D E I N T E R N O
R E L I G I O N I S
P R I N C I P I O
C O M M E N T A T I O N E S .
Q U A R U M P A R T E M S E C U N D A M
EX SPEC. SACRÆ REGLE MAJESTATIS GRATIA
ET
VENIA MAX. VEN. FACULT. THEOL. UPSAL.
•*. r .
M A G .
CAROLUS JONAS ALMQUIST
8. S. THEOL. LICENTI ATUS, THEOL. ADJ. PRIMAR.
E T
E R I C U S
O L A V U S
H O L M B E R G
HORRLÀND US. I N A U D I T . G U S T A V . D I E X M A R T , M D C C C X X X V I I I . H. A . M. S.U P S A L 1 A E
E X C U D E B A N T R E G I Æ A C A D E M I Æ T Y T O G R A P H LÖ w t a ' m - f-' t f i I r i * •t ' »I': i . l g a s ... , ,. . .A . ■- I M v -V, i . ■ . - / A , VvS,' v / . • * - • Jk
r
K / ; - ■ A» • • U I i . . * ' 'E g e m d o m s h e r r e n
ü ö g ä d l c
H
e r r
O L O F
J O II A N
W I E N E R
19och
II ö
g
ä d I a
F n u
A N N A
E 1 L I S A B E T H
W I E N E R
F ö ü d b e r g q v i s t ■ M e d lifligaste e r i a n s l a * helgadt. * £. O. IIOLMBERG* *t i n e t I J j q u ip p e q u æ , quid p r im u m s it, quid secu n d u m ,
h a u d explicat. C e t e r u m , q u on iam quæstio est de primi t i v o religio nis m o m e n t o , nescio e q u id e m , tu m , quonam
pacto religionis origo e x hac coordinatione f acultatum m e n
t i s , quarum singulæ ponuntur aequaliter primitivi religi onis f o n t e s , p s y c h o lo g ic e sit declaranda; tum v e r o , qui p ropr ius e x ejusmodi coordinatione oriatur religionis c h a
racter. A tqui e x h a c coordinatione, quæ fingitur, f a c u l t a t u m , aequaliter primitiva, facile quis c o llig eret, quodque religionis m o m e n t u m , in quo aliqua, q u æ cunque e s t , sive sciendi s iv e agendi sive sentiendi facultas eminentior ess*t, i d eo jam im p e r fe c tu m esse h a b endum , quod ex posita ista
coordinatione æ q u ip o llen te haud p r o v e n ir e t . Q u æ q u u m
ita s i n t , n e q u e ejusm odi r e i, de qua quaeritur, explica t io n em p r o b a r e p o s s u m u s , neque i l la m , e x qua primum r eli g io nis e le m e n t u m non tam in tali facultatum princi palium coordinatione quaerendum s i t , quam in alia, nescio
q u a , m e n tis vi seu facultate, supra xo s c i r e , xo ag ere at- que xo s e n t i r e e v e c t a , singulas tam en has facultates simul aequaliter c o m p l e x a , quæ ut unitas ipsarum primitiva s p e ctanda sit. Q u æ tamen v is , aequale veln ti tem peram entum
qualitatum s p ir itu a liu m , e o m in orem lucem rei nostræ a f
-/ ) Schleierroacher der Christi. Glaube 5:te Ausgabe i. B. s. i 5.
ferre p o t e s t , q u o ipsa magis ponitur quam explicatur; m a g is q u e v e r b i s , q u a m p s y e h o l e g i e o cuidam facultatum mentis e x a m i n i innititur in). Igitur relictis his et o m n i b u s r e li g io n em ejusque p r im i tiv u m in m e n t e fontem e c - lectica veluti ratione d e d u c e n d i atq ue explicandi m o d i s , inter principium religionis e j u s d e m q u e p r o g r e s s u s, inter hujus divinre ve lu ti arboris radicem ejusdemque v e r t ic e m , p a t u li s diffusum r a m i s , et scientias et artis et m o r u m et vitae ditiones o b u m b r a n t e m , m ale o m n in o distin guentibus, u t r u m i d , quod in religione subjectiva primitivum sit, in rw s c i r e , an in iw a g e r e , a n n e potiu s in tw sentire
q u a r e n d u m s i t , jam e x a m in a t u m e a m u s , antea tamen
ju-m ) Inter alios, qui ejusmodi verba, definito autem verbo-
l u m sensu haul declarato, protulit, eminet Cei. Mynster, qui de re prresenti sententiam suam ita aperit: ’’Es giebt ein re ligieuses Erkennen und Handeln, eben so v/olil als es ein re ligieuses Gefühl giebt; aber gerade desswegen, weil das Reli gieuse sich gleichmässig über alle Grundihäligkeiteri der Seele verbreitet, ist das primitive in der Religion weder ein D e n k e n , noch ein W o l l e n , noch ein F ü h l e n , sondern ein Höheres, das auf alle diese Functionen einwirkt, und sie auf eine eigene W e i s e bestimmt — W i r finden demnach den ursprünglichen Ort der Religion nicht in irgend einer einzelnen Gegend, son dern in den tiefsten Tiefen der S e e l e — ” (Geber den Begriff der Christlichen Dogmatik in Theo!. Studien und Kritiken i 331, o.s II. y , j o . ) Gon f. K. Hase m b bro, qui inscribi
t u r , de Fide p. 55. E. F. Gelpke Evangel. Dogmal. i:r T h . p. 70 — 6.
dicia e o r u m , qui in ha c m a x i m i o m n i n o m o m e n t i re i n q u i r e n d a n o s p r a e c e sse r u n t, p otis sim a b re vi c o n s p e c t u
e x p o s i t u r i .
Jam v e r o , si p r i m u m h i s t o i i a m religionis in nostra p o t is s im u m e c c l e si a r e s p ic e r e v o l u m u s , id in u n i v e r s u m c o n t e n d e r e l i c e t , v e t e r e s post r e f o r m a t a m a L u t h e r o E c cles ia m T h e o l o g o s p a r u m o m n i n o in p s y c h i c a religionis n o t i o n e e x p li c a n d a v e r s a t o s fuisse. Cujus q u id e m d i s q u i s it io n is instituendae e o etiam p a u c io r e s a d f u e r e r a t i o n e s , q u o minus iis t e m p o r ib u s p s y c l i o l o g i c a disciplina erat
e x c u l t a , atque quo ce rt iu s n o v i m u s , o m n e fere stu d iu m t h e o l o g i c u m illius aetatis, o m n e m l a b o r e m vel in religione r e v e l a t a e x p o n e n d a a t q u e s u b til ite r tr a ct a n d a , v e l in d o ctrina e c c l e s i æ , ut ea quidem in libris s y m b o l i c i s p r o p o sita f u i t , adversus c a lu m n i a s aliarum e c c l e si a r u m d e f e n
denda positum fuisse. S i c in tractatibus suis t h eo logic is nut ad singula christianse r e li g io n is m o m e n t a seu ad a r ticulos fidei e x p li c a n d o s statim p ro gres si s u n t , n u l l u m p r o p r iu m religioni p e r se spectatae l o c u m r e li n q u e n t e s ;
a u t , etiam si m o m e n t a religionis, ut theologiae o b j e c t i , cum th e o r e t ic a tum practica q u o d a m m o d o d e s c r i p s e r i n t , tamen illius abstrciciionir n o n d u m e r a t c o m p o t e s , quae C h r i
stianismum n o t i o n i cuidam religionis g en n icæ su b ju nge re , a t q u e , quæ i n s in g u li s religiosae traditionis f o r m i s , quales
cunque sunt e t f u e r u n t , religiosa insint e l e m e n t a , r e c t e c o m p r e h e n d e r e va leret.
E t e n i m aetate, quæ instaurationem ecclesiae p r o x i m e praecedebat, scholastica de re li g io n e vel in doctrina m o ru m « ) , ve l in dispersis fidei ecclesiasticae, q u a c u m h a ud raro p e r m u t a b a t u r , et theologiae locis disputatum est. Q u u m q u e p l e r i q u e T h e o l o g o r u m s c h o la s tic o r u m t h e o l o giam at q u e ad eo r e l i g i o n e m ipsam esse ”habitum m ix tu m”, aut m ag is t h c o r e t i c u m c u t magis p r a c t i c u m , cui s e n t e n tiae in p r im is M ystici addicti e r a n t , judicarunt; t u m etiam v e te r e s nostrae ecclesiae T h e o l o g i illorum vestigia p er se c u ti s u n t , ita t a m e n , u t practicam praecipue re lig io n i n o t i o nem tr ib u e r e n t. A c c u r a t e n im irum d i s t i n g u e b a n t i n t e r
habitus t h e o r e t i c o s , ” qui in nuda veritatis c o n t e m p l a t i o n e u lt i m a t o s u b s i s t u n t , a t q u e p r a c t i c o s , qui q u id e m c o g n i - t i o n e m rei alicujus agendae r e q u i r u n t , sed u lt e r iu s ad praxin atque op e r a tio n em t e n d u n t o)." S ic T h e o l o g i a
ha-/z) Conf. T h o m . Aguin. Summa p. 11, 81—3 cet.
o) Quenstedt Theologia didact. polem. Vitteb. 1685 p. 16 olis. X I ubi additur: ”Nos Theologiam non i h e o i e t i c i s , sed practieis habitibus annumerandam esse arbitramur.’’ Conf.
Chemn. Loci Theoll. Ed. V. Vitteb. 1690 p. 17 ubi dicitui”: ---præcipua cura debet esse in singulis locis: quomodo et qua ra
tione doctrina tradita adeommodanda et referenda sit ad usum, in seriis exercitiis poenitentiae,, fidei, obedienliæ et
invocatio-b i l u a l i t e r et c on cro tive considerata ainvocatio-b illis in u n i v e r s u m d e f i n i e b a t u r ” ut habitus intellectus deogdoiog practicus per v e r b u m a Spiritu S a n c to homini de vera r elig io n e colla t u s , ut ejus opera h o m o p eccator per fidem in Christum
ad D e u m et s alu tem aeternam perducatur p j ” Q u a m n o t i o n e m Theologiae principaliter practicam etiam in reli g i o n i s d e f i n i t i o n e , si v e r b a s p e c t a s , d i v e r s e , si s e n s u m , u n i s p r o p e animis a vete r ib u s ecclesiae nostrae T h e o l o g i s p r o p o s i t a m , in v e n i m u s : ” proprie n im i r u m , inquit Q u e n - s t e d t q)i significat reli gio veram rationem D e u m c o le n d i , duplici au tem m o d o c o n s id er a ta , vel [iEQixcog vel o Xwwg ,
JMeçixcoç a c c e p t a notat nç œx c o ç et praecipue cultum d i
v i n u m i m m e d i a t u m sc. s v a s ß e t u v seu p i e t a t e m , quae ad c u lt u m D e i secundum primam legis tabulam spectat; ds v -
t e quç v e r o ct se c u n d a r io accipitur etiam pro aliis offi
c i i s , q u ib u s m ed iate D e u s c o l i t u r , quae se cu n d am legis tabulam respiciunt. ‘Ohxcog a cc ep ta v o x religionis c o m
plectitur o m n i a , quæ in theologia traduntur tam c r e d e n da q u a m a g e n d a , sive quae vel ad pietatem erga D e u m v e l ad caritatem erga p r o x im u m fa ciu n t’’.
nis. Ita enim mentes proficient simul et doctrina et pietas. V e r e enim dictum est: ”Theologiam m a g is consistere in a f
fectu quam in cognitione.”
p) Quenstcdt I, c. T. i. Sect. t . Tlies. X X X . Conf.
Ca-lixt. defin. in Epit. ejus Theol. Helrmst. 1661 p. 4.
A t q n e e j u s m o d i religionis d e f i n i t i o n e m , qua ea p r i n cipaliter practica esse e x i s t i m a b a t u r , a veteribus nostrae ecclesiae T h e o l o g i s , tantum non o m n i b u s , r e c e p t a m e x
fluere vid eb im us. E n i m v e r o , c u m v o x r e l i g i o n i s , ”nisi impro pri e et a b u s i v e a c c e p t a / ’ in nullam aliam nisi C h r i stianam r e l i g i o n e m q u a d r a r e t, ipsa v e r o m a t e r i a , qua c o n stabat religio cliristiana pr incip aliter p r a c t i c a , e sset fides a t q u e caritas e r g a D e u m e t p r o x im u m r ) , facile l i q u e t ,
etiam f i d e m , q u æ or gan on e sset i d e m q u e m o m e n t u m r e li g io n i s , s e n s u m practicum h a b e r e x). Jam v e r o licet n o *
titia p r i m u m , q u o d asseusus et fiducia ordine e x c i p e r e n t , fidei m o m e n t u m d i c e r e t u r , tamen praecipua fidei justifi
cantis pars h a b e b a t u r f i d u c i a , ” in qua et f o r m a illius c o n sistit.” E r a t v e r o lieec fiducia haud q u id e m t h e o r e t i c a
sed p r a c t i c a , q u ip p e ’’quæ totius cordis et voluntatis in m er it o Christi r e c u m b e n l i a m in v o l v a t f).” N e q u e v e r o
r) Quenstedt. 1. c. p. 2 0 , not. VII.
r) Praclicam hanc religionis christianæ n o ti o n e m , quum in pluribus Reformatorum scriptis, tum in doctrina librorum ecclesiæ nostra? Symbolicorum , a veteribus Theologis fideliter exposita et illustrata, invenimus fundatam, quippe quæ n e
que in ratione humana, neque in praeceptis moralibus servan dis summam et principalem religionis essentiam poneret, sed in fide amorem et bona opera producente et quasi sanclificante.
f id u c ia t a n t u m , ut sumina f i d e i , verum etiam notitia ipsa p r a c t i c a m vjrn habebat. E t e n i m "per t o y i v œ a x e i v i n t e l -
l i g i t u r li. 1. u) n o n yvwcrtç m e r e & eco o tjt txtj , ho<^ est in tra in t e l le c tu m s o lu m se c o n t in e n s , sed ttqimtixt] et £w«aa e f l i c a x e t viv a c o g n itio , non quatenus Vespicit praxin b o n o r u m o p e r u m sed quatenus veram cordis fiduciam — ”
' % *
I t a q u e , q u u m ipsam theologiam ” non th eorelicis sed p racticis h a b it i b u s e s s e a d n u m e r a n d am ” atque ”magis con s i s t e r e in a (Tectu quam in c o g n it i o n e ” arbitrarentur v e t e res nostrae Ecclesiae T h e o l o g i tantum non o m n e s , id etiam ad r e l i g i o n e m , cujus erant momenta fides atque caritas in D e u m a t q u e p r o x i m u m , pertinere jam per se liquet i d q u e nos s u p r a q u o d a m m o d o m o nstravim us */). Q u o c i r c a
u) Quen.sledt T. IT. p. 280 ubi locum Juann. X V II: 3 i n
-ierprelalur c u m q u e in notitiam , primum fidei salvificœ m o m en t u m , confert.
v) Nostrae religionem apud veteres Theologos describendi
rationi forsitan quis objiciet, illius aetatis (helogiam inde etiam magis fuisse theorelicam quam practicam, quod ea in distin ctionibus notionum religiosarum et dogmalum dialecticis, al- q ' e argutiis verborum fere scholasticis tum antea, tum ma- x a n e in doctrina et principiis Pielismi. pi æcipue practicis, oppu-gtandis potiss-mum occupata fuit. Qui vero ejusmodi argumenta piofert, is etiam nobis profiteri videtur, se n o n d u m rite d i
I 20
haud difficile est j u d ic a tu , cuinam facultati mentis p r i n c i pali religio liabitualiter a cc ep ta , utrum tw s c i r e , rw agere
an ro» sentire e x sententia veterum nostræ ecclesiæ T h e o l o g o r u m potissim um tributa fuerit. E t e n i m , quum r e ligio et definiretur et eandem vim h a b e r e t ac vera ratio c ole n d i D e u m , cultus ver o D e i im m e d ia t u s idem v a le r e t ac p i e t a s , quae principaliter et praecipue in amore in ejus conceptum et usum; inter religionem objectivam et qui dem positivam atque religionem concretipe et liabitualiter ac ceptam ; atque denique inter Theologiam ut scientiam de reli gione et Theologiam ut scientiam; religiosam. A t q u i , si sigil-
latim respexeris distinctiones illas dogmaticas, theses atque an titheses, quas in «criptis veterum Theologorum cumulatas vi dimus, illas jam ex ipso ecclesiæ iis temporibus statu atque studio illius ætalis apologetico sine ullo religionis, ut notionis in se principaliter practic», detrimento haud ægre declaran
das esse patebit. Celerum quod allinet ad Theologorum, qui orthodoxi audiebant,, Pielismi impugnationem, illos, quorum studio nimis sibi indulgenti haudquaquara suffragari volumusj, tamen minus praclicum Pielislatum religionis conceptum, ar* dentem fidem atque cordis renovationem referentem, verum eorum Indifferentismum, quum in dogmatum positivorum di scrimine formali et quidem symbolico, tum in munere sacer dotii atque publico Dei cultu, minoris aestimato, uti videtur, m ax im e conspicuum, unde errores et schismata facile in Ec
clesia orirentur, potissimum impugnasse notum habemus. Conf. W a l c h Religionsstreit, der Luther. K . B. II .S. 209 ff. P. J. Spener: D as geisll. Priesterthum Frankf. 1677: Piâ desideria od. herzl.
Verl. nach Gottgefäll. Besser. Frankf. 1678. Ilgen. Histor. Col- leg, Philobiblici Lipsiae t836.
/ N
s i
D e u m , secundario tantum i n c a r i t a t e in p rox im u m posita
esse p u t a b a t u r ; etiam religio p r i n c i p a l i t e r idem v a le r e t ,
necesse e r a t , ac a m o r vel s u b m i s s a animi affectio in D e
um.
Amor v e r o in D e u m q u u m u n a cum fide, m a t r e
quasi tu te la a m o r i s , n o n , nisi in intimis cordis reces
sibus n a s c e r e t u r , facile e v i n c i t u r , religionem , si indolem
ejus internam a t q u e essentiam p rin c ip a le m re s p e x e r i s , ne-
que in Tw scire n e q u e in iw a g e r e sed in iw s e n t i r e , et
a m o r i s , et fiduciæ, e t o m n i u m , q u æ cordis s u n t , affectio
num s e d e , e x m e n t e , q u a m q u a m n o n e x verbis v e t e r u m
T h e o l o g o r u m potissimum fuisse positam.
Id quod ulte
r i u s , si doctrinam illorum de r e n o v a t i o n e cordis atque
u n io n e m ystica accuratius p e r s p e x e r i s , apparebit.
U t v e r o T h e o l o g i , qui p r o x i m i s post re f o r m a ta m a
L u t h e r o Ecclesiam sæculis v i x e r u n t , ta n t u m non o m n e s ,
r e li g io n e m ,
y h abitu altieret
concrefive” sp ectatam , praecipue
practicum esse mentis h a b i t u m , in fide atq u e cordis affe
ctione in D e u m m axim e c o n s p i c u u m , p u t a b a n t , ita sub
initium saeculi decimi r t octavi religioni magis theoretica
notio est trib u ta.
Ipsa n i m i r u m religionis definitio, quæ
/ . - v ' Z * I — '
a n te a p l e r u m q u e s o n a b a t:
y r a tio colendi D e u m , ' ’tum s e n
sim sensimque eo modo m u t a ta e s t , u t cognitio et c u ltu i
Dei seu m o d u s D e u m cognoscendi et colendi vel u t n o
-D.
%
tiones
e o c r d im tœvalerent, vel sic, u t prius religionis mo
m e n t u m posteriore quodammodo majus putaretur. Quam
notionis religiosae mutationem indicat Buddeus dicens:
”n o n tam agnitionem quam cultum ac venerationem N u
minis religionem apud Veteres significasse notum est ^
H o d i e a u te m vox religionis ita fere sumitur, ut et agni
tionem et cultum seu venerationem simul complectatur:
imo et subinde priorem partem praecipua quadam notione
denotet.
D ogmatibus enim maxime seu opinionibus, quas
homines de D eo rebusque Divinis fovent, religiones, in
q u a s orbis dividitur, discernere moris est
x \ n' ; ; * ' ' *
' / 1 '
Q u o vero pluris sic aestimata fuerunt theoretica r e
ligionis subjectivae m om enta, eo etiam major intellectui
h u m a n o vis atque auctoritas tribueretur, necesse
fuit-Q u o d quidem majus potestatis
intellectuali!p r e t i u m , q u a m
quam jam antea statui coeptum est, praecipue tamen post
.Theologiam W olfianam m ethodumque, quae illi propria
f u i t , mathematicam invaluit. Illa vero aestimatione facta
et hac methodo re c e p ta, quum unaquæque idea religiosa
atque d o ctrina, undecunque sit, collecta, demonstratione
x) Buddei Institut. Theol. Dogmnt. Francof. et Lips.
q u a d a m dialectica certior facta esse crederetur y ); n o n t a n t u m materialis, tum positivae tum etiam naturalis re l i g i o n i s , in schola W o lfia n a et studio et diligentia tracta tae, s u m m a et arg u m entum , verum e tia m formalis notio
n u m r e lig iosarum , m ente humana percipiendarum, ratio fin ibu s intellectus et quidem Dogmatismi sunt circumscri p ta . A t q u e hac intellectus humani m ajori, quam a n te a , aestimatione factum e s t , u t , quum scientifice communem il lu m religionis typ um explorare stu d eren t, cujus singuli m o d i , m a g is m in u sv e perfecti, in diversis religiosae tra d it ionis formis quasi expressi essen t, semina vulgaris, qui n o stra ætate v i g e t , Rationalismi, quæ supra rationis humanae captum s u n t , aut infra rationem detrahentis, aut a d ratio nis no rm am explicantis, paullatim pulluluntia spar g e r e n tu r. S i c , licet S ch ola W o l f i a n a h a u d sane magnam
a s s e c la r u m turbam secum traxerit, qui methodum istam m a t h e m a tic a m in doctrinis religionis revelatæ demonstran
dis a d h i b e r e n t, n eq ue igitur directe in religionem ejutr- d e m q u e con ceptum m agnam vim h a b u erit, tamen indire c t e e t in suam et in nostram ætatem haud parum valuit, quippe q u u m ab illis potissimum temporibus theoreticum
—— ■ , __
i
y)
Conf. Reuscli Inlrod. in Theol. revel.17
U.
Carpov J. T h e ologia revelala dogmat. melhodo scientifica adornata 1767—(j.
C W o Hi i J heol. Naturalis methodo scient, pertractata II T o mi. Fraucof. et Lips, j 706—7,
24
religionis m om entum p r i n c i p a tu m o b t i n u e r i t , ita u t reli
gio objectiva, in u n iy e rs u m s p e c t a t a , u t doctrina de D eo
r e b u s q u e divinis, a tq u e rçligio subjectiva ut notitia de
D e o re b u s q u e divinis in scriptis dogmaticis, circa m e d i
u m sæculum decimum octavum et post h o c tempus edi
t i s , potissimum d e s c r i b e r e t u r , practice rçligionis m o m e n
t o magis minusve posthabito.
Q u i sæculo decimo octavo jam florere coepit D o g m a t i s
m u s is post criticum fa c u lta tu m animi examen a Kantio insti
t u t u m in præ ceps detrudi v id e b a tu r. Q u æ ta m e n p e r la b e fa
c ta t io n e m m e t a p b y s ic æ Wolfianae religioni s u b t r a h e b a n t u r
t h e o r e t i c a f u n d a m e n t a , e a p e r fidem q u a n d a m practicam m u
nifice r e p e n d e r e p ro fite b a tu r Kantianismus.
Ipsa vero haec
f i d e s , q p a m q u am
m a t e r existim a b atu r religionis a t q u e ,
qpse huic intime conjunctae s u n t , i d e a r u m Dei et im
mor-talitatis, tam en reapse m oralitati subjecta fuit, q u ip p e
quum,
suam a u cto ritatem a t q u e vim n o n nisi a
conscien-' /
t i a morali re p e te re t.
V e r u m ta m e n practica illa fides,
religionis o r g a n o n , e a d e m q u e c a n o n ,
olim moralitatis
a t q u e felicitatis, p r o p e dicam sensualitatis futura concili
a t r i x , re quidem ipsa h a u d alia f u i t, quam quœdam p u l
c h r i o r e t subtilior
a rg u m en ti ab u tiliforma.
Sic r e l i g i o ,
q u a l e m fin x eru n t K a n tia n i , reapse fuit evdæ m onistica,
a u a m v is
a
lege m o r a li, cathegorice j u b e n t e ,
evdaemonis-i * *■