UDITIONEM VITT

D. D.

Dijjertatio _Academica,

De

DIFF Ε RENTIA

inter

ER UDITIONEM

VITT ^et SCHÖLT,

Quam,

Ex confenfu _Ad Amplisf. Facult. Philofoph.

Regium Lyceum Upfal,

Sub Auspiciis

Doct. PETRI NICOLAI CHRIST! _{ER MN»}

Log. £r Metaphy Profesf. Reg. & Ord.

Publicse Cenfuras modete Subjicic

Auctor Et Rejpondens

Petrus _Dali Petri

Ekelund,

Vermelandus,

ια Auditorio _Guftaviano ad Dicm xxx. Novembris Anno mdcclxxiv.

Hor is Ante Meridiem Solitis

upsalii,

Apud Joh. Edman, Regis Acad. Typog.

In Sacram Reö'wi IVLjestatem Magna Fi dei Vir o

Regi^ Cancellari^ Consiliario Longe Dignissimo, ElOQUFNTI£ atque Ρolitices Professori Celeberrimo,

Equiti Aurato de Stella Polari Splendidissimq,

Acad. Upsal. Rectori h. t. Magnifico,

Perilluflri atque Oenerofißimo Domino

Eno. JOHANN! IHRE;

Nec ^non V Γ RO

Summe Reverendo ntque Amplisfimo

Ad Regi am Academ. Ups. O economic practices

Professori Celeberrimo

Facult, Ρ hiloj. h. t Decatto maxime SpeSlabili

D ^» MAG. J 0 Η Α Ν Ν l

L OSTEOM»

Patronis Maximis.

e grave ducatis ^> Patrom Optimi , quod incomtäm banc opellam celebrationis Feftris condecorare Nominibus ani-

mum induxi, humillimus oro. htenim fnvoris fingularis, quo me nuüo non tempore ample&i dignati fuißis recordatio, etficit, nt

gratijßimam £5° venerabundam Fibis, Patroni Maximi\quocunque posfim modo: te flat ^am redder ^e mentem percupiam. Eruditionis non minus Fitce, _quam ejus, quce Scbolis nomen debet, utriusque enim eequisßmi eftis czßimafores, β iiiteriora, Fefii is fub aufpiciis,

c apere incrementa mihi liceat, erit de quo magnopere mihi gra·

tulabor. Pro perennitate Flor i s Feßri cf profperitatis, vota mm·

cupare ardentiffima nunqnam definam, ad mortem usque per- manfurus

Tantorum Nominum

Cultor humillimus

PETRUS EKELUND.

VIR O

Summe Reverenrfo atque Freeclar ijjimo

Dxo Mao. Ρ Ε T R O EKELUND,

Paftori in Fråndefors, Brålanda & Ryhr adcuratifIimo?

Prtcpofito per Daliam Auilralem longe meritiilimo,

PARENTI OPTIMO

Moeonides, Munera tenero cara Patris, precor qui ut faveatis alumno, celebrare cupit.

Mille Tibi, _Genitor, cum vita debeo dona, Qvx mihi func larga fuppeditata ^manu.

Qvx Tdibi fed referam, mihi ^non meliora iuperfunc Ingenua quam mens, qux pietate calef.

Pignoris ergo loco, tenuem Tibi facro libellum,

More tuo, placida _{quem, peto,} fronte legas.

Semper ego memori, repetam Tua munera mente\

Dum _pro flore Tuo fundere vota licet:

Longa per Omnipotens Te Nomen tempora fervet;

Nec Te grandccvum, defcrat ulla falus!

Sic vovet vovelitque cid ultima usque fat ^a perman furu ^$

Patris Optimi

Filius Obedientiimnue

Ρ. Ρ. EKELUND.

DOMINO AUCT0R1,

Affini perdilecto,

uemadmodum amici folent ^ex fecundis amicorum rebus infignem capere voluptatetn, mirum band eß, fi mihi etjam contigerit hoc tempore magna

fuffunäi leetitia. Novi enim Te, Amice in paucis di- leclijßme) Specimen Acadeniicum lud publica prope·

diem fore commißfurum if äefenfurum; quamobrem gaudhim meum ex egvegio hoc Eruditionis Tu χ do«

cuinento perceptum, f/o/2 poßum non publice teßatum facere, c/ fincero mentis affleciu precar i, ut pul eher-

rimam honeßrjßmamque, ajjilue feänris, flu.

diorum ?netani feliciter contingens, honor es iß prx- mia

quihus Dens indefesfos fuos cultores ornare

folet, quantoeyus adipifearis uberrima.

Wennersbojg d. i» Nov.

T/ivitur ingenio^ tribuit β pabula vir tus,

«S/ ater 11 i pectus amore boni.

Tu Vives igitur ^, Te Janet a beatum Vivtus, ingenii flamma perennis er it»

Preemia mortali non contemnenda manebunt, Defunctus terris, non moritura feres.

1774.

A. A.. JVENNERSTEN,

Fratri Carissimo!

DANIEL EKELIND,

&ΊΜ" ψntelle&us licet humanus, multis & variis modis, S" 1 ^ infirmitates, quibus laborat, & nnguftias, quibus

v: JL 5 circuroicribitur, prodat, nulla tarnen clariori id

JT ^er* ai3tuITiaraus ratiooe, quam cum viri, eru·

ditionis gloria eminentes, fua de artibus fcienti*

isque ferunt, publicasque luci coromittunt judicia. Quam

nonnulli fummis laudibus extollunt fcientiam, quam utiliffimam judicant _artem, alii flocci facientes, ut rem nullius momenti, fpernunt & de induftria negligunt.

Ea enim fanturo, quae iuo conveniunt guftui & ufui,

aliis commendata volunt. Hinc faitum eile opinor, ut Eruditi in tot diverlas abierint vias, dum diiferentiam

Eruditionem Inter Vita? & Scholas explicarent Sc ftabili-

rent. Hanc nonnulli nimis extollunt, illam (ua laude privantes; alii contra illam hujus difpendio unice cen- ient colendam, laudandam. Utraque pars a vero, no- ftro quidem judicio, recedit, Sc nubem pro Junone ara-

ple&itur. Nos vero, veritatis amore unice alle&i, ^me-

A dium

2. De Dijfeventia int er Eruditionem-

dlum feuere conabimur, &' dum rixas Pnilofophorum in-

utiles filen tio prae.tereundas cenfemus, Ceetmn - eruditionem

int er Vit et D Schol(2.· differentiam, verum q ue utriusque ufum, & pretium indagare, conftituimus, BreviiTimum

hoc qualecunque-ipecimen Academicum Candidas tua^j,

B. L. commendatum, volumus cenfura;..

§: Ii..

De eruditione in _gener

Qvousque nofira quaiiscunque intelligéndi facultas;

haclenus penetrare potuif, de nuiia fere re, tam falfa,.

tam obfcura tamque varia, deprehendere licuit judicia,

quam de eruditione, qua; tarnen necefTirate, utilitate &

& pretio nulli facile cedit alii

cum optimam & redlis-

fimam hominibus ad felicitatem pandat viara. Plu-,

rimi qui celebradsfimum eruditionis. ambiunt ^nomen,

eandem definiune, vel ut ipil, philautia corrupti, quid piam didicerunt, vel prout ab aliis pro eruditione venditari

intellexerunt.. Sic deprehendimus mukös, qui Lingvas,,

Cfiticam; Grammaticam, Antiquität» iluoium, & quid- quid prasterea curioia deleftaverk ingenia, genuinam

eiTe eruditionem minus recle fibi perfvadent, Cum ^ta¬

rnen, quod ambabus iis largirnur manibus, egregia modo

iunt erudiforum fubfidia & adminicula, Älios inveni-

mus, qui itade ^gerunt, ac fi vel Theologiam tantum, vel Philoiophiam, jurisprudentiam ^, medendi artem vel Ma- thefm, aut fere -quamvis harum omnium partem , totam eruditionem abfolvere contenderent, Qviöus, Ii partes erudita; cognitionis eile dicerent, nemo facile contradi-

ceret. Alii tandem, nefcio quo fato, ipeculationes &:

tricas Scholafticorum, terminorumque obicurorum noti-

tiam, plerumque inutilem, pro genuina haflenus ^agno-

yerunt eruditione. Hi omnes ilcidliorem

v quam fas eil,,

eru«?-

Eitz Er Scholz, ₃ eruditioni attribuunt ienfum. Ali! plus juilo latam ejus·

dem tradiderunt definitionens, inter ouos, Clariffimtim D. GERHARDUM rnerito referimus, qui in Inflitut. fit*

is Philo]] ration. dicit: Eruditionem ejje cognitionem omni'

um cor um, qnz hominis ingenio difcipojßint. Sic enim cog- nitio vulgaris öb erudicione haud diilaret ^s _omnesque

homines adulti forenc eruditi, per eam

quam ufu Sc experientia communi Tibi acquifiverunt, rerum notitiam

quod tarnen ab ufu loquendi recepto penieus abhorret.

Nec iententice Generoi. D. Bar-onis de BIELFELD (a noftfum addimus calculum, cum multo generaliorem

erudieionis tradai definitionen!, concendens: Eam efje cognitionem omnium rev um pofjibiiium. Noftra enim eru- dicio res quasvis acluales, & _{qure ex} iis refultant pro ob- JeRo habet; fruftra itaque extenditur ad mere poifibilia,

q Ute in rebus finitis exiftentibus nullnm habent funda-

mentum. Ut veno feliciores iinous in tradenda hac defi-

nitione, obfervandum eil, eum proprie erudiri

_qui e fratu rudiori in mehorera magisque poliium deducitur.

Η inc Ernditio eft conditio nientis emendatior, five magis ex-

culta, qua, depojita ruditäte,· res quasvis accuratius er in- timius perfpicit, quam vulgo cognofci foknt. Eruditi o Ve¬

ra Sc utilis conjun&a eil ^cum habitu veritates cognieas

ad fuam aliorumque felicitatem rite adp'lrcandi. Non

enim paranda iolum, Ted fruenda fapientia eil h). Omnis

quidem eruditio in fe Subjectiva eil, & in mentis habi¬

tu confiftit, complexus tarnen propofitionum generalium, qure ab eruditis tantum indagari & intelligi poflunr,

nonnunquam eruditioni* objediva? nomine venire iolet.

Hoc ienfu alia Eruditio eil Theologica, aliä Juridica, a-

A 2 üa

(ι) In trachtu qui infcribitur: L' erudition tmiverfelle <&c, &c. Intro.

du£Hon §. I, ubi tarnen nobiscum facit dum in §, II nit: Nous comprenons par le mot d' erudition la reunioii de tous les jciences is? des ^arts libetaux.

f>) Cic de fin. C. ^ι.

4 De Dijfevsiitia inter Eruditionem

lia Medica, alia Philofophica, alia denique Mathematica.

Ab artibus fic diclis ielluiariis diftingui iolec Eruditio;

hxc enim cogitationes dirigit animas, Übe corporis mem- bra rebus perficiendis artificialibus affvcfaciunt; ^nec

has artes, quas Mechanicas etjam vocamus ^» conte- mnendas & erudlto Stuchofo indignas eile ceniemus, ied

iüas tantum a comceptu haclenus confveeo eile feparan- das, coptendmius. Cum enioi in lermone comrauni, per Eruditionem in ^genere indigitnre foleamus accura- tiorem cognidonem quatumvis rerum & veritatum,

a vulgi notitia ^remorarum, fatis conftare crediderim,

jutes illas fellularias, eruditionis nomine non eile in*

figniendas, Pitecipuam hujus eruditionis iedem in ha·

b tu infeüeclus pofitam eile contendimus _; applicatio

vero eruditionis, voluntatem tangi? ^, & illam ad ^a- gendum (ux feiicitati &: legi natura; congruenter fle&it

ac dirigit. Qvo plures agendi aut omittendi, negandi

aut affirmandi reguias, a vulgi notitia remotas, qudpi-

arn fibi cognitas reddere valet, ^eo majori jure erudieus åudit, eoque ampliorem eruditionis campum emenfus

eii. Quo magis certa, & immotis principüs nixa hxc cujusdana icientia fuerit, quo facilius & certius ^res, qua-

rum noda poliet, propriam &: alienam promovent feü-

citatem, eo ioliäior, _eoque m3gis laudanda hasc iiiius eil

eruditlo. Nonnulli hiitoqca tantum gaudent cognitione opinionum & fentendarum, quas excogitarunt & defenfi·

tarunt viri eruditi. Qvatenus bas c notitia eiTe poteffc

in _eo, qui verum a fallo in iis difcernere & intueri ipfe nequit, eatenus ejusmodi eruditio, aiiorum audlorjtate

unice nixa, fuperfkiaria audit. Magna quippe eil ho-

minum eruditorum copia, qui omnia ex aliis norunt, ex

proprio ingenio aut judicio nihil. Semoveas quadb lo-

cos commune?, compendia, fyftemata, fiorilegia, com.

mentarios, diipoiitiones, theiauros, & ab jpiis iimul ^o-

ptimam

Vitcc Ef Scholz, ₅ ptimam niifera? eruditionis _{par te m} femovebis. Corpus quoddam propcie foiidum dicitur, quod per omnes iuas dimenfiones, ita firmnm coropactumque eil, & ita compreiTioni refidit, ut nihil in ^eo inane, faltem ienius noder deprehendat. Inde ea Eruditio metaphorice voca- tur folida, cujus interna indoles refpondet externis, ali- quid magni promittemibus: ita ut non tanfum efle vi¬

deatur cognitio rarior, led etjam fit pretioia & in rerum ucilium natura fundata Quemadmodura enim qutedam

rnetallorum commixtio, externam accipit fpcciem auro hand diilirnilem, at quae auri tamen foliditate caret; ita

in hominibus, hiilorice & inilrurnentaliter erudicis, im-

mo valde iloiidis, fuperficies quardam _rtfagnas effe po- ted fapientitE, etil interna cognofcendi ratio fit ciiffi- millima. Hinc nata ed conivetudo eam eruditionern vocandi fuperficiariam, quae videmr & non ed folida,

i. e. a primis fundamentis & ipfarum rerum utiliumcon- dderatione minime eft eruta. " Haud abfurdius enim

"föret iperare, ^ut in videndo aliorum oculis, _quam intel*

"ligendo intelledibus illorum niteremur. Qvantum ipd-

''mec veritatis &i rationis concemplamur, tantum realis

& vera? icientiai poflidemus " a). Clarejam, ut opinor, condat, Evudiiionem fofidam ejje cognitionem qiiamtibet ra- riorem Ef c er t am enrum rerum Ef veritatum, _qua ve/ ??ie di¬

äte vel immediate hominum promovent, Ef _augent felicita-

tem. Et emditionem Juperficiariam, _{ejje notitiam, quce,} ahsque

rerum debiio examine, vel in altorum opinionibus tenendis, vel in propvtis conje Buris unice adquiefcit. Iners enim &

imprudens fapienti® indagator, non tam ad res icias,

quam rerum iymbola, ^voces _{nempe &} defcriptiones qua-

lescunque adtendit, quibus tantummodo ipfarum rerum

cognitionem mens exprimere debet, & experientia re-

licta atque fepoika, ad fictas opiniones

facram veluti

A 3 an-

fl) Vid*. Lock de intelle&u humano üb. I Cap. IV. §, 23*.

6 Be B)fler eilt i a J rit er Eruditionem

ancöParM, confugic. Ex congeftis opinionibus, quid vis potius, quam folida efficitur eruditio. Sparire enim pas- Sirn veritates, _nunquam ftabiii in eogooicenre nituntur ful-

ero. Af folide eruditus pro certo novit, ie habere fci-

endara indoii objeRorura co η form em.

Ovitvis ver o fubtilior _cognitio erronea Z? inutilis, erudi-

tvonis falfe nomine venit. Sic enim Stoicorum, Peripateti-

corum & Carteiianorum erudicio, in plurimis partibus ^e-

rat faifa & erronea. Sic & Averroes, A-vicenna, Vasquez, Zabarelia, reliquos ut taceam, qut, absque copiofa alia-

rum reruoi peritia, Logicam & Ontoiogiarn rnagnis ex-

plicare voluminibus no η dubitarunt, in erroneo & in-

utili erudicioftis _genere unice deiudarunt. Huc quo- que Ailrologiam judiciariam, Alchymiam aliasque divi-

nandi fallendique artes merito referimus. Genuina eru- ditio locum fuom _tuetur, ubi, cum qua res cognitas,

tum qua cognofcendi applicandique modern, reäe iefe

habeat, rerumque i ρ far ^um adcurata contemplatione &

conflanti experientia nitatur. Quee vero cognitio ab hac

norma defledit, iicqve vel in rebus tantum frivolis, vel

in bonis quoque, ied fine ordine, uiu Sc debita atten- tione contempiandis ac repradenfandis verfatur, fpuria vel

faiia qua? vocetur digniiTima eil, ^quam fi fimulacrum po¬

tius eruditionis, vel opinionem iapientire fallentera fpecie, adpellandam dixcris, nos utique non habehis repugnantes.

lila enim falia eruditio, horoinem corrumpit & pervertit,

ita m nuda veritatis ignorantia, iflius modi ipurite erudi¬

tionis perfvafioni multum pnrfiet. Diverios eruditorum

mores apriilimis SANCTUS BERNHARDUS a) depingit

coloribus, cujus verba inieramus oportet: "Smit inquit,

"(fui fcire voliint

^eo tant. um fine ut fciant, Zf tarpis eß curi"

ofitas. Sunt qui fcire volunt ut J'cientias fuas ^ven dant,

"

turßis eß qua/ins, Sunt, qui fcire volunt, ut ipfi fciantur,

"Zf

fi) Berah» Sermon 26. in Cant.

PTite Hr Schölte* ₇

^

cT turpis efi vankas, Sunt

qni ficive volunt, ut ipfii adi-

°ficentur HT /7//A ufui fitit> Hr pia efl prudentia. Nos misiis plurirais aliis diviflonibus, eam tantum, qua eruditio diftingvitur in Vitae & Scholae breviter aitingere & ex-

plicare B. c. D. conabimur.

§· III;

Quxnam cf qualis fit eruditio Vita,

Si priicaram gentium annales actentis perluilramus ocu~-

lis, ii ^tunc temporis fapientum percurrimus vitas, animad-

vertere licet, illos in vita virtutibus ornanda fplendidis»

fimis, omne iuum colloeaflre iladium

omnem eruditio-

nem. Non mulfa legendo, fed agendo dofli ac periti evaie«

runt; legislatores enim & belli duces nec non Reipublicae gubernatores erant eorum temporum eruditi & Philofo- phi; adeoque non iolum in meditando

fed in rebus bene adminiftrandis exercitatiilimi. Bonis exemplis ma·

luerunt prodefle, quam multis regulis alios inftrnere..

Veritafes nec oitentatipnis nec panis lucrandi cauilaTibi fecerunt familiäres, Ted ut propriam & alienam ^eo faci- lius _promovere valerent felicitatem. Talis fuit luo revo

Clariflimus Spartanorum LYCURGUS, talis Athenien- fium SOLON, ejusmodi reliqua illa Graeciac lumina,

quae, ob leges iapientiffime latas & virtuturo politicarum ftudium, fera veneratur pofteritas. Si prifcam Roma»

norum gentem oculis noiiris fubjicimus, facile erit in-

telle&u-, fortiiTiraum hunc populurn armis hoftes, quam

fyllogifmis diiTentientes Philofophos, vincere maluifle;

fortes prreclarasqne edere a&iones ^cura? illi fuit &cordi,

libros vero de iisdera confcribere, aliis otiofis effemina-

tisque reliquit ingeniis. Inter primos _quoque Chridia-

nos deprehendimus, fapientes & eruditos, five ecclefiar patres & columnas, vix aliud fedtaiTe & omni ftudio _qute-

fiviiTe, quam ut fuäm aliorumqiie promoverent felici¬

tatem, fingulique vitam viverent Chriilianis dignarn.

Ha?c:

De D/jferentia inier Erudiiioucm

Η ®c veritaturo perfpicientia., ufu & experient:a adquifi·

ta, h®c ingenii cultura, in ^v i ^{reut um} Ch'riftianarum fedulo exercitio occupata ^, illorum conftituit éruditionem, &

quidem iiiam, quam Fit a m ef i to adpellamus. Confi-

ilebat enim in habitu cum firma mentis convi&ione per-

agendi & inculcandi ea ofincia, _qua? homini, civi & Chri·

ftiano cuilibet in fuo ila tu vivendique genere ineum- bunt; uiuMi nifi in vita ^communi habebat nulluni, in

ea vero maximum. Eft igitur eruditio vita hahitus accu·

rate cognoftendi dijudicandi ea> qvae in negotüs cujusHb et

quotidianis, ad publicum privatamque jelicitutem obtinendam, conferunt, & fitfcipi vel omitti debent; eft pvudcntia ob/er nun- di officin, _qua, quisque felicitatis <éf capax avidus, in fua ftatione Deo ^, fibi uliisque preeßare debet. Verb o. kft notitia, _quee quemvis b ene v ivere docet. Quatenus htec eru¬

ditio non fola ledtione & verborum, ab altis traditorum,

meditatione meoti inprimitur, ied per felicem praxin &

iedulam utilemque exercitationem innoteicit

iapientia

dici folec, _qua; ideo habitum cum -frudtu agendi fem-

per conjundlum habet, & nunquam in inerisYpeculütio-

nibus fubfiilit.

§. IV.

De Ortii if progrejfu ernditionis Scholz.

Poflquam pr®flantia quaedam & divina ingenia,

fola natur® vi adjuta, per multa & repetita tentamina, i®pe quoque calu, in variis artibus generi humano utilis ^-

firnis aliquid egregii invenerunt & prseilieerunt; ab ejus®

modi exernplis, quasdam agendi regulas generaüores obiervare, colügere &icriptis confignare coeperunt non-

nulli, _quo poileri, & inter iiios inprimis medioeri in- dole prtediti, in rebus publicis privatisque, belli pariter

ac pacis tempore, fines intenios certius & felicius ^attin-

gere

Vita c? Schol a* 9

gsre pofTeot, Sic ab eloquentite exemplis nata eft Pvhg-

torica, a pulchrioribus poematibus örtum habuit Poeti- ca,quemadmodum quoque habitus meditandi & regnandi, Logicara & Politicam praeceflerunr, regulisque ratioci-

nandi ac gubernandi ftabilien&s, anfim dederunt. Ut

ha: agendi regulce teaeris juvenum animis ^mature inftil-

larentur, fchoias Academiasque inftitufas videmus, in quibus adoiefcentes edocentur, ut ad legend um ac rae- ditandum ailVefadli, tam munera publica, quam negotia privata, felicius olim in fingulis cafibus confiderare, in- telligere & peragere difcant, Vix enim qvisquam rite ac

bene incelligit atque adminiftrat eas re«, quas nunqaam

bene didicit. Scholarum igitur duces & doclores, quo*

rum curx educatio juventutis eft demandata, ^non tan-

tum verirates, quas alios edocebunt, ilbi habeant ^opor¬

tet optime cognitas, Ted in modo easdem ciare & per- ipicue proponendi, fimul excellere debent, & prreterea aliorum quoque errores & perverU pernofcant necefTe

eft dogmata, ut adoiefcentes ab iisdem fsbi caveant, os contradicentium claudant

atque eorum argumenta refellant. Quo plures exftiterunt eruditi ^, tramitem

veritatis transmigrantes, eo amplior ha:c errorum facta

eft notitia, indeque necefTitas incumbere coepit Doftori- bus, plura ediicendi, quam qua: directum in vita com*

muni admittunt ufum. Philofophi diveria docentes, fua finguli demonftrare & aliorum refutare dogmata ftudu-

erunt, vel ut famara fibi adquirerent amplam, vel ut afteclas fibi conciliarent & difcipulos ab, iisque ftipendia

niererent. Prxterea ifta doftrina, _qux ex libris &

Syftematibus hauritur, atque in fcholis juventuti propo- nitur, generalis tantiwm eft, & continet determioationes pluribus cafibus fingularibus communes; hinc ad praxin

vita: non fufficit. Juventutis enim doctores, noftro ^tern*

pore, a negotiis civiiibus plerumque vivunt remoti,

B ide-

ίο De Differentia int er Eruditionem

ideoque Pragmaticam raro Tibi acquirunt cogoitionem;

ied in abflraeta rerum coniideratione confenefcune. Cum

contra antiquiffimi fapientes, in republica adminiilran-

da erant verfati, & multa rerum gereadarum experien-

dia abundabant. Ex variis hisce fontibus illam proma·

naile arbitramur eruditionemj quam Schotee nunc tempo¬

ris vocamus, cum fcholärum alumnis & praefe&is inpri-

mis fit propria, & Iciagraphiam quandam contineat eo-

rurn

qua: in univeria vita? praxi feitu utilia fa&uque

neceiTaria funt. illam itaque Fruditionis Scholar partem, quam pofiident Lefiores & ProfeiTores definire poilli-

rnus per cognitionem exaflam, ^qiue uti Iis eß of necejßaria, anteqtt'am quis regulas generotes in qnacunque praxi vitee

utile s _y cum fr ii flu alios edocere, fuamqiie do Ar in am ab ^in- fultib us erroribusque aHorum defendeve

poffit. Eruditio ve-

ro Schola: ab adoleicentibus adquirenda, ^continet Ίheoriam ßve generaliorem notitiam rerum , aflionum ^, mediorum, impedimentorum cf remediorum, quee cuilibet in ßio vivendi

genere commumter occurrunt, Nam fufficit juvenibus ad negoiia feliciter obeunda pra?parandis, ut veras agendi

& cogitandi rationes ipfi intelligant, non vero neceile eil, ut aliorum errores copioie enarrare & refeilere feiant. Eil igitur eruditio Schola: medium per quod fa-

cilius propagatur & citius acquiritur ipia vita: eruditio;

Eil inilrumentum, per quod juvenes ab erronbus arce- antur, publicaque adeo magis promoveatur felicitas. U- tramque ideo hanc eruditionem iuum habere ufum, fu- isque dignam eile laudibus, videmus. Noilrum erit ad-

curatius has cognitionis fpecies explicare ac diftinguere,

& utriusque genuinam ilabilire utiiitatem.

§·v·

Cotnparatio int er utramque inflituitur.

Ut jarn _pareat, utra eruditionis fpecies primas teneat,

comparationem quandam ilias inter inilituamus oportet.

Primi,

Vit(2 Scholz, ^II Primi, ut anfea diximus, prifcarum gentium erudici, non amplam Ted utilem ^{, non} rrheoreticam folum Ted fimul

Pra&icam pofiidere eruditionem geftierunf. Tandem vero semulatione Philoiophos inrer exorta, muki ftudiis navarunt operam, non utquidquam in vita civili agerentdk ad feli-

citatem rei public« conferrent, Ted ut famam.'iibi adqui-

rerent, & palmam «mulis in difputando pr«riperent.

Hinc conflat eruditionem vita antiquiorem eile erudi-

tione Scbola. lila _pr«eerea immediate & direkte; Hac

mediate & indirede in humanem infkiit felicitatem," lUa conihtuit nucleum,. Hac eil cortex & putamen, in quo crefcit & confervatur nuclens. lUa cum praxi femper conjungitur; Hac viam ad praxin rite initkuendam mon¬

itrat & munit. Illa in fe _quam maxinoe utilis eft & ne-

cclTaria; Hac umce propter habitum docendi & facilita-

tem difcendi eil colenda. Ad illam, pertinent notiti«

qu« immediatum in vita comrauni & fingulis vit«

generibus pr«ftant ufum ; ut 1:0) Cognitio vi« falutis,

qua ignota vel non rede percepta, felicitate quoque ^o*

ptima deilituerentur mortales. 2:0 Jurisperitia, vindica-

tionem bonorum, qu« natur«, fortunse & induitri« tri- buuntur, fpedans, qua negleda, nec iua ^nec aliorum ju-

ra pernofcerent ac rite defenderent cives, 3:0) Medici-

na, qu« ianitafem corporis curat, & fine _qua homines

morbis laborantes graviilimis, perpetuis, vitam non feli-

cem Ted miferrimam f«pe viverent. Ex Philofophicis ftudiis, morum elegantiorum honeftas, & habitus de re¬

bus quibusvis in vita occurrentibus bene cogitandi, ac

cogitationes rei natur« convenientes cum gratia & fva-

vitate proponendi, infignem partem eruditionis vit«con- ftituit. Huc _quoque pertinent aliae, quas ambitu fuo compleditur Philofophia, fcienti«, ufui commimi infer- vientes, inter quas Politicam & Oeconomiam, tarn pu- blicara _quam privatam in primis nominamus. Ad Hanc

B 2 om nes

12 De Dijferentia inter Eruditiomvi

omnes pcrtinent diicipünee^ quas tantum ob ufurn in ali- is, jam rccenfitis, addiicimus, Sc qua; mentem humanam

non tam in vita civiii perficiunt, quam potius ad alia percipienda Sc dijudicanda prasparant. lila eil ipfa Ap- plicatio; Hcec rüdes adhuc men tes polire, Sc jaciis funda-

mentis ad prsxin circumipeollus Sc accuratius ingredien- darrs, paratas reddere nititur. In lila vitam finire fapi-

entia eil Sc proiperitas; in Hac fola conieneicere, flu!«·

titia Sc vanitas. lila Ingenium judiciumque activum

utiüus acuit; in Hac fubfiilendo, memoria meris ab-

iladis (peculationihus verbisque impletur Sc oneratur.

lila eil unicus ille finis, ob quem obtinendum ichola-

rum dovdrina inüituta eil Sc exculia. Jpii enim non pos·

ilimus omnes res icitu neceiTarias experiri, vel a nobis·

met lpiis ddeere, ^cum anguflum vitss human® ipatium,

Sc iangvida intelligendi vis id prohibeant. Sublata ideo

eruditione icholie, non fine longis ambagibus multoque

errandi periculo, vivendi eruditio adquiri poilet. Com- paratione vero utilitatis ra«ila ^, in aprieo pofitum eile opinamur, Fruditionem Pita palmam eruditioni Schalte, ieoriim fpe&atas, non tantum dubiam reddete

fed Sc plane pr&ripete.

§. VI.

De Ufu zf Abufu Eruditionis Scholz.

Fruditionem icbols non omni deilitutam eile ufu,

nec omnibus nudandam laudibus, contra muitos illius ini·

quos aeilimatores contendere audemus. Ut enim artifv

ci, apta neeeifaria iunt inilrumenta, ut haec ipfa Orga¬

na, quorum ope perfe&um artifex perficit opus, utiiia

funt Sc magni teilimanda ; ita quoque eruditio ichola;,

quae nobis auxilio eil non fpernendo in adquirenda e- ruditione Vitas, Sc utilitate prseflans Sc iludio digna eil

cenfenda. Cognitionen yix falutis certam et firmam

Vir<2 & Scholas.

hominibus maxime eile necefiariam, vix ulluro, iana prae- diturn mente, inficias iturum crediderim. In hac tarnen, fcientiam ioquor Theologicam ^, comparanda, quantum eruditio Schol«, Do&oribus Sc eccleß« paßoribus prüftet

ufum vix rite dici poteß. Notitia lingvarum Orientali-

um, hiftoria antiquitatum rituumque ißius gen tis Sc regi«

onis, in qua falvator, Prophet« Sc Apoitoli vifam de-

gerunt, noßros labores in feniu icriptur« facrae eruendo

& iextu original! interpretando faciliores reddit. Ordo fyßematicus mfervit memoria?, & hujus ^ope majores in

hac Sc aliis fcientiis facere poilumus progreßus. Ars diiputandi & cognitio h«refium, non tanturo ad vitandos

errores, ied etjam in convincendis haereticis Sc vindicanda

fanßa illa, cui addicti futnus, religione, maximum pr«- Pant ufum. Jurisprudentia civilis, hommum ßudio tam

digna fcientia , a juris naturalis péritia, Politica, atque:

ab aiiiiquitatibus patriis iuum lumen adquirit Sc fulcrum.

Medicina, falutaris illa diiciplina, ex icriptis antiquio-

rura Gr«corum iua Sc initia Sc incrementa cepit; neu- tram hanc difciplinam iine notitia lingvarum ^, Antiquf-

tatum, ie£farum Sc errorum, autßores inter occurrenti-

um, folide imbibere & excolere, vix quisquam poterit.

Ipfa Philofophia, eruditione fcholae deßituta, obicura e»

vaderet, exigua Sc minus concinna. Mult« hujus indicio

invent« Sc obfervat«, plures excultae Sc vindicat« funt veritates. Uberiorem Sc profundiorem fchol« eruditio-

nem poßidere debent Profeßores Sc fcientiarum qua- rumlibet dolores; ^cum alii} qui praxin ipfam pro im-

mediato fcopo habent, hißorica tantum & compendio-

fä illärum difciplinarum cognitione content! eße Sc pos- fint Sc debeant, qu« in ipiorum vit« genere nullara aut exiguam applicationem admittunt. Quisqne enim refle

icire debet _ea, qua? ab ipio facienda vel omittenda? ne^

ganda vel affirmanda funt.

b a si

14 De Diffeventia int ev Eruditionem

Si eruditio fcholte intra hos prtefixos feie contine··

ret limites, nec ultra fuas extendere ^manus iluderet, iua

non defraudanda eilet laude; in abufum vero erumpens

& a fuis finibus recedens

nihili eil trilimanda. Sunt

& omni xvo fuerunt homines, non ηίΓι faiiam

fu-

perficiariam & inutilem curantes fcholte eruditionem; hos vulgo Pedant ^es adpellamus, & e numero vere eruditorum

merico rejeélos volumus. Tales ad poflremuro multos

fühle Grascos, Seneca nobis indicat a) bis verbis:" Grae·

"corum ifle morbus fuit qussrere, quem numerum remi-

"gum Ulylles habuiffet ; Prior ne icripca eilet Ilias an

"OdylTea : An ejusdem eilent auctoris?' Alia deinceps hu-

"jus not^, quas five contineas, non tacitam confcientiam

"juvant, five proferas non do&ior videberis ied moleitior.

Tales tandem evafiiTe Romanos idsm vir doclus loco citato nobis patefacit : " Romanos tandem invaiit inane

"iludium iupervacanea difcendi. Tales fuiile Scholafti-

cos & fere omnes medii xv\ dodtos hiiloria ^nos docet litteraria, Hi bardi & nugätores ^{3 nec} naturam nec ho¬

mines cognoverunt, ideoque in ludicris fpeculationibus

& pulicum faltibus raetiendis, nec non abitradtis fubtili-

tatibus excogitandis, omne fere fnuro coniumierunt a>

vum. " Alii porro, quos a liberiori aéris uiu fecluios,

"infana legendi cupido libris adeo adglutinat, ut vel cum

"Carneade cibum ori admovere negligant ^{, msgnum e*}

"quidem honorem tanti laboris, tot vigiiiarum haberent,

"ii iilud eilet ίapere multa verba icire; magis enim quid

"veteres dixerint, _quam quid ilatuere debuerint, invefti-

"gabanc. Jam vero fibi alüsque inutiles ^, pro laude me-

"rentur vituperium, pro gloria contemtionem incurrunt;

"nam non paranda ^tantum ied fruenda fapientia eil b)%

Elegantifllma cekberrimi D. BülfRngeri verba hanc fen-

tentiam -a) De brev. Vitae. _p. fog.

h) Cic. de fin. C. ^I,

Vita Schol ^a. _*5

"tentiam illufirant. Otiofos homines, monafteriorum

"claufis concluios, a negotiis ferootos, turgidos tarnen,

"quid mirurn eil, abftraxiffe doftrinam a civili ufu, &

"in difftcilibus comraentis fere totam abfolviffe, inacces-

"(ibilem fpinis & dimietis horridam. Solemne eil· ex mul-

"to tempore, objici iliis inutiles nugas & difficiies in-

"eptias ^, & meruerunt eo nomine opprobrium c).

Abufus hic maxime vituperandus, in omnibus fere, alioquin utiliifimis fcientiis, obvius eil·. Theologiam vidi-

mus tam denfis invoiutam tenebris, tot inutiiibus implici-

tam tricis, tantaqve barbarorum terminoruro refertam farra gine, ut Divina haec fcientia, fimplicitate fua & pietatis praxi unire a^itimanda, tot eruditorum commentariis

Scholafticorum figmentis, doitorumque controveriiis,

ad irnmenfam crevetit amplitudinem, ad quam exhauri- endam, hominum vires stasque vix fuffieiant. "Profefro

"ii Apoftoli denuo in mundum mitterentur & ad metho-

"dum Academiarum examinarentur, ad quarfita reipon-

"dere vix pofient, feque ta'e quidpiam ^a Chrifto audi-

"vifle & a Spiritu Sancio didicifle negarent. Talia iunt

"qute in mukis fyllematibus Sc locis communibus tra-

"duntur e. g. cum unumquodque argumentum per ma-

"ceriam

formam

cauiam efficientem, inftrumentalem,

"formalem, finalem &c. explicatur d). Jurisprudentiam

Sc Medicinarn _tam diverfimode pertra&atas, tot figmen¬

tis vanisque hypothefibus ac difputationibus completas, fiepe obfervamus, ^ut docentium vitio non parum de fno

amittant pretio. Philofophi adeo diverias de unaeadem- que re fovent fententias, & tarn ftrenue de lana caprina

rixati iunt, ut vix rniile iatis eiTent anni, ad horum _per- legenda Volumina, de veritatibus iisdem, & fenfui ^com-

muni evidentiilimis, conicripta, Turpis quoqve & repre-

Hen-

c) ^Ornt. fecunda de methodo doc. dilucidarionibus fubjuncla. p- 7f4«.

(d Ofteivaldii _comp. Theol. Chiiib'anx _p. 26»

16 Be Differentia inter Evnditionem

dendus eil ille abufus, quando mulci fcholarum & Aca-

demiafum doclores

abflraTam & in generalibus fubfi-

flentero doctrinam, genuinana & pretioiisfimam abfolve-

re eruditionem eontendunt, eamque, qu« vitse uiu adqui-

ritur, eruditam cognitionem prorius contemnere non ve¬

rentur. Certum narnque eil, permultos in'nuda fententia·

rum Theoria & diuturna iyilematica traclatione, ejusmodi

conivetudinem univerfalia tantum contempiandi contra- xiile, ut dein ad praxin Theologie, Medicin«, Polirices,

Osconomi« & Mathefeos, quas attentionem ad piurimas fingulares rerum notas fimul requirit, prorius fa&i fint

ifiepti,

§· VII.

Ex diclis manifeftum ejfe arlitramur, evnditionem Sche¬

ine & vit _de, prudenter deheve conjungi, ^quo maxima utilitas

in rempublicamfinqulosque cives ah i is redandet. Nulla enirn

fcientia facis folida efl, ablque rerum repradentatarurn

ufu & experientia. Per ohfervationes adquirimus cogni¬

tionem infuitivara, in qua, ab ipfis rebus & earum af-

fe&ionibus, impreffiones mens noilra accipit, unde ide«

redduntur magis clar« ac vivid«, ipfa judicia fiunt ^e-

videntiora, & cum intimo ac firmiflimo veriiatis ieniu

conjun&a; at per kTionem & auicukationera percipimus

tantum verba, _{qu« non} funt figna immediata rerum, fed mera indicia idearum & cogitationum in aliis homi*

nibus. Sunt verba, pitilura? pidurarum, non rerum pr«- ientium depid« imagines. Hinc ipfa Theologiea cogni-

tio manca evadit ^{ac mere} fymbolica & fuperficiaria, abs-

que rerum & mutationum revelatarum experientia ipiri-

tuali, fub fidei & pietatis praxi, per attentas obfervatlo«

nes obtinenda; quare etjam Lutherus inter iludii fheolo-

gici requifita & media, orationem & tentationem recle

xecenfet; fub.quibus nempe exercitationibus veritatum

revels»

Vita &" Schote. i J velat?ram vim & evidentiam Theologas firmius & inti-

roius animadvercit. Neque Jurisprudentiam & Medicinarn»

Pohricano atque Oeconomiam quispiam rite callet & in- telbgie, qui ex libris & doåoribus unice fapit, nunquam

vero in praxi fuie verfaius. Immo in fpecialioribus par«

tibus Chemi®, Metallurgi®, Mechanices & felen ti® navi- gand», multa- i®pe deteguni & clarius perfpiciunt periti

artifices, per quotfdiana, qu® in fua quisque arte neces·

furo habent inflituere, experimenta,quam eruditiffimiChe-

mici, PhyiTci, & Aflronomi, qui in generaliori plurium

corporum indole contemplanda plerumque occupantur.

Ut vero praxis feiiclus procedat, nec c®ca ratione inili-

tuatur, accuratior doctrma & Theoria prtemittatur opor¬

tet, iecusidum quam quiiibet, in iis qu® fui funt rnune·

ri* & negotii, & ad qu® per natur® irnpetum & externam occafi oncm vocatur, vivendi rationem fapienter dirigaf3 fuasque facultates ^ac corporis animique dofes cum fruclu iemptr exerceat ^, & facllitatem bens agendi & operandi

mature adquirat. Ad devia quippe vitanda utiliilimum ed", majorum yefligia nofle, eademque féqui, ii modo

rc&o itinere pr&adfcritit. Naturalis ingenu acies ac Feli¬

citas, eit procul dubio primum medium in negoriis qui-

busvis dextre perficiendis & a tibus ac icientiis iapienter tractsndis, cujus defe&um nec leclio nec experientia uila l.upplere poteft. At niii intelledus in rebus fublimibus confidergndis P?t exercitatus, & ^rerum gerenda.ru m eril»

clita Theoria ab alits fueric permunitus, in initio utique

ad agenduro & loquenduna iropcrati ac trepidantes scce«

dimus. In nullb magni moments munere, fme erudi-

tione quidq-uam Cum laude pr®fbre valemus; h®c erdm

facem pr&ferr ocults rnéntis, ne in tcnebris c®co impe-

tu ruarrsus, & a meta propofita f®piilin>e aberremus,

Eruditio afsa eil communis Omnibus, alia diverfa fingu-

hs _{pro var} ie t ute incJinationufäi & vit® generum. O-

C ptanduna

j2 De Dijferentia inter Eruditionem Vit di Ef5 Scbola.

ptandnnj autem effet, quemlibet civem, qui muneribus fungitur publicis-,

eile aüquarenus Medicum

Oeconomum, immo Jurisconfuirum & Tbeo- Jogum, fcilicet, ut elemenra Oeconomis, 1 heologiam ialtcm <St Jurispm-

dentiam pohtivam ac diaeteticam Medicinarn pernofcat; neque peregriims dfle debet in fiudio Geometris & Arithmetices, quippe qua? exercitati®nes ad aciein ingenii etjam in aliis fcientiis excitandam

& perficiendam mi- rifice conferunt. Qyemadmodum ha?c eruditio fingulorum iclicitafi (k

forums infervit, ila communis totius iocietatis faius inde oriretur, ii Rei- pubücs Gubernatores

Exercitus Duces ac prsfe&i, Ecclefis Antiftites

& Pfiitores, juventutis Doftores & fanitatis Reftaurntores, ea iingttli

eruditione ac diligentia inftruäi eifent 6c emuniti, ut quisque, qua? iui

funt officii, fapienter obfervare 6c egregie adminiilrare valeat. Illud e- him regnutn Ene dubio efi felicisfimum, ubi cives plurimi funt pii, robufti & prüdentes, ubi artes manuaria? florent & majori induihia 6c iagacirate excercentur, ubi munera publica belli ^ac pacis ^tempore peiTo·

nis aptisfimis 6c dignisfimis adminiftranda traduntur, ubi coniilia magna äexteritate & ^folertia

minus capiuntur, quam exaae & conftanrer

exfecutioni mandamur, ubi errores funt rariores 6c leviores, ubi abnfus

& trnnsgreiTiones legum minus funt frequentes 6c publica infamia nota-

ta?. Si

fpes ulla feiicifllmum bunc obtinendi ftatum unquam ej it obtinenda, Eruditionetn fchola? nec inutiliter augendam & ab omnibus copiofe cxcolendarn, ne juvenes optimarn 6c vividiflimam statis partem in hac addifeenda confumant, nec pertinaciter contemnendam elfe exaöam

rerum gerendarum theoriam cenfemns ϊ ne rüdes plane & illotis mani-

bus ad munera publica fungenda accedant adolefcentes ; fed ita conjun- ganfur oportet, ur ram viri eruditisfimi ab Academüs ad publica regni

6c eccleEs munera trn£ianda arque fc/entiatn profundiorem applicandam

mature advocentur, quam fagaciffima 6c in praxi exercitiiiima ingenia,

ad excellentiomm Juvenum animum 6c acumen in difficillimis belli ac

pacis negotiis formandum, paflitn adhibeantur. Faxit fumtnum

Numen, ut fub fnpientiflimo GUSTAVI Illji regimine ad

Homo ut alt Ariftoteles, ad duas res natus eft, ad agendum 6c con*

cempiandum.

Cicero».