s o m n i a i n t e r i t u r a p r æ d i x i t . — ZVulla Messiae a p u d P h i
-i ü
ta s inspiceret, et omnia bona esse v id e re t, non materiam a se fabricatam cele b ras s e , d ic it, inanimem illam et mancam et dissolubilem, sed sui ipsius artificium*). Magis speculativa est ejusdem r a tio , ubi asserit, animis m undum fugientibus sum m u m refugium esse Verbum Dei, quod est fons sapientiae, e quo pro m orte vitam aeternam haurire liceat: qui vero huc pervenire non possit, subsistere in vi c re a t r i c e , ”quam Moses Deum n o m in a t, quia p er eam posita sunt omnia et ordin ata.” N am e i , qui omnia facta esse percepit, m agnum adesse boni th e sa u ru m , cognitio
n e m scilicet c reato ris, quae am orem suadet gen ito ris* * ) Praeclare sane haec dicta
e s s e n t, nisi mancum quid et imperfectum inesset ob reservatas materiae tenebras et ipsius creationis dem inutam dignitatem. In hoc vides prolusiones gnosticorum Chri s ti a n o r u m , creationem mundi summo Deo indignam hab en tiu m , q u orum ta m e n , qui ingenio et aucto ritate plurimum valuisse v id e tu r, Valentinus, crassiorem dualismum e v i ta v i t, quum m ateriæ o rtu m adscriberet affectionibus A ch a m o th , foetus e plero
m a t e rejecti Sophiae,
1
. ultimi illius æ o n is, cujus intemperantia factum es t, ut hicm u n d u s exsisteret. Duo quaesita su n t: primum ut longissime a mundo distaret sum m us Deus, quem Valentinus abyssum et silentium esse putavit 5 tum v e ro , apud sa
g a c io r e s , ut materiae quidam in veniretu r ortus. U tru m q u e Graecum; quum etiam
ap u d Proclum processus materiae mentio fiat, quam quidem non tam a christianis
gnosticis des u m ta m , quam ex eadem radice prolatam dicas. Fuisse tamen co n s tat,
cjui m ateriam origine carere d o c e ren t, et qui absoluto dualismo faverent ***). Quod
ultim um maxime p er Manichaeismum invaluit. Postq uam vero erro re s devicit Chri
stianum de unitate et praesentia divina d o g m a , nec facile intelligi p o tu it , quomodo mens divina eas r e s , quæ a mentis indole longius d is tan t, p r o d u c e re t, ea creatio nis effugia te ntata s u n t , u t aut in ipso Deo ponere tur reale quoddam rerum m a te
rialium prin cipiu m ; vel ante D e u m, u t , tamquam inverso em anatismo, mens e m a
teria pro ce d eret; q u o d , his seculis, est gnosticismus materialismi et em pirism i, sive
crassior ille, sive subtilior, materialem abyssum et Giytjp Deum habentis su m m u m ,
a u t , haec iterum ut Charybdis v ita r e tu r , nihil nisi mentem esse p o n e re tu r, materia m autem falsam solummodo offerre exsistentiae sp e ciem , deficere quodam modo consci e n tia m , ideas a semetipsis in b rutam rerum multiplicitatem abalienatas e x tern a m pati exsiste ntia m ; vel ex te rn am illam rationem mentis veritatem an teced ere , ut haec non e x p e rg iscere t, nisi post abstractam m ate ria m , mentis igitur profunditatem et si lentium primum esse. Physicae altera se n te n tia, in quaerendo veritatem (Deum ), m a p o p u l a r i u m a s s e r i t , iis vi«teri p o t i u s in h o m i n e m c o n v e r t i po ss e D e u m , q u a m in D e u m h o m i ne m . ( L e g a t , a d C a j u m § , 1 0 . O p p . ed. L i p s . 1 8 2 6 — 3 4 .
* ) Q u i s r é f . di v . h æ r . §. 3 2 . C f r . D e m u n d o , § . I . D e m u n d i o p i f . § . G.
* # ) D e p r o f u g i s , § . 18. — A l l e g o r i c a m c i v i t a t i u m L e v i t i e a r u m af fert i n t e r p r e t a t i o n e m . ***) I n G n o s t i c o r u m h i s t o r i a a u c t o r i b u s m a x im e u t i m u r Ire n s e o , T e r t u l l i a n o , C l c m e n t e A l e x . E o s , qu i p o s t M a n i c h æ i s m u m s c r i p s e r u n t , no n s a t i s p r o b a t o s h a b e m u « , q u u m fac ile fieri p o t u e r i t , u t r e s c o n f u n d e r e n t , no n a deo d iss im ile s v isa s. I r e n æ u m V a l e n t i n i a i i o r u m sa lte m o p i n i o n e s in luc em p r o t u l i s s e , ip se i n d i c a t ( A d v . M a r c i o n e m , p r æ f a t . L . 2 . ) , q u o u s u s es t T e r t u l l i a n u s . F r a g m e n t a C le m e n t i s A l e x , o b s c u r i o r a q u i d e m s u n t , s e d in m u l t i s cu m I re n s e o e t
xime fa v e t, allera dialecticae. Allera religioni, quantum in cultu inest, p ropior; a l t e r a , quantum in cognitione: altera enim in m ysteria, in lucem allera tendit. N e u t r a , a fide seju ncta, cum religione chii$tiana co nve nit: hæc enim ”medium v i t i o r u m , utrin q u e reductum.”
Theologiae e doctrina de m u n d o , a Deo c r e a t o , gravissimae afferuntur p ositio
nes. Manifestatio Dei in mundo facta internam Dei rationem indicat. Deus, fons
re r u m et au c to r, mundum c r e a v it, qui summae praestantiae divinae imago co n s istit. Deum v en e ratu r fides divinae perfectionis formam rebus imprimentem in iisque c o n se rv a n tem , Spiritum sa n c tu m , Deum, per quem omnia facta s u n t , divinae m ajes ta
tis praeconem, Filium, Deum, rerum principium, Patrem. Ss. trinitatis m ysterium
div in a t: nam et unitatem Dei et singularem essentiam et a rebus non p articip a tam requirens, P a tr e m , Filium et Spiritum S. intra unam divinitatis naturam r e p o n i t , Deumque profitetur et adorat triunum. Rerum universitatem velut praetervolat fid es,
ut in una subsistat essentia divina. Quod in rebus divinum h a b e tu r, in su m m u m
fontem reducit. — Sed omnia divina, quatenus opera Dei: num igilur ipsas res in Dei sinum refert, ut ipsa ibi acquiescat? En pantheismus, et reconciliatio et e x p i a - 1 io gentilium sacrificialis. Quod si ita esset, operis et operantis nulla esset distin ctio ; neque haberet fides, unde in Deum reverteretu r.
Ut creatio apud veteres d en e g aretu r vel despiceretur plurim um c o n tu lit, q u o d nulla esset dubitatio, quin corporeae naturae ea solummodo originem dedisset, m e n ti
autem et animo clariores essent quaerendi natales. Mentem enim , quum m ateriale
nihil in sese h aberet, neque eodem modo exsistere potuisse. Divinam es se , et a
contem nenda materia longe rem otam .
Mentem vero humanam Dei imaginem et similitudinem maxime referre constat.
Hominem ig itur in Dei imaginem creatam esse religio confitetur *). Deum enim
su m m am mentem esse.
Fides autem chrisfia na, u tu t divinae naturae propinquitatem in mente humana inesse c r e d a t, ita tamen in ter utram que distinguit, ut supra hanc illam longe eve
h a t , non gradu tan tu m m o d o , sed e t genere superiorem. Illa enim hujus origo et
caussa, ut totius m u n d i, non necessitate quadam u rg e n te , non essentia co m m u n i c a t a , adeo u t in eandem perfectionem adolescere posset, neque eadem , in agendo conspicua, com municata v i, sed cujus ratio inest in ea vi d iv in a , q u æ ideas non nisi cogitando et volendo in ex ternam et realem veritatem proferre valef. Creationi a Deo factae ortum debet mens finita: de corporea autem hominis natura eo magis
valet. Quod quidem de re abstracte considerata affirm atur, scilicet ex libera Dei
voluntate et actione facta esse om nia : modum autem rei, quo factum s it , non quae rim u s, utrum diverso an eodem.
Voluit Deus, ut essent, quorum non tantu m m odo e x tern æ rationes spiritualis perfectionis imaginem refe rre n t, sed quorum ipsa natura velut interna vi eandem exprim eret: quibus igitur naturale esset, ut quæ in spirituali Dei vita inessent, spi-
