/37 DISSERTATIO
DE
PHILOSOPHIA NATURiE
DISQUISITIONI EMPIRICiE NON INIMICA,
CUJUS PARTICULAM TERTIAM, CONSENSU AMPL. FACULT. PHILOS. UPS. .
PRISIDE
Mag. SAM,G K U B B Ε
LOG. ET METAPH. PROFESSORS REfi. ET ORD.
PRO GRADU PHILOSOPHICO
PUBLICE ΕΧΑΜΪΝΑΝΟΑΜ PROPONIT
JOHANNES
HAQUINI WALLMAN
STIP. FLOD. OSTROGOTHUS,
IN AUDIT, GUSTAV. DIE XXII APIU MDCCCXV.
Η. A. M. S.
υ Ρ S A L I M,
EXCUDKBANT STENHAMMAR ET PALMBLAD.
) »7 (
nismum exponendum ejus trahi ingenium; iidem tarnen
•gnofcendum esfe exiftimamus, ipfum hypothefesf ex atomiftica, quam quidem non explodit, materiae & Na·
turae riorione oriundas, rara certe prudentia a disquiiitio-
ne fua femovisfe, Re vera Newtono, licet tituluin pri»- cipjorum Philofophice naturalis operi fuo dederit, nequaquam
propoiitum erat, quod perfici posfe negabat, ipfam ma¬
teria: viriumque Naturae geneiin explorare, fed motuum,
ία primis eorum, qui ex gravitatione vel fola, vel cum vi impellenre conjun&a, oriuntur, phaenomena Mathefeos
ope determinare. Quod quanta elegantii perfecerit geo- merrica, Mathematicis reliiiquimus judicandum, & ut fie-
ri fölet, fumma admiratione agnofcendum, Noftri vero
judicii eft, monere, Newtonum omnes, ut licitum cer-
te erat, quoeftiones philofophicas exclufisfe, ne hypothe-
ticae cujusdam theoriae figmentis immixtis, disquifitio mc-
re mathematica Si experimentalis corrumperetur. Itaque primum quidem in ipfa materiae notione nihil aliud tam- q.uam datum poftulat, quam id, quod cum in omni mo-
tus ph^enomeno jam contineatur , in disquifitione ad
determinanda motus phsenomena inftituta optimo jure poftulari poterat, .etiam ab eo, qui ejusdem explicatio-
nem philo'fophicam nullam dederar. Scilicet in tali dis¬
quifitione
re&e
poftulari poteft, esfe materiam in ipatio extenfam, impenetrabilem, fubftantialem (quod in dej}, ι 6? 2 lib. ι Princ. PhM. Nat. lätet), mobilem Sc inertem (def. j & lex mot. ?.), a&ioni denique cuivis aequali re- a£lione rcfiftenrem (lex mot. j.)· In primis vero conGderc-mus oportet, quonam modo iftas concipiendas velit ma¬
teriae vires, centripetam puta Sc centrifugam, ex quibus
totum univerfi mechanismum exiftere jubet. Quas vires
ad ipfam materiae Sc corporurn coeleftium esfentiam per-
wnere minime quidem fuspicatur, cuna nullam de ipiius
C ma-
> i8 C
materiae conftru&ione disquifitionem inftituat. Neque
vero easdem ex mechanico impulfu, expresfe fakern, explicat: naai re vera easdem non explicar, Ted ut Keitum omnino erat, tamquam datas poftulat. SciJicec primum quidem iri disquifirione de motus pbaenome-
nis determinandis mathemarica fummo jure poftulari por-
eft, däri materiae motum. Ilium vero, fi nulla aiia vi de-»
ftecteretur, necesfario re&ilineum & uniformem esfe fu¬
turum, ex ipfa materiae inertia mox fequitur. Jam ideo prsefertim culpari audimus Newtonum, quod iftum mo¬
tum ex impullu materiae creatae manu. Creatoris dato de-
rivandum jubeat. At Cl interdum ita loqui videatur is,, qui materiae motusque originem explicari posfe ubique
negat, numne aequius eft, ita ipiius inrerpretari feηteq»
tram, ut hoc tantümmodo adfirmare exiftimetur, motum materiae iftum·, qui abftra£tionefa£ba ab omni vi defleflen-
te, fuperesfet, utpote re£bi!ineum & uniformem, eadem
fieri lege, ac fi iftiusmodi impulfui, vel ii malueris, proje&ioni originem deberet, id eft, eumdern in motus
phacnomenis determinandis tamquam ex. vi projiciente ör¬
tum confiderari posfé, etiamii inde minime fequatur, ejusdem causfam,, nobis ignotam, re vera im iftiusmodi proje&ione latere?· Facile concedimus, Newtonum, fi
iftius motus originem explicare iibi propoftusfer, vix a- liam praebere potuisfe explicationem. Sed hoc ipfum in- juftum eft, qnod. explicationem ipii falfam tribuimus,cum
re vera trallam. dåre voiuerir. In vi- altera, centripeta, eonfideranda, eamdem, ac fere majorem, adhibuit cau- tiooemr. Seilicet vim-, qua a motu ifto reifilineo defle-
&untur, & ellipticas< circa corpora centralia orbitas defcri-
bere coguotur, quae univerfi fyftema conftituunt, corpo-
ira, eamdem esfe demonftrat, atque illam, quae in terre- J&ibus gravitationis phaenomenis cernitur, lic vero gra-
) *9 (
VitÄriörtelti concludit muruam corporum esfe proprjetateffi üniverfalem, arque materia? ipfius quamitari proportiona¬
lem (Lib, i Prop. 7). In admirabili vero phaenömenorurf*
ex ifta gravitatione oriundorum inveftigarione, oumquarrt
extra meram phaenomeni confiderationem egreditur, nec
ejusdem causfam, ignotam fibi, exponere conatur. Vim quidem centtipetani dicit, fed illud vis centripetae nomen
eo ufurpat ferifti läristimo, ut eodem ornnern inté!le£lam
velit vim, qua corpus verius centrum quoddam iive trä- hütür, iive impellatur, (ive qtiocunque modo tendat (lib, 1 def.5%
6c quonam iitorum modorum peragatur gravitationis a- ftio, re vera non decernit. Quin etiam in tilrimis feré Prinnpiorum Phil. nat. lineis, quafi iniquitarem pofteritatis
mente praefentiens, irerum iterurrqne le£toribus inculcat,
»nullibi determinasfe fe gravitationis causfam, fed ejusderri
ratrtumtnodo phaenomena expofuisfe: ejusdem a£tionem
mareriam Omnem penetrsre, <& quantitati materiie esfe proportionalem: ipfarn vero, ex qua ifta oritur a£tio;
vim iibi esfe ignotam, nec ullam fe ad illam explican-
dam invenisfe hyporhe-fin. Unde quoque faepius obfer-
vatum eft, dubium »pfum manftsfe .Newtonum, utruni
ex vera particularum anr^&ione mutua, an ex aetheris cujusdam corpora circumfiuentis^c poros eorum pérmean- tis impulfu, originem ducat gravitationis phaenomenom Cum vero tanra fuerrt tantt Viri modeftia, de ipfo certe Newtono non valet, licet de Newtomanorum multis va- lere videatur, quod oontendit Schelling a): Keplerum:
quidem virium eentripetae & centrifugae nominibus, ηb
hil praeter ipfum phaenornenon intelle&um voluisfe, at in Ivlewtonianismo iftas vires tamquam phyiicas causfas
mere
») Ideen zu riner Philo/, d. Natur ·Ed. 2 p. 275, & in 'Ceteris ejusdem fcriptis pasfim.
) SO (
friere hypotheticas coniiderari. Re vera enim ipfe New¬
ton, wtiamii interdum, in tra&atu: the Syftem of the World
Sc alibi, minus adcurate loqui videatur, nihil aliud adfir- mare'voluisfe raerito exiftimetur, quam hoc, corporum cceleiliüm motum, in phsenomenisejusdem Marhefeos ope déterminandis j ita esfe coniiderandum, ac Ii ex viri¬
bus duabus conjun£lis, altera qua verfus corpus cen¬
trale a&ione in duplicata diilantiarum ratione decrefcente trahantur, altera qua in dire&ione tangentis orbitarum impellantur, fuam ducat originem; ceterum vero utri-
usque a£lionis, Sc centripetas Sc cenrrifugae, causfas nobis esfe ignotas.
Licet vero fic Newtonum juftam manere credamus laudem, disquiiitionis experimentalis Sc mathematicae hy- ppthefium figmentis non corruptae; funt tarnen apud i- pfum nonnulla Empirismi veiligia, quae prodere viden-
iur, ipfum,. Γι materiae viriumque Naturae geneiin expli·/
care conatus esfet, vix aliam, quam atomifticam proebere potuisfe explicationem. Huc in primis pertinet, ut cete¬
ra praetereamus, qüod ipfam gravitatem, licet univerfa- lem, non tarnen esfentialem materiae proprietärem esfe exiitimaverir; qua opinione recepra, nulia explicatiör ma- rerice norio, mii atomiilica, oriri poteft. Quare fi vera do&rimE NeWtoniantE esfentia, ut probare conabimUr, cum
jphilofophia dynamica amice confpirer; jufle ramendicipot- eft, ipfum Newtonum ideam Naturae dynamicam minime
habuisfe. At in eo certe magnopere laudandus eil, quod
cum vera careret Naturae Philofophia, a falfae tamen ad- plicatione,quantum fere fieri posfet,caute abstineret. Neg
ullum Phyiices novimus loeum, in quo iflam neglexisfe
videatur prudentiam, nifi forte id fg£tum esfe dixeris in
hypothetica ejus theoria de luce, tamquarn materia e cor*
po-
) 21 C
poribus lucentibus fluente, atque in
do&rina,
aGoethio
jam acerrinro impetu impugnata, de cöioribüs, tamquam
lucem mixtura componentibus; quas vero hypothefes a*
disquifitionibus ejusdem in Optices regione
mathematicis
fejungi posfe, facile concedes.Quae vero, iftis paucis
exceptis, apud Nevvtonuwl
ubiqus invenitur
disquificionis
vereexperimentalis &
ma*thsmaticae modeftia, äpud mulros certe ejusdem
difcipulos
defideratur, qui quidem, ipfam materia?
viriumque Na¬
tura explicationem prxbere
cönati,in
apertuminciderunc
Atomismum. Quem autem ipfius
disquiiirionis empiricse,
& Scientiae ejus ope formanda?,
progresfui perniciofum
fuisfe cum moneamus; non eft tarnen, quod omni eum-
dem carere excufatione, iniqui contendamus.
Illud enim,
quod in omni pheenomenaexplicandi
conatucernitur, de-
iiderium, cum ex ipfa rarionis humanas
indole originem
ducat, quotiescunque e Natura?
Scientia expellatur,
tamcn ijsque recurrit. Huic verodeiiderio
utfieret fatis, vix
alism .quam Atomismi viam iftms
asvi Phyiicos ingredi
potuisfe, tum ex
üniverfo
öetatisingenio ad Empirismum
jam diu tendentis, tum eriam ex
ipfa disquifitionis,
quaeantecesierat, phyiicx indole facile
explicatur.
Ita plerumque hac de., re disputari
fölet,
ut veteresnonnullos fummis laudibus extollant iidem, qui recentio-
res o Baconis inde, in primis vero a Newtoni tempo¬
re, Phyficos vehementer
reprehendanr. Nec fane ii
nos fumus, qui veteribus laudis debirx partemvel minimam
ereptam velimus. Itaque non negamus,
jam in prifca
gentium praecipue Orientalium Mythologia, in qua pro- iducenda imaginandi & refk£Vendi facultates,
nondum,
utin cultu Europaco., feparatas, incimo
confonio confpirasfe
) 22 (
facile animadvértimus, idearura, quas recentior pfifhiifti expiicatiores enunciavit Philofophia, miram quamdam te
spe deprehendi fpeciem atque fimilitudinem, ex divinatri-
ci fere ingenii vi enatam. Hinc etiarn in anriquisiimae Mythologiae hylozoismo Phyficam quamdam invenimus poéricam, quae, ut omnis vere poctica Narura? conrempla-
tio, ideam naturse dyoamicam pioxima cognatione adtin·
gere videtur. Manet ifla cognatio in omni , qua? ex hoc
fonte émanavit, doclrina, in Cosmogonia apud Graecos Jonica, praecipue vero Heracliti, in Philofophia tum
pythagorie, tum Platonis , denique in Neo-Piatonismo
tum Graeco, tum recentiori, qui ex redintegrato faec.
XV lifreraturae Graecae ftudio eft enatus. Hase vero ofnnia licet facile agnofearnns, iidem tarnen credimus, vix ante
Idealismum transfcendentalem plene enunciatum fieri po- tüisfe, ut diftineta notione conciperetur Sl exponerexur
dynamiea Narurte idea. .Antea epim cum ipfam quoque mentis vim vix iinequodam , cuiinhoereret, fubilraro, five aethereo, five igneo,hve deniqueimmateriell coocipereot Phi- lofopbi ; mirum non eft^ mateciam ierdibus exfcernis perci- piendam, ii notionem requiris diftin£lam, ex primitivo quodam fubfirato omnibus videri tonflatam. Jpfe Kant,
iicuti in univerfa Idealismi transfcendentalis expoiitione,
remanentem quamdam Dogmatismi timbram toilere non potuit, ita etiam in dynamiea materiae notione explican- da, fubftrati cujusdam, cui inhaereant vires repulfivae Sc attraöivae, conceptum non admittir quidem, nec vero omnem ejusdem fpeciem explodere videtur. Ad antece- dentium vero temporum
Philofophos
quod adtiner, ifrie¬re omnes, qui non Ajtomisnuim amplexi funt apertum, vim quidem cun&a penetrantem, moventem & animan·
tem agnoverunt, quam , tamquam Totius orgaoief prin- eipium, animam muadi'dixerunt Graeci: ipfam vero rfia-
te-
) SJ C
teriae genefin fi explicandam poftulas,. eamdem qbique in-s
venies ifta vi non produCtam exiftimari, fed tantummodo forrnatam, id eft, re vera fimui cum ipfa vi formante,
lamquam primitivam & ab aeterno exiftentem, - pofitam
esfe deprehendes,- Sic in do&rina turn Pvtha6orä rum,
Heracliti, omnino quidem inexplicata relinquitur fub-
ftrati primitivi, quod illa mundi anima penetrat Sc for¬
mat, notio, at ideo tarnen non ita tollitur, ut fubftratum
hoc ümui pro-ducere & formare inrelligarur vis formatrix.
Unde etiam fubftrati iftius norione p3ulo diftinCtiüs*con- cepta, Jonicam praefertim cosmogoniam in duaHsmunpi
Anaxagorte abire videmus; cujus quidem Philofophi
€[Λθ(ομεξΐα re vera aromi funr, licet imperfecta abstra&ione,
a fpecialibus corporum qualitatibus nondum fejunCtae^
Ulud vero materiae fubftratum in omni veterurtt Phyfica
mauere, exemplum in primis Platonis teftatur: qui ubi Cosmogoniam exftruere laborat Cex. gr- in Timaso), ex altiori IntelleCtuaiismr Ioco contemplandi in Düalismum
i?elabi videcur, Anaxagorico haut omnino abfimilem, quo materiam primitivam, forrnae & ordinis expertem, ad
normam idearum formari &: determmarl· fxngit. Quam quidem* materiam Piatonicam in Neorplatonismo in me-
ram privationem (μ*ι ov) abire videmtjsr cum vero fimul ipfam Naturae explicationem in Poefin fere Mytholo- giam
refolvi
vix negaveris;.diftinCtäm
materias & Naturaenotionem dynamicam etiam ex hac doCtrina nullam ehci posfe merito exiftimes. Quod ii coucedatur,facile agno- fcimus, in iftis fiCtionibus poéticis δζ mythicis Neo-Pia«
tonismi, atque in omnibus^ inde enatis Cabbalismiy Alche- roiae, Aftrologiae formis rnire' diverfis, doCtrina? dynamicee faspe deprehendi fpeciem quamdam, ifto cerie, qui inter
noftros homines vulgaris eft, contemru? nrinirse dignam.
1-amdem vero heic cum ianumeris fere iiuaginatipnis
iU*-
) ®4 C
luxuriantis deliriis mixtam fuisfe, quis nifi infanns negare
fuftineat? Iftam denique idearum alriorum & errorum
mixturam apud nonnulios etiam eorum manere Videmus, qui inrer Phyficse recentioris experimenralis & rnathema-
ticae Statores msgnum fibi vindicant locum, ex. gr. apud Képlerum, quem jam ii prcecipue laudare folent, qui in
Newtonum invehi amanr. Arque profe&o apud illum
admirabilem ingenii vim merito laudenr, nec paucas ma·
culas ex setaris contagio ortas nifi modefte reprehendant:
illud ipfum vero, quod rcprehendendum esfet, ne lau- dent, iftos puta Aftrologite jüciiciarise errores, qui fi in
tånto Viro excufari posiunt, adprobari certe fapienter non
posfunt. Si enim re£te monueris, in Aftrologia tamen
sgnitam esfe örganicam quamdam phaenomenorum in Univerfo omnium conneXionem; num ideo ignorare de-
eet, iftam connexionem Aftroiogiae judiciarite figmentis
non nifi notione omnino perverfa atque fuperftirionibus
eorrupta, exhiberi? — Quae omnia cum ita fint, non mirum eftjimul cum his temporum antecedentium erro-
ribus, iftam quoque dc&rinie dynamicae fpeciém tandem eVanuisfe, cum ad phtenomena Naturae experimenroiurrt
ope inveftiganda, & ad eorumdem leges Mathefeos ad- plicatione dererminandas, Baconis confilio obteinperan-
res, recentiores Phyfici progrederentur. Nec nimis re¬
prehendendum videtur, quod inter admirabilcs iftius dis*
quifitionis progresfus, phtenomenorum fingulorum inve- ftigatione occupati, Totius organi ci, id eft, Naturae ipiius
ideam non aeque juftam fibi formare poruerint. Scilicet
ex univerfa cultus hodierni indole, in qua prsepotentem
quamdam intelle&us, experientiam ipfam in abstra&iones refolventis, nifum in primis confpicuum cernimus, facile intelligi poteft, qui Fa&um fit, ut poft enunciatum prae- fercim Cartesix dualismunu fubjefto & objecto in op-
: -
po-
