ELASTICITATE AQUtE,

DISSERTATIO

PHYSICÄ,

DE

ELASTICITATE AQUtE,

QvaM

CONSENT. AMPLISS. FAC.

PHILOSOPH.

IN REGIA ACADEMIA UPSALIENSI,

PRvESIDE

Mag. SAMUELE dura: O,

Phys. PROFESS. Reg. et Ordin, nec non Acad. Reg. Scient. Hoem. MEMB.

PUBL1CO EX.4MINI MODESTE DEFERT

PRO GRADU,

CAROLUS PETR. FERNBERG,

WESTMANNUS.

IN AUDIT. GUSTAV.

MAJ. DIE XXVI. ^MAJ.

ANNI MDCCLXIV.

M. S. H.A.

■UP SALLE

5»

etnobilifllma illa

quaefHo,

utrum aqita

fit Elaßica

ncc ne, uc

pri-

nium

Philofophia Experimenta¬

lis excoli ccepic,

fuerit

_agitata,

tarnen non dum eo petventum

eft, ut omnimode haec fit expla*

nata, quin & valde dubia & in«

determinata funtr quae

adferant

fcriptores

Phyfici ideoque

operx me: prctium

fa&urum

putavi, fi

fpe

eiminis Academici loco, eam diftinQius evolvere ^co¬

ner_r & ^meas qualescunque circa ^eam exponerc con-

fethiras. Quas minori- B. L. ^eo lubemius fubjicio*

cenfurae, qnod

inre tam ardua, &

nobili, quemad-

modum in magnis,

voluiße

fat eif.;

§• tt

Qiilim Elaflkum

corpus

in Phyficis dicatur,

qnod!

a&io-

f

m )

i

c &

a&ione quacunque

in tpfum Fa&a

mutat

figuram, feå

actione illa cefTante illam _recuperat;

&

Molle ^voca- tiir,

quod

quoque mutat

figuram, Fed illam

non re- cuperat, adparet omne cor pus

Eladicum efle

com-

prefGbile, fed

non omne

compreffibile elfe Eladicum.

Prima

Phyficorum

opera,

in

eo

merito

occupa-

ta fuit, ut exprimenris determinare poflent, an aqua viribus externis in 'minus vol^umen

redigi, (eu

com-

primi poffit. Hoc negotium

quoque

primus,

quan-

tum conftat,

adgrefius ed III. Veruiamius. ei) Idem

experimentum,

addicis duobus aliis,

repetiere

Philo- fophi Florentini, b) quod

quoque, tanquam

maxi-

me memorabile, & quo omnes

fe

re

alii fira Typer»

ftruxere

pericula, fuasque conclufiones, nobis eilet

adferendum, nifi Cel. Musfchenbrcekii, pro ea, qua in experimentis

indituendis polluit dexterirate, dili¬

gentia &

fide, nobis dignum videretur, quod, quale ipfe illud defcribit c) potiirs

commemorcraus:

Spbds»

ram fumfi

plumbeam c5" (larmeiim

^,

diametri

3

potti>

Cum, parietum

craffities

erat

pollicis,

ex

medio

pro- minelat tubas,

qui in exiguum biabat ofculum,

verum

ex denfo

metatto cotifeEus

erat.

Deinde vulgarem

a- quam

J'ub Recipiente Boyleano

ope

Antlice ab omni fito

aere

purgavi: bac

aqua

implevi

utramque

fphaeram) &

ne vel tantittitm aerts iniis

juperßes

föret

jub

^evacuato

etjam recipiente

illas pofui. Omnibus igitur fola

aqua

optime impletis

tempore

frigido

^,

plumbeus fiylus fora-

_ mini utriusque

tubi

immijfus fuit

ad

digiti

profundita•

§. HL

•

ur «

loqtie Hullus ejjet

aer ,

fed omni

a

imphta

aqua

fiorent

⁹

cT p/jrf

anterior tubi optime fer rumine occludi poßet,

exiguum

etjamß videatur artificium, maximi

ta*

tnen _, /// obfervetur ,

r/2

momenti;

Sphteram ßve plum*

leam ßve ßanneam tum

intra prali tabulas pofuiy

cum- facile

applanar

i

potuiffet,

nunc

reßßebat vi

ingenti,

ita

ut non

ntß

ops

longioris veclis, cocble<e in-

fixi,

aliquant ulum applanari potuerit; fimulac figur

^a

ejus mutabatur, ab omni parte,

inßar crafflufculi

ro- ris, per

luperfiaem metalli tvamfudabat

aqua , atqtit

eo

copioßus,

quo

plus Spbrra applanabatur,

^{quare ne}

vel tantillum bxc aqua

cotidenfavi potuit. Idem ctjam

fuit aliis eveneus, cujuscanque

fnerit metalii

^,

vel ipfius auri, d) globus hic

cavus.

Hinc, minore licet

jure, vulgo Philofophorum

aquae omnem

abjudicat

compreffibilicatem.

a) Nov. Organ.

Lib.

T.

b) Tentam. Experim.

Acad. del. Cimento Tom. IL p. m. jj?.

c)

Tent.

Florent,

P. II.p. m. 64.

d) Nevt. Opr.

p. m. 104.

IV.

Licet

peringeniofe fit exeogitatum hoc experi-

jnentum, magis tarnen

absque

omni

dubio eft

in con-

elufione, quam erat in

prasmiffis. Nam

1:0 Eft

quidem figora fphserica omnium

capa-

cilfima, hoc eft,

ficorpus figurae fphsericas, vel

mi-

nimum mutet

figuram,

minoris

fit voluminis, feu

fo- liditatis, quod ^a

pluribus Geometris eft demonftra-

tum, a)

led,

qua

ratione examinari poterit fignra

corporis

exteriör,

utrum

fit G^omctrice fphamca,

nec nc? Multo minus hocexamen arce>

vel

maxima, circa

®

)

5

f ®

circa figuram

corporis cavi inferiorem, feliciter in-

ftitui

potte, nobis videtur. Uc primum vero, vel mi¬

nimum figura

hxc globi deficit

a

fpha^rica, quid ^quo-

que

decidit robori conelufionis.

- 2.*o Sed ponamus,

figuram hojus ette abfolute

fphaericam,

numne tamen

magis ex hoc experimen-

to rite concludi

poteft,

^quam

quod hacce methodo

non fenttbiliter

comprimi pottit

aqua.

Sit quoque, quod ullo artificio humano id effici nequeat, quis ea-

propter negare

futtineat, hoc tamen non vi quadam

alia naturali fieri potte.

a)

Vid. Euler. Met bod inveniendi curvas £$c, f. igj.

Sim]). Do är. of. Flux.

p.

487

§.

V.

Licet

jam dia in diverfas, circa elatticitatem 3-

quae, abiere partes

Philofophi, tamen, praeter Boy

laeüm, novimus

neminem, qui adeurate inflirutis ex-

perimentis, hane

majoris mornenti quadiionem exa-

m'nare conatus ed, licet

quod dolendum

^,

neque is

fcopurn

attigit praefixum. Ex pluribus ejus tentami*

nibus qux

hnc faciunc,

quaeque

in Novis Experimen-

tis

Phyfico Mechanicis defcripttt, duo folummodo

eaque

praecipua in medium profcrre juvabif.

Experim.

I. Sumta efl vitrea bulla ampla, oblongo

collo, _qu<e

repleta

aqua

communis dotiec Liquor fpi t ba¬

ntam altior bulla evaferat, charta

dein Uli agglut i

11

at

a%

ipfa aperta

imn.ittebatur in Recipiens; atque aér afi-

tato modo

exugebatur. Event

^us

fic fe kabiiit: bona pars

aeris in Recipiente

incluß prins exhaußa eßt quam nllam

aqua

expunfmiem animadvertere

potuimus.

Oper anis

A 2 _v autem

• ( O

)6

\

mutem Åntliam

jugitev exercentibus,

vifa

ejl

tandem

<uqua

ajcendere in coflo

vttri, vari<c

bullte

ab infe- noribus väfts

partibus ffe Solventes

viam fccerunt per

Corpus

eiq ne

ad fumnam

ejus partem,

ibique

in reci>

piens

irruperunt: (f fimulac

_aqua

intumefcere

ceepit,

tunc quoties Vertici

II

um in

Eptflomio

verjum

eft ad

e-

•vacuandum äerem e

Recipiente

in

Antliam,

aqua in

col•

lo vitri Jefe fubito ad grani

hordeacei latitudinem

in cello vitri er exit, atque ita

paullatim prrediEa

meta a'

liquanto altior

eva

fa. Et

tandem (ut manifeßior fieret (iqu<e

expanfto)

externus aer jufju noftro

derepente eft

introducius, quo facto confeßim _aqua

fubfedit, illudque

cmne

fpatium, quod

in vitro miper

acquißerat, defe-

mit. a)

£x

plurimis vero experimentis, tam circa aquam, quam

alia.fluida,

valde

probabile videtur,

hane in vacuo intumefeentiam voluminis aquei pro«

duci potius ex dilatatione particnlarum aerearum a-

quaa

inclufarum

^, quam ex elafticitate quadam ipfins.

Experim. II. Ad ^mamim mihi erat vas rotundum,

cavum ex

plumbo

einereo conflatum, duarum _aqua

librarum fatts capax, (ft accurate elaufum

undique,

ve*

liffo tantnm nnico eoque perexiguo foramine, quo im-

pleretttr;

tum partim exuipendo aerem, tum injiciendo aquam ope

Syringis injeftorii,

non fine

aliqua difficuL

täte

implebatur; (f

j er foramen

quod

in fuperioriejus parte

continebatur, plus adhuc

aqua ^> inßruTttenti fti- pra memorati ope

paulatim

inietlum eß: quo

faéto,

vafe licet quiefeere permißo (5 foramine in fuperiori jua Jede adhuc manente, cvmpreffa tarnen aqua

pedeten•

tim

fupra onficium

foraminis intumuit (S variaguttue per

• )7 C tt

per

vafis lat

era

effluxerunt.. Po/le a effecimustr ut pe*

ritus Stannarius

(qui glMum iflutn conftaverat)

^coram

nobis adeo

exquiftte ferrumine fuo occluderet,

ut nemo>

Jufpicaretur a

Iiquid

praeter aquam

intus reliftum e/Jc..

Poflreiro vas ita ferrumine

occlufum

cante o

f<zpiu$ li-

gnéo

walleo in variis lods percuffum fuit, quo Liquida com~

primebatur

^, atque aqua

inclufa in anguftiorem locum

coarttahatur, quam quem antea cccupaverat: atque

itct

cum arrepta acu ^,

malier impulju perforaßemus vas, ö*

dein ^acum extraxijjemus ;

Aqua (Jed

non

nifi tenni(Jl-

nio

rivulo) profetia efi

in aerem

ad altitudinem duorum

aut triam

peduiru b)

Sed neque hinc tufo

deduci poteft elaftickas, etenim

Iio licet verum flt,

quod phaenomenon hocce fatis;

©ftendar, vel materiam

globi efle eläfticam,. vel ipfam

aquam, tamen qvum

conftat plumbum seque

,

ac alia;

metaila efle elaftica, licet non

eodem gradu, facile

quis in eam

induci poflet opinionem, quod jaftus hic:

fluid i ex globo, fit

adfcribendus plumbo, quod vi,,

qua

premkur

aqua

inclufa, extenditur, poftea vcro,

cum hecc vis premens

ceffat, fefe reftituit in priorcrw

figuram,

&: flc expellit

aquam per

orificium globi.

II. Si

infuper

aqua

haec comprefia fuiffet in mi¬

nus volurnen, non utique

conftat,

num

hoc tri^ui de-

bcat

potius elafticitati aeris inclufiquam ipfius

aqua?,,.

Fcjicius itaque

allato modo explorari poffet

quse-

fita ha.'c _aqua?

aff £Ho, fl vafculum

cavum

rotundum?

formaretur ex materia

a]iqi>a dura, & minimum

e- 1'aflica, e. g.

faxo flmplici,, &

aqua

impleretur omni

aere?f quantum

fieri potefl,purgata;: poftea.in orifi-

ciumi

B

)

8

( 9

eium

vafis latius, profunde intruderetur fortiffime;

& afferruminetur

flylus plumbeus, qui dein tenni

acu

perforetur, fi

tunc

poft extraäam ^acum,

aqua quoque

prorumperer, longe tutius concludere bee¬

ret, aquam

effe elafiicam.

a)/. c. Edit. Lat.

Op. Tom. /.

^{/>. m.jf.}

b) l.

c. pag.

ead.

5. vi.

Ita, cum neque

allata,

neque

alia,

quac

novi-

rnus infiicura expcrimenta, nos, qua?

heic quserimus,

doceant, nihil quoque

certi ftatuere valemus;

ne ta¬

rnen omnino nihil heic

egiffe videamur, confulen-

danobis eil experientia,

ficdifh, vulgaris, c) Hxc

ntique

nonnullas nobis offert obfervationes,

qux

in

intricatiori hacce

quseftione, quid falcem lucis ad-

tendentäbus accendere videtur.

i. Criterium vix aliud Elafticitatis in

corporibus

duris habemus, quam

quodad fe invicem pulfa,Tla-

tim iterum reflectantur. Pluviis, vel aliis aqnis vc-

\hementius, Si guttatim

cidentibus in lapidcs, Si alia

corpora

fixa, quin & in ipfam

aquam,

videmus

par-

ticulas aqueas

et'jam refultarc. Quid quod, globi fer-

rei ex tormenris, d) &

etjam lapilli oblique

in aquam

proje&i, pluribus vicibus refilianf. Numne hxcre-

filitio

proveniac

^ex

quadam fluidi elaflicitate?

i.

Qaemadmodum

aqua, cum

incalefcit, & ebu-

lireincipit, augetur

voiumine, ita aéri frigido

ex-

pofita iterum minoitur, & ipfe velut concidir, do-

nec , cum conglaciari

incipic, rurfus quafi intumefcie,

& in

glaciem converfa longe majus

occupat

(patium,

quam

prius. c) Numne hxc mutatio voluminis in

aqua}

©

)

9

c é

aqua,

incTigitet ipfkn efie cjailicam T idque

eo ma-,

gis, q

iod ipfa glacies,

^q\sx

quibusdam eil

aqua

in

fiatu natu rali,

d.eprehendatur elaflica

^{, nam praeter«}

quam quod gra

nu.la grandinis

^, quas quam

maxi¬

main partem , nihil

aliud Tunt,

quam

flillae

aqueas

conglaciatas,

decidtia

maximopere

refiliant, obferw

vavic Clar, Bertier ,

quod

cum

cuitri teves in apicem

fiefinentes ^,

infigebantur latevi glaciei admodum dur

o5

iiametri ₄ ped.

laxata

manu

expellebantur ad dißan-

tiam 4 vel y

ped.; [ed låtere molliori

ewn

effdlum

noti

edi

dit,glacies.

/) r

3. Plurimis, & pluriss

inflitutis experimentis

cön- Ifta_t, fonum non

pofte

propagari,

nifi

per

medium ela^

'fcicom.

g) Sonus

vero

cxcitatus in

aqua

auditur ex¬

tra eam. Polfus mallei in campanam ex

fune

pen- dentem fub _{aqua, certe}

percipiet

extra

ipfam conflk

tums. Cl. Nolletus horologium

excitatorium, & fo-

nans recipienti

inclufurn vitreo merfit primum fub

aqua

vulgari, deinde fub

aqua

aeris experts

,

fed

fonum horologii extra aquani

manifeflo audiit,

nec .'ullum difcrimen foni ex titraque aqua

percepit. b)

Eundem confimilis tentaminis eventum expertus

*

quoque

efl Ceh Musfchenbrcekius. i)

Sonum in aere excitatum fentiri

fub

^aqua,

pluri»

bus quoque

probatum efl. Tres homines fubrnerfi a-

qua,

ad altitudinem

2

ped. repetiverunt verba a flau¬

te in ripa,

altiffima

tarnen voce,

pronuntiata. Iidem

derherfi ad altitudinem 12

ped. fub

aqua,

audiverunf,

aegre

licet,

tormentum

in

aere

expiofum. K) Ipfe

Cl. Nolletus fub aqua

fe merfit ad varias altitudines,

' B

i

₀

" iß

^ '

r

© ) io

t Q

ö » •

In qtubvrS omnis generis fonos in aere editos, eirjam articuktlones vo- cis humanar, dilHnctiffime audiit; fnere quidem Toni fubmifli ^, fed nul¬

lius difcriminis m altitudine 3 ped. vel 3 poll. /) Sonus etjam in aqua,

a corporibus fub aqua concuffis, editur & fentitur. Nam homo fub

aqua defcendens, mann tennit campanam, eamque pulfatam,„fub qua- eunque altitudine audiit. Nolletus quoque caput fub aqua demrfit,<Sc

corpora diverfa fub ea collifit, fonos audiit; duos percutiens lapides,

vel claves , fonum auribus non ferendum percepit. m)

Qitum itaquefonus audiatur per aquam, etjam aere orbatam, aut o^- mnia nos fallunt, aut erit _aqua , faltem quodam elafticitatis gradu ,

prsedita. Hocce argumentum tanti Nolleto vifum fuit ponderis, ^ut il-

lo unico nixus adfirmet _aquam effe elafticam.

4. In ftatu caiido & ebulliente, ab aqua feparantur partes ipfius perexiguse, conftituentes fluidum maxime ektticum, 11) quod Vapordi-

ci fölet, <5t ope teolipilae antiquorum 0) optime cernitur. Hic vafe coercitus maxima vi _erumpere liititur, & exitum inveniens, ad diftan- tiam aliquot pedum fe extendit, atqtie ventum omnino smuktur; fed

ut primum quacunque ratione frigefcit ^, hnucce elafticitatem perdit, concidit, & formam priorem aquae induit.

Quamcunqne rationem agnofcat hie afcenfus _vaporum, tarnen live concipiatnus fluidorum Elafticitatem provenire ex ^eo, quod ipfae il-

lorum particulse fint ekfticae, five^T quod vi quadam centrifuga feure-

peliente fe invicem fugiant ^, eodem feie jure aqti^ ^, atqtie aeri, ekfii-

citas longe diveiri tarnen gradus tribui poffe videtur.

c)Dijfert. CL Mag. Tornflen De experientiavulgari lek halkatjpp,

i) Muijcbenb. Inträd. in Phil Nat.p. yjä ej) Vtd. Plyf. Cel. Praf. g.

7<f. /) L' Hiß. de l' Acad. Roy.an.174$. p. 42. g) Ply f. Cef. Frafp„

ßt. b) V Hiß. de f Acad. Roy.an. 1743. i) Introd. ad Phil. Nat,

o. k) PbiL Tranf N'.o4gä I) Ncllet Lecons Plyf. Tom. III. _{p. 417.}

m)Mujfcbenb. I c.p. p$u «) Plyf ät.p. ijj. 0) Vitruv. Lib.^I.Cap.

VIT.

EtjamIi itaque aqua nullo artificio bumano comprimi poflitr quernadmodum neque metalla externam ejusmodi admi'ttunt compre(Tio-

nem, licet majori quadam gaudeant elafticitate, tarnen neminem feie

fperamusr qui^v allatis ferio perpenfis, nounobiscum faciat, & inean*

inelinet feutentiam, aquam, non fine fummn verifimilitudine*

reputandam efte elafticam.

S. D. G.

• &